Psychologiczne uwarunkowania podatności na choroby
G. Dolińska-Zygmunt
1. Psychologiczne czynniki ryzyka chorób somatycznych w ujęciu klasyków psychosomatyki
- systematyczne badania w zakresie powiązań psyche i somy podjęto w latach trzydziestych naszego stulecia, ich dorobek pozwolił na wyodrębnienie się psychosomatyki
- twórcami psychosomatyki byli psychiatrzy związani z ortodoksyjną psychoanalizą Freuda
- badania Deutsch: ludzie często nie uświadamiają sobie własnych stanów emocjonalnych, a stany te mogą być wykrywane za pomocą wskaźników fizjologicznych
- Dunbar: tylko niewielka liczba chorób uwarunkowana jest wpływami środowiska czy dziedziczenia; czynniki osobowościowe odgrywają istotna rolę; scharakteryzowała właściwości osobowościowe osób predysponowanych do choroby wieńcowej (weryfikacja badań: nie ma profilów osobowości specyficznych dla osób skłonnych do zapadania na dane choroby, ale jedynie można określić pewne cechy osobowości, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania)
- Le Shan i Bahnson: zaburzenia rozwoju i procesu socjalizacji w dzieciństwie, spowodowane wczesna utrata osoby znaczącej, to czynniki swoiste dla osób zapadających na nowotwory
- Winnicott: podatność na choroby jest wynikiem słabości ego polegającej na rozproszeniu psyche i somy
- Alexander: wystąpienia danej choroby nie można wiązać ze specyficznością jednego czynnika, podatność na choroby uwarunkowana jest trzema czynnikami wzajemnie powiązanymi
2. Współczesne kierunki badań nad psychologicznymi czynnikami zwiększającymi ryzyko chorób somatycznych
- zmienna uznana za czynnik ryzyka może okazać się współprzyczyną lub warunkiem sprzyjającym powstaniu choroby
- dwa nurty badań:
· Pierwszy obejmuje badania, których celem jest ukazanie związku czynników psychologicznych z podatnością na zachorowanie (perspektywa patogenetyczna)
· Drugi nurt to badania zmierzające do wskazywania zmian, które sprzyjają odporności na zachorowanie i wspomagają procesy zdrowienia (perspektywa salutogenetyczna)
Grupy badań nad psychosomatyką:
- inspiracja hipotezą Dunbar o istnieniu osobowości wieńcowej (badania jej nie potwierdziły ale wskazały na właściwości osobowościowe dla rozwoju niektórych schorzeń somatycznych)
- Van Dijl: wyodrębnił 4 czynniki, których wskaźniki były wyższe u chorych z zawałem serca: depresyjność, wrogość, zaangażowanie i odpowiedzialność w sprawach zawodowych
- Łazowski: charakterystyczny dla pacjentów z chorobami układu krążenia i z choroba wrzodową jest tzw. zespół psychosomatyczny (silna potrzeba osiągnięć, dominacji, wytrwałości, porządku, rozumienia siebie i innych, opiekowanie się innymi, afiliacja oraz duża samokontrola, postawa obronna i pozytywna samoocena)
- Schmale i Iker: sformułowali hipotezę, według której stany bezradności i towarzyszące im poczucie beznadziejności sprzyja wystąpieniu choroby nowotworowej, zwłaszcza u osób biologicznie predysponowanych do tego typu schorzeń
- W licznych badaniach w zakresie osobowościowych uwarunkowań podatności na choroby koncentrowano się na analizie sposobów reagowania emocjonalnego w myśl założenia, że istotną zmienną leżącą u podłoża wielu dysfunkcji somatycznych dla danej osoby jest styl (wzorzec) funkcjonowania emocjonalnego
- Z najnowszych badań wynika, że ogólnie negatywny styl reakcji emocjonalnych (depresja, lęk, wrogość) związany może być z zachorowalnością na wiele różnych schorzeń, w tym chorobę wrzodową, gościec, chorobę wieńcową, dychawicę oskrzelową, chorobę nowotworową
Ogólne wnioski: uzyskane dane wskazują, że istnieją cechy osobowościowe, które zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania; nie została rozstrzygnięta kwestia, czy cechy osobowości predysponują do konkretnej choroby w sposób niespecyficzny.
2. Sytuacyjne czynniki ryzyka choroby
- trzy nurty:
· Badania, w których wykazuje się, jakiego typu zdarzenia poprzedzają wystąpienie choroby
Częstość i rodzaj sytuacji, z jakimi styka się człowiek, mogą mieć związek z powstaniem i rozwojem choroby (rola zdarzeń o charakterze traumatycznym) – związek ten nie został jednoznacznie określony.
· Badania nad związkami stresu psychologicznego i procesami radzenia sobie z nim a chorobą
Badacze skoncentrowali się na procesach radzenia sobie jako znaczącej zmiennej, modyfikującej relację stres-choroba (zdrowie).
· Badania nad powiązaniami stresu psychologicznego z reakcjami fizjologicznymi i podatnością na określone choroby
Reakcja stresowa nie jest tylko rezultatem działania samych bodźców, ile poznawczej interpretacji bodźca oraz pobudzenia emocjonalnego. Interpretacja ta dokonywana jest OUN (kora nowa) i układzie limbicznym. Pierwszymi drogami, których aktywacja manifestuje się podczas reakcji stresowej na poziomie somatycznym, są obie części AUN. Lachman twierdzi, że aby reakcje emocjonalne miały wpływ patologiczny, musza być intensywne i chroniczne, a to, który narząd zostanie poddany patologicznemu oddziaływaniu, zależy od: biologicznego stanu danej struktury, początkowego progu reaktywności danego narządu, czynników związanych z uczeniem się, wpływających na aktywację tego narządu. Z kolei, Strenbach wyraża przekonanie, że podstawowym mechanizmem stanowiącym ogniwo pośredniczące w relacji stres-choroba jest stereotypia reakcji, czyli skłonność jednostki do przejawiania podobnych wzorców psychofizjologicznego reagowania na wiele różnych bodźców stresowych. Wspólnym elementem tych badań jest przyjęcie przez wielu badaczy hipotezy według której im dłużej dana struktura (narząd) jest włączona w aktywowany wielokrotnie wzorzec reakcji emocjonalnej, tym większe prawdopodobieństwo, że zostanie włączona w jakieś zaburzenie psychosomatyczne.
Podsumowując: często powtarzające się bądź długotrwałe sytuacje stresowe mogą prowadzić do negatywnych następstw. Podkreślana jest przez badaczy waga czynników pośredniczących:
- wzór percepcyjny (względnie stały, charakterystyczny dla danej osoby sposób, w jaki interpretuje ona, wartościuje sytuację oraz antycypuje jej konsekwencje)
- wzór reagowania emocjonalnego
3. Behawioralne uwarunkowania chorób somatycznych
- podejmowanie zagadnień kształtowania nawyków pro- i antyzdrowotnych oraz procesów zaangażowania w ich modyfikację
- badania Friedmana i Rosenmana: jednym z ważnych czynników zwiększających podatność na zachorowanie jest specyficzny model życia, określony jako wzór zachowania A (jest to zespół jawnego zachowania lub styl życia, charakteryzujący się skrajnym współzawodnictwem, walką o osiągnięcia, agresywnością, pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, napięciem mięsni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności). Wzorowi A przeciwstawia się wzór B (osoby łagodne, nie śpieszą się, łatwiej doznają satysfakcji, mają tendencję do poddawania się prądowi życia niż do podejmowania ciągłej walki). Wyróżnia się także wzór C ( ludzie cierpliwi spokojni, kooperatywni, ulegli wobec autorytetów, ukrywający negatywne emocje). Wzór A stanowi czynnik ryzyka wielu chorób somatycznych.
- Sarason: nie u wszystkich badanych charakteryzującym się wzorem zachowania A wystąpiły zaburzenia somatyczne
- Wysuwana jest również hipoteza, iż wzór zachowania A stanowi znacznie większe ryzyko choroby, jeśli ubocznym, negatywnym efektem uformowania się WZA (wzoru zachowania A) o dużym natężeniu jest wzrost lęku.
3. Konkluzje
Współcześnie problematyka psychospołecznych czynników ryzyka chorób somatycznych rozpatrywana jest w ramach holistycznego modelu zdrowia, implikującego:
- ujęcie osoby jako integralnej całości, na którą składa się wymiar biologiczny, psychiczny i społeczny
- polietiologię chorób
- probabilistyczny związek pomiędzy różnymi czynnikami zwiększającymi podatność na zachorowanie
Ważny model opisu związku między zmiennymi psychologicznymi a podatnością na zachorowanie (za: Wrześniewski).
Rola wyróżnionych w modelu zmiennych psychospołecznych w powstawaniu chorób somatycznych może być różna w poszczególnych jednostkach chorobowych, a w obrębie danej choroby odmienna u poszczególnych osób. Do choroby dochodzi najczęściej przy współudziale wszystkich czynników przedstawionych modelu.
mpwjs