Puszcza jodłowa-Stefan Żeromski.pdf

Stefan Żeromski

Puszcza jodłowa

Panu Aleksandrowi Janowskiemu wyraz braterskiej czci

W uszach moich trwa szum twój, lesie dzieciństwa i młodości - choć tyle już lat

nie dano mi go słyszeć na jawie! Przebiegam w marzeniu wyniosłe góry - Łysicę,

Łysiec, Strawczaną, Bukową, Klonową, Stróżnę - góry moje domowe - Radostową i

Kamień - oraz wszystkie dalekie siostrzyce. Nie ja to już, człowiek dzisiejszy,

wciągam zdrowymi płucami tameczne powietrze, kryształ niewidzialny,

niezmierzone, nieskazitelne, przeczyste dobro - zimne, nie skalane oddechem,

zgnilizną, brudem, pyłem - lecz ktoś inny, kogo już dawno nie ma, młodzieniec,

który niegdyś w mym jestestwie przebywał. Nieraz mi się wydaje, że go wcale nie

było, że to po prostu jedna ze zmyślonych figur, które wynajdywać w nicości,

tworzyć, kształtować i pokazywać ludziom - za pomocą pisaniny było moją manią od

dzieciństwa - że to Rafał albo inny jaki bujał niegdy t a m o j po górach.

Tamten ja, miniony i nie istniejący, z bronią na ramieniu, nachyla się nad

burzliwą, kipiącą wieczyście wodą źródła świętego Franciszka i przegląda się w

jego czystej pow

ierzchni, czystej jak łza, ażeby ze swego odbicia czynić wnet przedmiot baśni,

bohatera, postać nie istniejącą a najbardziej bliźnią, quidam[1] tajemnicze, byt

dwunogi, godny wieloaktowego dramatu albo godny epopei w dziesięciu pieśniach.

Tamten siaduje nad brzegiem wartkiego strumienia, co ze źródła świętego

Franciszka wybiega, co śmiga w dół i snuje się po kamieniach. Tamten wysłuchał,

jaki to puszcza szeroka wydaje głos za wiatrem przypadającym i odchodzącym, a

mnie o tym przez całe moje nędzne życie podaje wieść.

Znawcy dziejów ziemi, co jak niedosięgłe krety bobrują po warstwicach skorupy,

latają niczym ptaki po lądach i morzach przeddziejów, a skaczą po tysiącleciach

chyżo i pewnie, wmawiają we mnie, że zburzyszcze na szczycie Łysicy, osędziałe

od mchów, utkane paprocią i kwieciem, że kwarzec świetlisty od miki i połyskliwy

od górskiego kryształu, co w szczycie pasma zalega - tai w sobie odgnioty

wielkookich raków morskich, zagrzęzłych ongi w piachach tego przed wiekami

wybrzeża oceanu Północy. Tak jest czy inaczej - niechże oni zajmują się tymi

pośmiertnymi raków dziejami. Ja śmierci nienawidzę. Uwielbiam nowe życie tej

krainy, choćby ta jego nowość sięgała pierwszego porostu trawy morskiej na tym

raczym cmentarzu.

Widzę jeszcze dziecięcymi oczami wielkie raki żywe, stwory czarne o formie

dziwacznej, straszącej wyobraźnię dziecięcą, jak suną po jasnym, gliniastym dnie

potoku, co z mej góry rodzinnej spada w rozpędach, zakrętach, półkolistych

obiegach i nagłych w dół popławach. Soczyste nad nim trawy, kaliny, tarki,

wilcze łyko i bujne łodygi, wewnątrz puste, wielkimi liśćmi nakryte, których

pień łyczkiem cienkim obciągnięty tak się świetnie nadaje do wciągania w usta

lodowatej wody ze źródła, wody, co łupie w zębach. Zarośla z brzegu na brzeg

przerzucone splatają się między sobą. Chmiel je obwija, a przetykają leśne

maliny. Srokosze w ich gęstwinie kują swe dzwonne pieśni, a zatajona kędyś

kukułka bawi się w chowanego z rozbawioną, z rozigraną dziecięcą duszą. Czarne

cienie jodeł kołyszą się rytmicznym tanem na wiosennej murawie bezmiarem kwiatów

zasłanej. Wielorakobarwne, nakrapiane i pisane motyle latają z miejsca na

miejsce, jakby szukały tego tajnego schowania, gdzie się kukułka ukryła. Dzwonny

szmer ponika wyrywa się z łożyska, chcąc się do zabawy przyłączyć, lecz żywe

jego wody, porozdzierane przez głazy na liczne strumienie, muszą uciekać,

uciekać w dolinę. Migocą tam w słońcu, mienią się, połyskują, błyszczą - obraz

wieczny jedynego prawdziwego szczęścia, istotnej, niepodzielnej i skończonej

radości życia. O potoku, potoku, gdzieżeś to poniósł, gdzieżeś to podział tamte

wody!...

Zaznajomiłem się był dobrze w ciągu wielu młodości lat z wodami żywymi tej

leśnej Nidy, co się z czystych potoków w bujną rzekę rozrasta. Obejmowała mię

niegdyś przychylnym, lodowatym ogarnięciem, gdym się w jej czarne głębie ufnie

rzucał po twardym, po kamiennym śnie, skoro tylko świt za szczytem Łysicy niebo

zrumienił. Nosiła mię na łonie swym jak dobra matka, gdym pływał - stojąc, na

wznak, na piersiach i na bokach. Wyrzucała mię z wnętrza swego na powierzchnię

siłą potężną głębiny niezgruntowanej, najeżonej rosochatymi kłodami drzew

puszczy ongi zwalonych, w dno wrosłych - gdym zbyt długo nurkiem po jej

tajnikach chodził. Znałem się wówczas na obyczajach i naturze ryb, na chytrości,

mądrości i instynkcie dzikich kaczek, cyranek, bekasów, kurek wodnych, grzywaczy

i jastrzębi. Przeszpiegami i chytrością ludzką odpowiadałem na przeszpiegi i

obronne sposoby rogaczy, lisów i zajęcy. Byłem myśliwcem i rybakiem - z nazwy

zresztą bardziej niż ze skutecznego efektu łowieckich zabiegów. Byłem bowiem

największym (bo jedynym) na całe Świętokrzyskie Góry poetą udającym myśliwca i

rybaka. Miałem w sobie lekkość lisa, nogi jelenia i jak gdyby skrzydła bekasa u

ramion. Pisałem swe marne wiersze w lasach i wertepach - w ciągu długich letnich

deszczów pod cieniem olchy obwisłej w nadnidziańskim smugu - pod daszkiem brogu

na wilkowskim ugorze - oraz w leśnych kapliczkach, obok klasztoru Świętej

Katarzyny.

Układałem dramaty, już wówczas niesceniczne i chybione, z powstańczych legend

tego zapadłego kraju, gdzie jeszcze był nie wytchnął ślad stopy skrwawionej

pokonanych bojowników - gdzie jeszcze ściany przydrożnej austerii[2] czarne były

od kul i podziurawione jak rzeszoto; a każdy człowiek dojrzały, co krwawe czasy

przeżył, tylko o nich mówił, kładł je w moje uszy, jak do składu - a czasem tym

dzielił na części swe życie przed- i popowstaniowe. Układałem nieskończone i,

oczywiście, źle zbudowane powieści o chłopie Marku z Krajna, co w powstaniu

własną swoją, chłopską partią dowodził, i wyciągałem epos o przeklętym i

wyklętym zdrajcy z tejże wsi - Janicu - co za wydanie spisku Ściegiennego[3] -

chwały naszych czarnych lasów - ordery, pięć kolonii w nagrodę otrzymał, a sam

rozpił się, na dziada zeszedł i w przydrożnym sypiał rowie.

Widzę cię we wspomnieniu, świątyńko mała, dawnego eremity[4] domku, kołysko

moich - żal się Boże! - poezji...

Otoczona ze wszech stron płotem z żerdzi jodłowych, stoisz pośrodku łąki

pachnącej. Drzwi twe dawno spróchniały, zamek ich zardzewiał i już nie spaja

połowic. Wiatr, nie znoszący tajemnicy i zamknięcia, rozwalił je we dwie strony,

przyparł do ścian i raz na zawsze otworzył. Zgniły i zapadły się drzwi w

podłodze, prowadzące do sklepu pod ziemią. Oglądaj każdy, ktoś ciekaw, co tam

jest w głębi! Leżą na dnie wyschłe, suche, w zbutwiałej trumnie zwłoki

niewiadomego polskiego rycerza. Jest to może ten sam rycerz, co na żelaznej

pięści podparty, a przyłbicę zamczystą mając u wezgłowia, śpi na marmurowym

pomniku w starym klasztornym kościele Świętej Katarzyny. Ten sam to może,

którego życie, łacińskim wysławione opisem, siostry zakonne w chwalebnej

gorliwości o czystość świątyni rokrocznie na Godne Święta malują wapnem od góry

do dołu tak porządnie i skutecznie, iż z peanu sławy rycerskiej widać jedynie

liczne, lecz nieczytelne wgłębienia, a i sam rycerz wraz ze swą epopeją w

wapienną bryłę się zmienił i stał niejako podwaliną niemej ściany.

W kapliczce leśnej można pewno i dziś jeszcze czytać napisy po ścianach, ostatni

raz bielonych - na szczęście! - przed powstaniem. Jeden z nich, wyryty jakimś

ostrzem, głosił słowo mało zrozumiałe: "Szczyt moich cierpień zrównał się z tą

górą. 1863".

Nie było imienia i nie było nazwiska. Tak jakby ów rok wszystek - 1863 - ostrzem

strzaskanego pałasza czy złamanego bagneta na niemym murze, dla nikogo, te słowa

wypisał.

Obok tego oświadczenia, które się stało osnową pewnej krwawej tragedii, co

całkowity brulion za całe czterdzieści groszy wypełniła sobą od deski do deski -

widniały wydrapane na murze nazwiska: "Stefan Żeromski, uczeń klasy drugiej" - a

niżej, tuż pod tamtym: "Jan Strożecki, uczeń klasy drugiej". O ile ów, z roku

1863, zanadto pilnie swe nazwisko zataił, o tyle my dwaj, uczniowie klasy

drugiej, czyniliśmy wówczas dla uwiecznienia naszych, co się tylko dało, co było

w naszej mocy. Jan Strożecki i później czynił, co się tylko dało, co było w jego

mocy: w najsroższy Sybir na wytrwaną z moskiewskim caratem chodził bez trwogi, a

potem, po latach walki, we Francji, godnie, jak przystało na towarzysza naszej

ławy w kieleckiej szkole, zginął ratując tonącego człowieka. Ale - o Janku! -

jeśli siostry zakonne na któreś Godne Święta odmalują kapliczkę bożą u podnóża

Łysicy na leśnym skraju, i twoje jedyne epitaphium, i ślad mej glorii,

największego poety między Łysicą i Radostową Górą, wniwecz

pójdzie, w nieme i martwe wapno się zamieni, tak samo jako chwała rycerza w

dole. Tylko konwalie i poziomki nie zapomną o wolnych duszach rycerzy. Dookoła

starej kaplicy w trawach bujnych, woniejąc, pchać się będą, jak zawsze na

wiosnę, ku drzwiom roztworzonym, przechylać owoc rubinowy i kwiaty białe poza

próg spróchniały, jakby w zbożnym zamiarze, by bojownikom, zapomnianym przez

ludzi, oddać zapach swój, tymian pozgonny.

Zdobywanie przestrzeni za dni młodości za pośrednictwem mocy mięśniowej, która

tak bez wysiłku dawała sobie radę z odległościami, wycisnęło swój obraz

niezatarty na pojmowaniu, a raczej na uprzytomnianiu sobie wszelkich wymiarów.

Miarą przestrzeni była i jest dla mnie odległość różnych miejsc w tamtych

stronach. Dwie wiorsty - to polna droga z Ciekot do Wilkowa, trzy wiorsty - to

gościniec z Krajna do Górna, trzy mile - to linia prosta z Kielc do Świętej

Katarzyny. Każda trudna, duża i ciężka praca jakiejkolwiek natury, literacka,

biblioteczna czy inna, obrazowo i porównawczo mierzy się w mej wyobraźni, w mej

sile mięśniowej i nerwowej na wysokość góry Radostowej. Jestem oto u jej

podnóża, w Leszczynach, w Mąchocicach, w Bęczkowie - jestem na pierwszym garbie,

na drugim, na trzecim - jestem niedaleko wierzchołka - jestem na szczycie! Widzę

już mój kres i mój cel: rodzinny dom! Schodzę z rozmachem w dół. Otom już u

granicy naszych pól. Widzę drzwi, przekraczam próg... Upadam po trudzie na cichy

i radosny spoczynek...

Jak ja, tak samo wszyscy dawni ludzie, którzy niegdyś wdzierali się na te góry i

przemierzali wielkie lasy, poili się tym samym jedlanym szumem, ten sam zapach

wciągali nozdrzami i tym samym czystym powietrzem napełniali płuca. Pierwszy, co

wtargnął z oszczepem-li czy z siekierą brązową w dłoni, z południa od strony

Wiślan czy z północy od strony Mazowszan, przyszedł przed czasami, które ima i

swoimi sposoby utrwala dla potomnych plotka człowiecza - drżał pewnie w sobie

patrząc struchlałymi oczyma w puszczę Łysicy. Widział bowiem wokół siebie drzewa

srogie, zwartym ostępem stojące, wyniosłe, borem niedosięgłym dla szybkolotnego

spojrzenia wyległe w dal milami. Lękliwa cześć napełniała jego duszę, gdy

mierzył nieznane i niewidziane, grube, obłe, potężne pnie, podarte od

przepęknięć i okapane obarami żywicy, na sto łokci wybiegające pod niebo.

Krzywymi pazurami korzeni wszczepione między omszałe, sterczące i nawalone

skrzyżale, między rumowie, które zwietrzały kwarzec górski wytwarza -

spłaszczonymi koronami chwiejące się za wiatrem tam i sam - obwieszone

ciemnozielonymi wieńcami igieł ulistwienia - obarczone licznymi ramionami

spławów potężnych - pachnące balsamicznym olejem w nasionach zawartym - śpiewały

przed nim własny poszum swój, puszczańskie wzdychanie, niemowny śpiew, który

wszystko ludzkie zna i wspomina. Z ciemnej lasu głębiny szedł na jego duszę,

nastawał i napastował głos dawien-dawny, nieodmienny, głęboki - wysoki,

ostrzeżenie i napomnienie, śmiech i płacz, duma zamierająca w pustce głuchej. A

skoro zamierała nuta lasowa, wyrywało się z puszczy wycie wilka albo hukanie

pochutliwe puchacza i przejmowało serce człowieka straszną bojaźnią.

Przychodzień ów tajnią czucia korzył się przed niemymi wielkodrzewami. Chciał

zrozumieć wygłos ich, jakoby zagmatwany i zamazany bełkot niemowy - ażeby w nim

znaleźć odpowiedź na niepewność, tajemniczość i kruchość żywota. Lecz w

brzmieniu tym, podnoszącym się z milczenia i odchodzącym w milczenie, wiała nań

tylko wiadomość o śmierci nagłej a niespodziewanej. Toteż w trwodze swej

wierzył, że w boru tym tai się, kryje i oddycha wiatrem śpiewnym duch

wszystkomogący, Świst-Poświst, bożyszcze śmierci.

Przyjacielem mi był za dni młodości tamten pierwszy przychodzień. Lubiłem

marzyć, jako się skrada tymi samymi co ja zaroślami, wądołami, w których te same

biegną potoki, łaskawością pagórków i niziną mokrych smugów, ażeby polować na

bobry brunatne, co na brzegach naszej czarnej rzeki kuliste swe chaty, żeromiona

budowały - na puszyste, kasztanowate, wysmukłe i gibkie leśne kuny, których

cenne skórki były rodzajem pieniądza - dziesięć na grzywnę - środkiem wymiennym

- na niedźwiedzia i wilka, na jelenia i srogiego dzika, co dziesiątkowi kundlów

dawał radę, gdy go stanowiły w oparzelisku - na chytrego lisa, na krępego

leniwca, czyściocha i ospalca borsuka i na sępa siadającego w widłach

największego drzewa w Łysicy. Lubiłem marzyć, jak z kopami skór kunich na

ramieniu przemyka się leśnymi ścieżkami, które sam jeden zna, ku Tarżkowi u

brzegu rzeczki Świśliny, na skraju lasów, gdzie już do puszczy docierają z dawna

karczowane, jednolite pola sandomierskiej urodzajnej gliny. Tam to na targowisku

starodawnym jak pamięć ludzka zasięgnie, myśliwce i kłusowniki, ludzie leśni,

ludzie dzicy, ludzie waleczni spotykali się z ludźmi z polan i równin pustych, z

pól i niw, którzy siali żytnie i pszenne ziarno, mełli mąkę i umieli szczepić na

dziczkach owoc smakowity. W zamian za skóry kunie, borsucze i niedźwiedzie, za

wilczury i bobrowe kołnierze dostawali kowane żelazo i rzemień wyprawny, mąkę i

sól, słodki owoc i wypalone naczynie. Tam także słuchali wieści o innych

światach niż świat czarny. Słuchali wieści o mężach dziwnych, co w Żmigrodzie

wznoszą kamienną bożnicę, wodą naród pracowity polewają i uczą miękkich

zabobonów. Ludzie puszczy chętnie opuszczali targowisko na Tarżku i szli nazad

ku górom. Witali las radośnie, gdy się z góry najwyższej spadem nagłym osuwa w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: