prawo konstytucyjne - skrypt z wykładów dr A. Frankiewicz.doc

Prawo konstytucyjne – wykład.

1.        Prawo konstytucyjne.

1.1.       Prawo konstytucyjne jest osobną gałęzią prawa, jest podstawową gałęzią prawa, jej normy wyznaczają zakres przedmiotowy wewnątrz którego inne gałęzie prawa mogą usadowić swoje regulacje prawne. Wyznacza dopuszczalny zakres działalności innych organów oraz dopuszczalny zakres treści innych norm prawnych. Zakres przedmiotowy prawa konstytucyjnego oprócz materii związanej z konstytucją, odnosi się także do innych gałęzi prawa wyznaczając dopuszczalny zakres ich działalności normatywnej.

1.2.       Prawo konstytucyjne w znaczeniu wąskim.

1.2.1.            Prawo konstytucyjne traktowane jest jako akt prawny, który jest spisany. W tym rozumieniu, prawem konstytucyjnym jest tylko to, co jest zawarte w konstytucji, normach o najwyższej mocy prawnej. Kryterium wyróżniającym jest moc prawna normy.

1.2.2.            W zależności od kraju, za prawo konstytucyjne można brać normy zawarte w jednym akcie albo w kilku aktach.

1.2.2.1.        Konstytucja Polski jest aktem nowym i pełnym. Ujmuje wszystkie materie, które konstytucja powinna zawierać. W przypadku nowelizacji konstytucji, wszelkie zmiany będą załączane do tekstu jednolitego. Z takiej konstytucji nie dowiemy się niczego na temat stanu prawa wcześniej obowiązującego.

1.2.2.2.        Konstytucja USA nie jest aktem pełnym, aby znać faktyczną treść Konstytucji USA, należy znać także treść kilkudziesięciu innych aktów prawnych – poprawek. Poprawka jest aktem o randze konstytucji.

1.2.2.3.        W wyniku przemian ustrojowych, w danym kraju może obowiązywać kilka aktów prawnych o randze konstytucji. W Polsce w latach 1992-97 obowiązywały 4 takie akty: Konstytucja PRL (22.07.1992), Mała Konstytucja – Ustawa Konstytucyjna (17.10.1992), Ustawa Konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP (23.04.1992), Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (22.07.1952). Dopiero te
4 akty prawne regulowały łącznie zakres podmiotowy, który miałby się znaleźć w pełnej konstytucji.

1.2.3.            Prawo konstytucyjne w znaczeniu wąskim – prawa zawierające się w normach o najwyższej randze. Akty te nie muszą posiadać w swojej nazwie słowa `konstytucja` aby mieć miej rangę. Aby akt taki miał rangę konstytucji, musi mieć nazwę jaka w danym państwie, w określonym czasie, oznacza akt prawny o nadrzędnej pozycji. Takim aktem prawnym w Polsce była Konstytucja III Maja, której oficjalną nazwą była Ustawa Rządowa.

1.3.       Prawo konstytucyjne w znaczeniu szerokim:

1.3.1.            Prawo konstytucyjne w znaczeniu szerokim – zakładamy, że konstytucja to ustrój danego państwa. Kryterium, które pozwoli wyznaczyć nam treść (przedmiot, materię) prawa konstytucyjnego, jest to, co znajdujemy w normach prawnych.

1.3.2.            Należy rozdzielać znaczenie materialne i formalne jakiegoś aspektu. Na przykład, demokratyczne państwo prawne jest zasadą konstytucji w znaczeniu zarówno materialnym, jak i formalnym.

1.3.3.            Przedmiot prawa konstytucyjnego:

1.3.3.1.        Jeśli jakaś norma dotyczy prawa konstytucyjnego, to jest prawem konstytucyjnym. Norma taka nie musi wcale być normą o najwyższej mocy prawnej. Kryterium tutaj jest przedmiot prawa, a nie moc prawna normy.

1.3.3.2.        Normy, które określają podmiot władzy w danym kraju (kto jest suwerenem), sposoby sprawowania przez niego władzy, są zaliczane do prawa konstytucyjnego.

1.3.3.3.        Do prawa konstytucyjnego w szerokim znaczeniu, należą wszystkie normy mówiące o miejscu państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Do stosunków wewnętrznych przykładem są przepisy dotyczące relacji państwo-obywatel, a do zewnętrznych – normy regulujące stosunki między państwem, a innymi państwami lub organizacjami międzynarodowymi.

1.3.3.4.        Normy mówiące o tym, z jakim systemem rządów mamy do czynienia, są zaliczane do prawa konstytucyjnego. Będą to więc wszystkie normy dotyczące systemu organów państwowych, ich organizacji, struktury, zasad, trybu powoływania czy relacji pomiędzy poszczególnymi organami.

1.3.3.5.        Normy mówiące o podstawach ustroju społeczno-gospodarczego w kraju. Będą to na przykład normy opisujące formy własności w państwie (art. 20-23; 64) czy normy dotyczące sposobów organizacji życia społecznego i gospodarczego, działalności kulturowej, proekologicznej.

1.3.3.6.        Normy dotyczące statusu obywatela w państwie, w tym: praw i obowiązków obywatela, jego ochrony, zakresu ingerencji państwa w życie obywatela.

1.3.3.7.        Normy dotyczące podstaw systemu wyborczego – ściśle związane z demokracją obywatelską. Normy dotyczące: ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu, wyborach prezydenckich, sposobach liczenia głosów, sposobach przeliczania oddanych głosów na mandaty.

1.3.3.8.        Normy dotyczące zasad tworzenia prawa – ustalanie procedur ustawodawczych, zasady tworzenia i zmian w Konstytucji, zasady wydawania ustaw.

2.        Demokracja bezpośrednia.

2.1.       Konstytucja RP (art. 4) mówi, że władza zwierzchnia należy do narodu i to naród sprawuje władzę za pomocą przedstawicieli i bezpośrednio. Konstytucja podaje więc naród za suwerena i sposoby sprawowania przez niego władzy. Ważna jest tutaj kolejność: „za pomocą przedstawicieli i bezpośrednio”, która sugeruje ważniejszą pozycję reprezentowania.

2.2.       Formy demokracji bezpośredniej:

2.2.1.            Obywatelska inicjatywa ustawodawcza (art. 118 ust. 2) – 100 000 obywateli może wnieść projekt ustawy do Sejmu, który ma obowiązek się nim zająć. Projekt wniesiony z inicjatywy obywatelskiej jest jedynym projektem ustawy, którego nie obejmuje zasada dyskontynuacji Sejmu. Co oznacza, że w przypadku końca kadencji Sejmu, projekt taki nie przepada i musi być kontynuowany w następnej kadencji.

2.2.2.            Referendum:

2.2.2.1.        W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125)

2.2.2.2.        Klauzula akcesyjna/europejska (art. 90) – przewiduje możliwość przeprowadzenia referendum dotyczącego przystąpienia do organizacji lub organu międzynarodowego, co równałoby się z przekazaniem pewnych kompetencji organów państwa.

2.2.2.3.        Zmiany Konstytucji (art. 235 ust. 6) dotyczące przepisów rozdziału I, II lub XII, mogą być poparte referendum zatwierdzającym.

3.        Prawo publiczne, a prawo prywatne.

3.1.       Prawo publiczne – zawiera normy dotyczące stosunków prawnych między jednostką, a państwem, między organami reprezentującymi państwo. Jest prawem ustanowionym odgórnie – narzucenie pewnego rodzaju norm, bez pytania o zgodę podmiotów, których to prawo dotyczy. Prawo konstytucyjne należy do prawa publicznego.

3.2.       Prawo prywatne – normy dotyczące stosunków prawnych między osobami fizycznymi a innymi osobami fizycznymi, między osobami prawnymi a innymi osobami prawnymi, między osobami fizycznymi a osobami prawnymi. Są to normy ustanowione na podstawie zgodnej woli stron.

4.        Prawo materialne, a prawo formalne.

4.1.       Prawo materialne – normy określające wzajemne stosunki i relacje między organami, mają na celu uporządkowanie całokształtu organizacji w państwie. Normy te systematyzują oraz pokazują zakres kompetencji danych podmiotów państwowych. Normy te są normami sankcjonowanymi.

4.2.       Prawo formalne – normy służące do tego, aby normy sankcjonowane były stosowane, ich celem jest przestrzeganie norm prawa materialnego. Są to normy sankcjonujące.

5.        Ustroje.

5.1.       Często o prawie konstytucyjnym mówi się, że jest prawem politycznym, państwowym, czy ustrojowym, w związku z czym, wynika, że normy prawa konstytucyjnego określają z jakim ustrojem ma się do czynienia.

5.2.       Ustrój państwowy.

5.2.1.            Ustrój państwowy jest całokształtem organizacji państwa i metod działania władzy państwowej. Podstawą ustroju są normy prawne, ale im wyższa rangą norma, tym bardziej jest ona ogólna. Gdy norma prawna zawarta w konstytucji mówi o ustroju państwowym, to ma ona charakter generalny i abstrakcyjny, zakreśla pewne granice, które są następnie dookreślane w normach niższej rangi.

5.2.2.            Reguła konstytucyjna – określa podstawowe cechy ustroju, zasady organizacji i funkcjonowania państwa.

5.3.       Ustrój polityczny – prawno-instytucjonalny wyraz struktury i funkcjonowania władzy publicznej.

5.4.       Ustrój społeczno-gospodarczy – jest niejako wymysłem czasów obecnych, normy dotyczące ustroju społeczno-gospodarczego są zamieszczane w konstytucji. Ustrój jest zawarty w normach określających warunki życia w państwie. Punkty decydujące o ustroju społeczno-gospodarczym: zakres ingerencji państwa w procesy gospodarcze, zakres wolności działania podmiotów gospodarczych, regulacje dotyczące finansów publicznych, system oświaty, system zabezpieczenia społecznego, ochrona środowiska naturalnego, rola państwa w kształtowaniu warunków sprzyjających rozwojowi kulturowemu i naukowemu.

6.        Systemy rządów.

6.1.       System rządów – wzajemne relacje między władzą ustawodawczą, a wykonawczą oraz wewnątrz władzy wykonawczej. Władza sądownicza powinna być niezależna i odseparowana od innych władz, a sędziowie powinni być niezawiśli.

6.2.       System prezydencki a system klasyczny parlamentarny:

Odpowiedzialność polityczna – odpowiedzialność przed organem, który powołał na daną funkcję.

Powyższe systemy w założeniach są idealne, lecz realnie niemożliwe jest ich utworzenie. W systemie prezydenckim wszelkie modyfikacje prowadzą do utraty zasady trójpodziału władz, co w efekcie skutkuje totalitaryzmem lub kultem jednostki. W ramach systemu parlamentarnego istnieje cała gama możliwości modyfikacji, prowadzące do systemów zmodyfikowanych, hybrydalnych, mieszanych, zracjonalizowanych. Mogą powstać nawet ustroje łudząco podobne do prezydenckich, lecz nadal będące systemami parlamentarnymi (np. V Republika Francuska). Dopóki jednak w danym systemie istnieje instytucja kontrasygnaty, to dany ustrój jest ustrojem parlamentarnym.

6.3.       Modyfikacje systemu parlamentarnego.

6.3.1.            V Republika Francuska.

6.3.1.1.        Konstytucja z 1958 r.

6.3.1.2.        Prezydent zajmuje centralną pozycję wśród urzędów państwowych na co wskazuje choćby systematyka konstytucji. Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Sam powołuje swój urząd, brak instytucji wotum zaufania dla prezydenta, parlament może jedynie w ciągu 24 godzin wyrazić wotum nieufności. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną tylko w sytuacji zdrady stanu.

6.3.1.3.        Parlament jest dwuizbowy, równoprawny, prezydent przewodniczy obradom rządu. Premier może zastąpić prezydenta pod jego nieobecność tylko w wyjątkowych sytuacjach działając ponadto tak, jak mu zalecił prezydent. Żaden akt rady ministrów nie jest ważny bez podpisu prezydenta. Zasada incompatibilitas traktowana bezwzględnie.

6.3.2.            Niemcy.

6.3.2.1.        System kanclerski – samo istnienie instytucji kanclerza nie oznacza, że dany kraj posiada kanclerski system rządów. Tak na przykład jest w Austrii.

6.3.2.2.        Władza wykonawcza trójczłonowa (kanclerz + rząd + prezydent).

6.3.2.3.        Parlament powołuje kanclerza, zatem odpowiada on politycznie przed parlamentem. W wypadku uchwalenia konstruktywnego wotum nieufności dla kanclerza, parlament automatycznie głosuje nad wotum zaufania dla następnego kanclerza. Kanclerz powołuje radę ministrów, która odpowiada przed nim politycznie.

6.3.2.4.        Prezydent ma słabą funkcję polityczną i niski zakres kompetencji, często jest związany kontrasygnatą. Sprawuje głównie funkcje reprezentatywne i symboliczne.

6.3.2.5.        Kanclerz posiada silną pozycję polityczną, to on podejmuje zasadnicze decyzje w państwie i ustala linię polityki.

6.3.3.            Polska.

6.3.3.1.        Władza wykonawcza – prezydent wybierany w wyborach bezpośrednich i powszechnych (modyfikacja systemu, prezydenci normalnie są wybierani przez parlament, takie wybory prezydenckie istnieją w Polsce od 1990 roku). Prezydent spełnia funkcje o charakterze dyplomatycznym, symbolicznym i reprezentatywnym. Została mu przypisana pozycja arbitra, mediatora, na którego barkach spoczywa obowiązek utrzymywania ciągłości organów władzy państwowej, obowiązek dbania o przestrzeganie podstawowych zasad konstytucji, dbania o suwerenność państwa i narodu. Prezydent nie sprawuje władzy wykonawczej w sposób bezpośredni, rolę tą przejął rząd z premierem na czele.

6.3.3.2.        Premier sprawuje silną władzę polityczną (art. 146), jest jedynym kompetentnym podmiotem zdolnym do udzielenia kontrasygnaty na akcie urzędowym prezydenta (modyfikacja, normalnie wszyscy ministrowie mają takie kompetencje). W tym wypadku, wotum nieufności wydawane zostaje dla premiera, co w konsekwencji prowadzi do odwołania całego rządu, a nie pojedynczego ministra, jakby to było w systemie niezmodyfikowanym.

6.3.3.3.        Kontrasygnata w klasycznym systemie parlamentarnym jest wymagana do każdego aktu prezydenta. W Polsce spod wymogu kontrasygnaty jest wyłączony dość szeroki katalog kompetencji prezydenta (art. 144 ust. 3). Kompetencje te są jednak ujęte w zakresie działań prezydenta w sferach medialnych i arbitrażowych, nie posiada on rzeczywistej władzy wykonawczej. Prezydent wg Konstytucji jest najwyższym reprezentantem narodu, nie oznacza to jednak, że przewodniczy on innym reprezentantom (konsulom, ambasadorom). Nie może on tym podmiotom wydawać żadnych instrukcji, czy poleceń służbowych.

7.        Odpowiedzialność polityczna a odpowiedzialność konstytucyjna: