Ryszard Przybylski EROS I TANATOS u Iwaszkiewicza.doc

Ryszard Przybylski

Eros i Tanatos. Proza Jarosława Iwaszkiewicza 1916-1938.

       Pierwszy okres twórczości prozatorskiej J.I. (1916-1924) upłynął pod znakiem polemiki z romantyczną antynomią ducha i życia, narzuconą pisarzowi przez estetykę modernizmu. Pod wpływem Oskara Wilde’a na początku objawiła się ona jako przeciwieństwo piękna i życia (m.in. w: „Ucieczce do Bagdadu”, „Legendzie i Demeter”, „Zenobii Palmurze”, „siedmiu bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja” i „Wieczorze u Aldona”).

Pierwszy okres twórczości jest czasem gwałtownych poszukiwań nowego poglądu na charakter związków między sztuką a życiem. W modernistycznym modelu świata życie nie mogło przynieść wiedzy o sztuce czy też rzucić na nią cień krytyki. Wyższość sztuki nad życiem jest prawdą absolutną. Schemat kompozycyjny Iwaszkiewicza zrodziło przekonanie, iż modernistyczna problematyka sztuki i życia jest całkowicie uzasadniona, aktualna i żywa. Ale jednocześnie Iwaszkiewicz ukazuje krytyczny jego stosunek do modernistycznego aksjomatu wyższości sztuki nad życiem oraz nirwanizmu, a ogromny szacunek do życia, jako wartości nadrzędnej.

      Wcześniej jak np. w „Hilarym” dostrzegamy proces destrukcji światopoglądu i rozpadu osobowości artysty, a już w 1924r. w powieści „Księżyc” widzimy integrację osobowości młodego twórcy i jego poszukiwania estetyczne. Temat ten znalazł wyraz w gatunku, który nazywany jest przez Francuzów le roman de l’adolescence, przez Anglików- the novel of adolescence. Po polsku najlepiej jest określić przy pomocy tytułu sławnej książki Jamesa Joyce’a: portret artysty z czasów młodości. Agresywny autotematyzm tej literatury sprawił, że powieść o młodym artyście stała się więc utworem o „wychowaniu artystycznym” twórcy. Z reguły oznaczało to porachunek z modernizmem. Charakterystyczną cechą tego porachunku była próba ustalenia jakiejś pozytywnej zasady estetycznej, która mogłaby stać się podstawą dalszej pracy artystycznej. Wiążą się z nią dwa zagadnienia szczegółowe: autobiografizm i liryzm. Novel of adolescence stanowi czystą i piękną realizację obiektywizacji przeżyć i życia artysty, ale mimo tej obiektywizacji gatunek ten jest z reguły przesiąknięty liryzmem, szlachetną czułością.

W „Księżycu” Iwaszkiewicz podjął temat miłości mistycznej, w której kryje się zagadnienie przezwyciężania samotności jednostki, opanowania „metafizycznego lęku”, który przenika człowieka w chwili, gdy zaczyna sobie uświadamiać swą rozpaczliwą odrębność. Miłość i uniesienia mistyczne są w filozofii chrześcijańskiej nierozdzielne. Klęska erotyczna wywołuje z reguły pytanie o „sens życia” i w rezultacie stawia przed bohaterem szereg zasadniczych pytań. Mistyczna sublimacja erotyki zamienia się niekiedy lekcję miłości do życia. Miłość wprowadziła więc do powieści Iwaszkiewicza motyw mistycznej łączności człowieka ze światem.

Głównego bohatera „Księżyca” Antoniego nie interesowało intelektualne poznanie świata. Poznać rozumowo, znaczy wpisać się w jakiś przyjęty z góry system myślenia pojęciowego, który odcina człowieka od bezpośredniego przeżywania życia i zamienia je w abstrakcje. Ten zabieg niszczy możliwość połączenia się z całością, w wszechświatem. A właśnie wpisanie siebie w koło kosmiczne, w odwieczny rytm natury wydaje się głównym pragnieniem Antoniego. Chcę on bowiem połączyć się z całością w „nieustającym tworzeniu”. Tylko taka świadomość pozwala przezwyciężyć „lęk istnienia”(który ma wymiar religijny).

Symbolika księżyca- każdy z dwóch głównych bohaterów, Antoni i Jerzy, rozumie życie po swojemu i wobec tego każdy z nich widzi księżyc nieco inaczej. Nad dwoma „ogrodami życia” świecą dwa różne księżyce. Jerzy nie wiąże z księżycem treści symbolicznych w przeciwności do Antoniego, który ma dla niego wymiar religijny albo widzi księżyc, jako okrutnego niemego świadka wydarzeń. Był to ów milczący potwór romantyków, którzy wyjątkowo silnie przeżywali kontrast między niezmienną, obojętną naturą a dramatycznym światem ludzi. Po wielu latach Iwaszkiewicz napisze, że „Księżyc” pozostał jego ulubioną książką, w której przekazał swą młodość lepiej niż we wspomnieniach, wspomnieniach Antoni jest w istocie portretem samego Iwaszkiewicza.

    Jarosław Iwaszkiewicz został zaliczony do wielkości niekwestionowanych literatury międzywojnia. Niepokój duchowy jego bohaterów, który czytelnika porusza, wywodzi się w prostej linii z modernistycznej metafizyki. W przeciwieństwie do wielu innych pisarzy Iwaszkiewicz zwrócił uwagę przede wszystkim na estetykę modernizmu. Inspiracje płynące z „filozofii życia” pozwoliły przezwyciężyć zarówno optymistyczne, jak i pesymistyczne konsekwencje modernistycznego estetyzmu, który objawił się u nas z jednej strony jako wildyzm, z drugiej zaś jako przybyszewszczyzna. Koncepcja artysty-dawcy życia przywróciła harmonię między sztuką a życiem. Pozwoliła zlikwidować tragiczne skutki modernistycznej antynomii. Nowa hierarchia, którą ustalił programowy bohater „Księżyca”, Antoni, ułożyła oba człony dawnej antynomii w harmonijną współzależność.