Oblicza PRL cz. 14 - 1981-1983.pdf - Rzeczpospolita - straznadodra

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr14

1981 – 1983

Noc generała

Rankiem 13 grudnia 1981 roku Polacy usłyszeli z ust generała Wojciecha

Jaruzelskiego piękne słowa o patriotyzmie, odpowiedzialności za losy ojczyzny,

konieczności zapewnienia spokoju i rozwoju gospodarczego. Władzę przejęła WRON–a,

a działalności NSZZ „Solidarność” zakazano. Pierwsi zabici padli już kilka dni później

w kopalni Wujek. Potem ludzie tracili życie w manifestacjach ulicznych, a także z rąk

„nieznanych sprawców”. Umierali też, bo nie działały telefony i nie można było wezwać

na czas pogotowia ratunkowego. Strach oraz przygnębienie po okresie niebywałej

nadziei i entuzjazmu przyspieszały zgon wielu Polaków. Żadnej z obietnic danych

narodowi nie udało się generałowi spełnić podczas kolejnych ośmiu lat rządów...

historia

12 LUTEGO 2008

> Oblicza PRL

Bibuła, samogon, świnina

redaktor

cyklu,

dziennikarz

„Rzeczpospo-

litej”

m.rosa-

lak@rp.pl

Pierwsze opowiadania Marka Nowakowskiego ze stanu wojennego przeczytałem jeszcze

w 1982 roku. Leżałem w domu po operacji złamanej nogi, a jeden z licznych przyjaciół, którzy mnie

odwiedzali, przyniósł wydany w podziemiu zeszycik. Czytaliśmy jednym tchem. W najśmielszych

marzeniach nie przypuszczałem, że po latach pisarz będzie przynosił opowiadania

do „Rzeczpospolitej” – jak poniższy „Lancet” – a ja będę publikować je w wolnej (!) Polsce.

Jeżeli uda nam się choć na chwilę oderwać od irytujących doniesień ze świata dzisiejszej polityki,

od żenujących sytuacji i nieodpowiedzialnych zachowań dawnych bohaterów, to może jeszcze

dojrzymy czasem ów cud niepodległości. I stać nas będzie na wdzięczność dla Frasyniuka i Piniora

opisanych przez Łukasza Kamińskiego w „Twierdzy Wrocław”. Albo nie tylko ze zgrozą, ale

i z rozbawieniem przeczytamy „Życie codzienne Polaków w stanie wojennym” Dariusza Rosiaka lub

„Znaki czasu” Krzysztofa Masłonia. Z lata 1982 roku pamiętam odwiedziny Maćka Łukasiewicza

(zmarłego w 2005 r. redaktora naczelnego „Rz”, w latach 80. wydawcy podziemnego Mostu).

Z aparatury kapał bimber, przeglądaliśmy świeżą bibułę, nasze żony z sąsiadami dzieliły nielegalnie

przewiezioną przez rogatki połówkę świni, a kilkuletnie córeczki poszły się bawić

w piaskownicy. I wtedy na Ursynów napłynęła mgła, a trzyletnia Kosia Łukasiewiczówna zaginęła.

Po godzinie przyprowadził ją milicjant z pobliskiego komisariatu, ujrzał i samogon, i wieprzowinę,

i bibułę. Za to wszystko groził areszt, grzywna i utrata mieszkania. Udał, że nie widzi, i grzecznie się

pożegnał. Tak też bywało.

—Maciej Rosalak

Lancet

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

kazywano komisję zakładową

strajkujących MZK. Wśród nich

był ten brodacz, sąsiad z klatki

schodowej. Wszyscy ci młodzi

pokazani w telewizji wyglądali

jak rewolucjoniści zdawnych ry-

cin idagerotypów. Brodaci prze-

ważali idługowłosi. Rewolucjo-

niści z1905 roku. Bojowcy zPPS.

Tak ten telewizyjny obraz sko-

jarzył się doktorowi Mozolskie-

mu z odległą przeszłością. Jak

inni wtym czasie interesował się

żywo losami „Solidarności”,

pierwszego wolnego związku

w tym kraju. Wyczekiwał

przed sądem, kiedy odbywała

się jego rejestracja. Jak inni okla-

skiwał wąsatego trybuna ludo-

wego Wałęsę. Ale był scepty-

kiem, anawet pesymistą. Pocho-

dził przecież zpokolenia ciężko

doświadczonego historią i po-

czynając od wojny, losy narodu

układały się w same niepowo-

dzenia, żeby nie powiedzieć klę-

ski. Doktor Mozolski był żołnie-

rzem AK, pseudonim Lancet (to

aluzja dojego rozpoczętych tuż

przed wojną studiów medycz-

nych) i po wyzwoleniu odsie-

dział kilka lat jako „zapluty ka-

rzeł reakcji”.

Nie znaczy to jednak wcale, że

te doświadczenia uczyniły znie-

go złamanego, poharatanego

człowieka. Nigdy nie uczynił nic,

co by kolidowało zjego pogląda-

mi. Jak to mówił zrzadka poal-

koholu, nie był mięczakiem ani

nie miał duszy kolaboranta. Je-

dynie chłodno kalkulując iopie-

rając się nanaukach przeszłości,

również dla tego wspaniałego

zrywu ujarzmionego narodu nie

przewidywał optymistycznych

widoków. Czarno jawiła mu się

przyszłość. Oczywiście nie mó-

wił otym zbyt chętnie. Nie chciał

być defetystą. Ajuż szczególnie

wstrzymywał się od wypowia-

dania swych diagnoz wobecno-

ści młodych ludzi.

W szpitalu ci młodzi byli na-

prawdę świetni. Przypominali to

wytracone wojenne pokolenie,

tych chłopców z konspiracji

opseudonimach rodem zSien-

kiewicza, tych przeróżnych Za-

gończyków, Kmiciców, Kołcza-

nów, Bohunów iinnych. Zaanga-

żowanie, odwaga italenty orga-

nizacyjne. I tak z nagła objawili

się ci działacze! Na tej pustyni,

gdzie dotychczas cynizm iobłu-

da walczyły oprymat zczynow-

niczym podporządkowaniem.

Ten szpitalny aktyw „Solidarno-

ści” imponował mu niezwykle

i ranił nawet boleśnie, przypo-

minając młode lata.

– Już jestem wypalony – po-

wiadał wtedy doktor Mozolski.

Ci lekarze, pielęgniarki, per-

sonel techniczny... Też został

członkiem tego związku, ale ra-

czej biernym.

Odczasu tego reportażu wte-

lewizji innymi oczyma zaczął

spoglądać na młodego sąsiada

z klatki schodowej. Raz dłużej

sobie porozmawiali. Brodacz

opowiadał swoje wrażenie ze

zjazdu „Solidarności”. Był dele-

gatem. Doktor Mozolski prze-

strzegał przed zbytnim maksy-

malizmem. Brodacz przyznał

mu rację.

Ogłoszenie stanu wojennego

było jak przysłowiowy grom

również dla doktora Mozolskie-

go. Szok, ogłuszenie. Tak to prze-

żył. Ten nastrój na mieście.

Mroźna, zmilitaryzowana zima.

Wojennazima.Irównocześnie ta

lawina brudnej, prymitywnej

propagandy wtelewizji. Twarze

ludzi, którzy tam się pojawili.

U niego w szpitalu obyło się

narazie bez pacyfikacji. Jedne-

go tylko zabrali. Choć zaczęto

już mówić o brutalnych naci-

skach na członków „Solidarno-

ści”. Oszantażach przeróżnych.

Z ukrycia wylazły męty i gnidy.

Żerować zaczęły bezkarnie.

Doktor Mozolski opancerzył

się szczelnie jak zadawnych lat

stalinizmu. Mało co mówił

z ludźmi. Unikał. Ponadto jako

chirurg miał ciągle pełne ręce

roboty, a wolny czas spędzał,

słuchając zagranicznych rozgło-

śni. Tego młodego brodacza nie

spotkał ani razu na schodach.

Myślał czasem o nim. Co się

z nim stało? Internowali go, >

oktor Mozolski znał go

tylko zwidzenia. Sąsiad

zklatki schodowej. Wy-

mieniali ukłony. To zna-

czy tamten kłaniał się zawsze

pierwszy. Młody, dobrze wycho-

wany człowiek. Brodaty iwąsaty.

Jak wielu teraz współczesnych

młodzieńców. Przed Sierpniem

wiedział o nim jedynie tyle, że

pracuje jako kierowca w MZK.

Był jeszcze kawalerem imieszkał

zmatką. Kiedyś naschodach po-

prosił go, żeby zbadał matkę.

Miała kłopoty zciśnieniem. Dok-

tor Mozolski zbadał ją izapisał tej

postarzałej przedwcześnie ko-

biecie właściwe leki. Młody czło-

wiek poczerwieniał i zacinając

się zapytał, ile ma zapłacić.

– Przysługa sąsiedzka – od-

parł doktor Mozolski.

Ito wszystko. Zapamiętał jego

zażenowanie wsprawie honora-

rium. Spodobało mu się to nawet.

PoSierpniu doktor Mozolski

doznał nieoczekiwanej przy-

jemności, kiedy w telewizji po-

Najnowsza historia Polaków

Lancet

Życie codzienne Polaków

aresztowali? Nie wiedział więc

nic onim, ajego matki, tej scho-

rowanej kobiety, nie chciał nie-

pokoić.

Dziś ponocnym dyżurze wy-

brał się dodomów handlowych

Centrum. Szukał ciepłej pidża-

my, bielizny, gdyż zima nadal

trzyma tęga. Schodami w dół

skierował się do podziemnego

przejścia, żeby dostać się

na drugą stronę Marszałkow-

skiej. To przejście podziemne

nazywał na własny użytek Ha-

desem i zawsze tam błądził.

Dziś także. Przystanął inie wie-

dział, wktórą iść stronę.Iwtedy

zobaczył go nagle. Na pewno

on. Sąsiad z klatki schodowej.

Tylko bez brody. Ogolony

i ostrzyżony. Również przysta-

nął przed sklepem z kosmety-

kami. Czyżby się ukrywał? Bez

brody. Doktor Mozolski powoli

zbliżył się do niego. Nie chciał

go zaskakiwać. Pragnął, żeby

tamten poznał go pierwszy.

Człowiek, który się ukrywa, nie

powinien być zaskakiwany. De-

nerwuje się niepotrzebnie. Cały

czas się uśmiechał. Szukał jego

spojrzenia.

Młodzieniec dostrzegł go

wreszcie. Przez chwilę nie po-

znawał. Patrzył intensywnie icoś

jak czujny, nieufny namysł poja-

wiło się najego twarzy.

– Panie sąsiedzie! – powie-

dział znaciskiem doktor Mozolski.

– A! – wyraźna ulga w głosie

tamtego. –Pan doktor!

Doktor Mozolski nie pytał

onic. Był jak zadawnych, konspi-

racyjnych lat, skupiony irzeczo-

wy.

– Gdyby coś... – powiedział

ściszonym głosem –... jakiś kło-

pot... pan albo ktoś z pa-

naprzyjaciół... to umnie nachi-

rurgii można poczuć się abso-

lutnie bezpiecznie. Obandażu-

ję... Nawet zabieg mogę pozo-

rować isam diabeł nie dojdzie.

Więc... – doktor Mozolski wy-

rwał karteczkę z notesu i zapi-

sał swoje telefony, domowy

i szpitalny. Dopisał jeszcze ad-

res szpitala i wewnętrzny tele-

fon zportierni.

Młodzieniec złożył starannie

karteczkę. Uścisnęli sobie moc-

no dłonie. Rozstali się bez słów.

Doktor Mozolski jeszcze stał

i patrzył za oddalającym się

młodzieńcem. Tłum kłębiący się

w podziemnym przejściu po-

chłonął go zaraz.

—Marek Nowakowski

w stanie wojennym

1 w nocy w niedzie-

lę13 grudnia1981 sta-

łem ze swoją dziew-

czyną na przystanku

autobusowym

przyTrasie Łazienkowskiej nie-

daleko Międzynarodowej. Wra-

caliśmy z imprezy u znajomych

na Grochowie i czekaliśmy

nanocny, który miał nas zawieźć

naŻoliborz nanastępną impre-

zę. W piątek na uniwersytecie

skończył się strajk okupacyjny

i w weekend w całej Warszawie

urządzano postrajkowe prywat-

ki. Trwający odkońca paździer-

nika nauczelniach wcałej Polsce

protest był dla większości z nas

nie tylko lekcją polityki iwycho-

wania obywatelskiego, ale inaj-

ważniejszym wydarzeniem to-

warzyskim życia, zawarte wów-

czas znajomości inarodzone mi-

łości przetrwały latami, adający

się zauważyć późnym la-

tem 1982 roku wzrost narodzin

dzieci jest ciągle zbyt mało doce-

nianym skutkiem walki studen-

tów z komunizmem. Ale nie

uprzedzajmy wypadków…

Nocny nie przyjeżdżał, za to

Trasą zaczęły jechać w stronę

Śródmieścia kolumny czołgów

isamochodów opancerzonych.

Z wieżyczek wychylali się do-

wódcy, a my machaliśmy

donich przyjaźnie, ponieważ ła-

two było poznać, że to nie mili-

cja. Nie wiedzieć czemu, wbrew

dowodom na haniebne zacho-

wania LWP w historii powojen-

nej Polski, wielu z nas wierzyło,

że żołnierz polski nawet podko-

munistycznym dowództwem

nie zwróci się przeciwko swoim.

Wreszcie nocny przyjechał,

ale mnie zjakiegoś powodu, któ-

rego nie pamiętam, odechciało

się jechać na Żoliborz. Narze-

czonapojechała sama, aja wró-

ciłem do domu na Afrykańską.

Następnego dnia trwała już

wojnapolsko-jaruzelska.

Krzyż z kwiatów

Wiele napisano na temat od-

czuć narodu po wprowadzeniu

stanu wojennego – o przeraże-

niu, gniewie, utracie wiary Pola-

ków. One były, ale najbardziej

odczuć się dało przygnębienie

i niepokój. W zatłoczonym jak

zwykle autobusie linii 111, któ-

rym jechałem pod uniwersy-

tet 13 grudnia po godzinie 10,

nikt się nie odzywał. Gdy prze-

jeżdżaliśmy koło Domu Partii,

wszyscy jak autystyczne dzieci

przyglądali się skotom ioddzia-

łom wojska pilnującym budyn-

ku. Na rogach ulic w centrum

stali już żołnierze grzejący się

przykoksownikach.

W okresie stanu wojennego Wrocław w zgodnej opinii władz i opozycji

Twierdza Wrocław

rzed 13 grudnia Wro-

cław był stolicą blisko

milionowego regionu

Dolny Śląsk. Jego siła

związana była jednak

nie tylko zliczbą członków. Waż-

ną rolę odgrywała także tradycja

powszechnego udziału wkolej-

nych buntach społecznych, po-

cząwszy od Października ‘56,

skończywszy na Sierpniu ‘80.

Dolny Śląsk był pierwszym re-

gionem, który namasową skalę

poparł strajkujących na Wy-

brzeżu. Nie bez znaczenia była

przy tym wcześniejsza, zapo-

czątkowanaw1977 roku, aktyw-

na działalność opozycji. Jak to

trafnie ujął Kornel Morawiecki,

z chwilą wybuchu 26 sierp-

nia 1980 roku strajku we Wro-

cławiu „wiatr znad Wybrzeża za-

mienił się wwicher nadPolską”.

Zajezdnia

przy Grabiszyńskiej

Region Dolny Śląsk był jednym

z nielicznych, w których bardzo

poważnie potraktowano zagro-

żenie atakiem władz. Wydano kil-

ka specjalnych instrukcji zacho-

wania się w tego typu sytuacji.

Wnajważniejszych przedsiębior-

stwach członkowie komisji zakła-

dowych wyznaczyli swoich du-

blerów. Kilka dni przedwprowa-

dzeniem stanu wojennego zkon-

ta Zarządu Regionu podjęto 80

milionów złotych. Zdeponowano

je uarcybiskupa Henryka Gulbi-

nowicza, podobnie jak 10 milio-

nów wycofanych w okresie kry-

zysu bydgoskiego.

Wieczorem 12 grudnia 1981

roku, pozakończeniu obrad Ko-

misji Krajowej, Władysław Fra-

syniuk, szef dolnośląskiej „Soli-

darności”, zdecydował się wraz

ze współpracownikami na po-

wrót nocnym pociągiem dodo-

mu. Dowiedziawszy się po dro-

dze owprowadzeniu stanu wo-

jennego, przypomocy kolejarzy

wyskoczyli z pociągu tuż

Osoba złapana przez patrol ZOMO bez przepustki po godzinie policyjnej

DARIUSZ ROSIAK

dziennikarz „Rzeczpospolitej”

DR ŁUKASZ KAMIŃSKI

historyk BEPIPN

Warszawa/Wrocław

> Reportaż z przeszłości

zawsze mogła liczyć na spałowanie

Przed uniwersytetem i ko-

ściołem św. Anny gromadziły się

grupki ludzi, którzy wymieniali

miedzy sobą informacje o aresz-

towanych. 1 września 1982 roku

na tarasie między kościołem

a wieżą grupa około 150 osób

ułoży krzyż z kwiatów, pod któ-

rym przez całe lata 80. spotykać

się będą ludzie na modlitwach

i wymianie informacji. Ale tego

pierwszego dnia nikt nic nie

wiedział na pewno, więc poja-

wiały się wersje wydarzeń, które

mówiły więcej o naszych mitach

narodowych niż o rzeczywi-

stych represjach. Opowiadano

o wywózkach na Sybir całej Ko-

misji Krajowej „Solidarności”,

o samobójstwach działaczy, któ-

rzy nie chcieli się oddać w ręce

władz, o tysiącach ludzi spędza-

nych na stadiony (tu chyba za-

działała pamięć o puczu Pino-

cheta w Chile), przerzucano się

nazwiskami bohaterów, którzy

uciekli przed wywózką, sławio-

no postawę żołnierzy rozstrzela-

nych za odmowę wykonania

rozkazu.

Zamieszanie w głowach ludzi

potęgowała komunistyczna pro-

paganda. Wychodziły tylko

dwie ogólnopolskie gazety „Try-

buna Ludu” i „Żołnierz Wolno-

ści”, które publikowały głównie

wypowiedzi zatroskanych po-

< Patrole

milicyjne

oraz wojskowe

legitymowały

ludzi oraz

rewidowały

samochody

zarówno

na rogatkach,

jak i w centrach

miast

wagą sytuacji przywódców par-

tii i głosy „zwykłych ludzi” ura-

dowanych „przywróceniem

w kraju spokoju”. „Żołnierz Wol-

ności” pisał o bojówkach „Soli-

darności” organizowanych

„na modłę faszystowską, składa-

jących się w większości z opłaca-

nych kryminalistów i osobni-

ków marginesu społecznego”.

Telewizja pokazywała na prze-

mian reportaże wyjaśniające

powody wprowadzenia stanu

wojennego (przygotowania

„ekstremy” „Solidarności”

do powstania antysocjalistycz-

Bijąc, zomowcy raczej

unikali twarzy,

koncentrując się

na plecach, a zwłaszcza

stopach, na których nie

widać było śladów

Godzina milicyjna obowiązy-

wała początkowo od 22 do 6 ra-

no, jednak wkrótce się okazało,

że uniemożliwia to milionom

Polaków dotarcie do pracy na 6,

więc skrócono zakaz opuszcza-

nia domów i obowiązywał on

od 23 do 5. Zanotowano wów-

czas znaczący wzrost liczby roz-

nosicieli mleka, którym władze

udzielały przepustek całonoc-

nych. Osoba złapana przez pa-

trol ZOMO bez przepustki

po godzinie policyjnej zawsze

mogła liczyć na spałowanie,

a w przypadku posiadania

nego, rzekome składy broni

w zakładach pracy itd.) i rado-

sne relacje ukazujące normali-

zację życia w Polsce.

uchodził za bastion „Solidarności”. Na czym polegał fenomen tego miasta?

przed Wrocławiem.

Pierwsze kroki Frasyniuk

skierował do swej macierzystej

zajezdni nr VII, wrocławskiej ko-

lebki „Solidarności”. Zastał

w niej kilku członków władz re-

gionu, na czele z wiceprzewod-

niczącym Piotrem Bednarzem.

Zgodnie ze statutem utworzyli

oni Regionalny Komitet Strajko-

wy, który zdołał już opubliko-

wać swój pierwszy komunikat

wzywający władze do zniesienia

stanu wojennego. Postanowio-

no, że siedzibą władz związko-

wych stanie się Pafawag.

394 numery

„Z dnia na dzień”

Już 14 grudnia ukazał się

pierwszy „wojenny” numer re-

gionalnego organu związku

„Z dnia na dzień”. Dzięki wysił-

kowi odciętej od świata redakcji

(ze względów bezpieczeństwa

przez kilka miesięcy nie opusz-

czano kryjówki) pismo w po-

czątkowym okresie ukazywało

się trzy razy w tygodniu! Jego ro-

li w mobilizacji oporu nie spo-

sób przecenić. Z czasem inten-

sywność druku osłabła, zmie-

niały się zespoły redakcyjne,

do „Z dnia na dzień” należy jed-

nak niekwestionowany rekord

Polski – w podziemiu ukazały

się 394 numery. Nakład pisma

sięgał 40 tysięcy egzemplarzy.

RKS wezwał mieszkańców

Dolnego Śląska do strajku. W sa-

mym Wrocławiu na to wezwanie

strajk okupacyjny podjęły 34 za-

kłady i instytucje. Dziesiątki dal-

szych protestowały w całym re-

gionie. W ciągu kilku dni wła-

dzom udało się jednak spacyfi-

kować strajki, przeważnie

przy użyciu brutalnej siły. Tylko

w stolicy regionu zatrzymano

przy tym 1200 osób. Nie udało

się jednak ująć przywódców

RKS – Frasyniuka, Bednarza i Jó-

zefa Piniora. Ich nazwiska wkrót-

ce zaczęła otaczać aura legendy.

< Atak ZOMO

przeciw soli-

darnościowej

demonstracji

na ulicach

Wrocławia

W budowę struktur podziem-

nych włączyły się setki działaczy.

Wśród nich wyróżniał się Mora-

wiecki, który dysponował nie-

zdekonspirowaną siatką wyda-

wanego od 1979 r. miesięcznika

„Biuletyn Dolnośląski”. Dzięki

temu możliwe było szybkie zbu-

dowanie podziemnej poligrafii.

Kolportaż „Z dnia na dzień”,

a z czasem także innych pism,

pozwolił na zbudowanie kon-

spiracyjnych struktur obejmują-

cych praktycznie całe miasto.

W RKS powstawały specjali-

styczne struktury – obok druku

i kolportażu również finanse,

kancelaria, łączność, a także

pion kontrwywiadu. Już po kil-

ku tygodniach rozpoczęto przy-

gotowania do uruchomienia

podziemnej radiofonii. 29 stycz-

nia 1982 r. przeprowadzono

pierwszy strajk. Wzięły w nim

udział grupy pracowników z 17

zakładów. Dzięki dużym rezer-

wom finansowym wspierano re-

presjonowanych i ich rodziny,

Oblicza PRL cz. 14 - 1981-1983.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: