Wójtowicz Aleksander Dziwna proza awangardy.pdf

ANNALES

UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN–POLONIA

VOL.XXII

SECTIOFF

2004

ALEKSANDERWÓJTOWICZ

UMCSLublin

Dziwnaprozaawangardy?

Etrangeprosedel’avant-garde?

Polskaliteraturaawangardowaokresumi¦dzywojennegodoczekałasi¦wie-

luopracowa«ianaliz,leczchybaniewieletekstówjejpo±wi¦conychwzbudziło

tylekontrowersjico Dziwnahistoriaawangardy AdamaWa»yka. 1 Przewodnim

motywemtegoesejujestzało»enie,»ePierwszaAwangardabyłaformacj¡niejed-

nolit¡,pozbawion¡spójnegoprogramu,poszczególniza±arty±ciwchodz¡cywjej

składformułowalido±¢tradycjonalistycznepostulatyikoncepcje,wskutekcze-

goichtwórczo±¢ewoluowaławzupełnieinnymkierunkuni»nowatorskapoezja

europejskategookresu.Jakkolwiektensposóbuj¦ciaspotkałsi¦zwielomaza-

strze»eniamiiuwagami 2 ,togeneraln¡ide¦sformułowan¡przezWa»ykatrudno

zakwestionowa¢,PierwszaAwangardabowiemrzeczywi±ciestanowiłabardziej

grup¦poetóworó»norodnychtemperamentachtwórczych,wykazuj¡cychznacz-

neci¡»eniekutradycyjnymformomwypowiedzii±rodkomobrazowania,ni»

gronopisarzyrealizuj¡cychnowatorskiprogram.Jednakzdrugiejstronymo»na

1 A.Wa»yk, Dziwnahistoriaawangardy ,„Twórczo±¢”1975,nr6,7.Przedruk:A.Wa»yk,

Dziwnahistoriaawangardy ,Warszawa1976.

2 Wa»ykowizarzucanoprzedewszystkim,»e,zbytniopomniejszaj¡crol¦„Zwrotnicy”,

wyeksponowałjednocze±niewsposóbprzesadzonyznaczenie„AlmanachuNowejSztuki”oraz

zwi¡zanychzni¡poetów—StanisławaBruczaiStefanaGackiego,którzy,zdaniemautora Dziwnej

historiiawangardy ,bylibardziejnowatorscyni»poeciskupieniwokółkrakowskiegoczasopisma.

Por.Z.Bie«kowski, Dziwnaprzygoda ,„Twórczo±¢”1975,nr12i Mojakrótkapami¦¢ ,„Twórczo±¢”

1976,nr3orazA.K.Wa±kiewicz, Glosanamarginesie ,„Nurt”1977,nr6.

2 ALEKSANDERWÓJTOWICZ

powiedzie¢,»ehistoriaawangardyjestponiek¡dtakdziwnajakdziwnajestli-

teraturategookresuwPolsce;jejrozwójwpierwszychdekadachdwudziestego

wiekutozjawiskotakzło»one,»edot¡dnieustalonojeszczebudz¡cejpowszech-

n¡akceptacj¦propozycjiperiodyzacyjnej.W±ródproponowanychdatgranicznych

najcz¦±ciejpadaj¡lata1905,1918oraz1939,przyczymnajwi¦kszekontrowersje

dotycz¡dwóchpierwszych,cho¢izasadno±¢ostatniejbywałarównie»podawa-

naww¡tpliwo±¢.Podobniewygl¡dakwestiawewn¦trznejperiodyzacjiokresu

mi¦dzywojennego.Historycyliteraturyzgodnis¡codotego,»emniejwi¦cej

wpołowiedwudziestoleciaprzebiegaprzedziałdziel¡cyjenadwiefazyprzebie-

gaj¡cepodznakiemró»nychtendencjiicharakteryzuj¡cesi¦innymidominantami,

lecznatymporozumieniesi¦ko«czy;pocz¡wszyodlattrzydziestych,trwaspór

dotycz¡cywewn¦trznejcezuryepoki,któregoefektems¡propozycje,abyzada-

t¦graniczn¡uzna¢rok1928(KarolWiktorZawodzi«ski),1932(LudwikFryde

iKazimierzWyka)oraz1937(StanisławCzernik). 3 Kompromisowerozwi¡za-

nietejkwestiiproponujeJerzyKwiatkowski,któryzaokresgranicznyuznaje

lata1928–1932,stwierdzaj¡cjednocze±nie,»e„niesposób[...]oznaczy¢j¡[tj.

cezur¦]dokładn¡dat¡roczn¡”. 4

Rozbie»no±cizwi¡zanezpropozycjamiperiodyzacyjnymiwynikaj¡zdwóch

¹ródeł.Popierwsze,wspórtenwpisanychjestwielekwestiinaturymetodolo-

gicznej,jaknaprzykładzagadnienie,czyprzełomowedlaliteraturydatynale»y

ł¡czy¢zwydarzeniamihistorycznymilubpolitycznymi. 5 Podrugie,wszelkim

porz¡dkuj¡cymdziałaniomhistorycznoliterackimopórstawiasamamateriaba-

da«.PoruszonyprzezWa»ykaproblemtoniejedynykuriozalnyaspektrozwoju

3 Wszystkietepropozycjeomawiawstudiumpo±wi¦conymperiodyzacjiepokiStefanół-

kiewski,któregozdaniemzawewn¦trzn¡cezur¦epokinale»yuzna¢rok1932.Zob.S.ółkiewski,

Cezura1932 ,[w:] Kultura.Socjologia.Semiotykaliteracka ,Warszawa1979.

4 J.Kwiatkowski, Głównenurtypoezjidwudziestolecia ,[w:] Obrazliteraturypolskiej.

Literaturapolskawokresiemi¦dzywojennym ,t.2,Kraków1979,s.34.

5 Interesuj¡c¡propozycj¦rozwi¡zaniatejkwestiistanowikoncepcja,która,opieraj¡csi¦na

terminologiizaczerpni¦tejzliteraturoznawstwaanglosaskiego,d¡»ydowpisanialiteraturydwu-

dziestoleciawzakresszerokopoj¦tegomodernizmu.Wodró»nieniuodustale«Wyki,którywpracy

Modernizmpolski (1959)okre±lenietoodnosiłdolat1887–1903,wspomnianakoncepcjacezur¦

mi¦dzymodernizmemaepok¡nast¦pn¡—postmodernizmem—sytuujewlatachsze±¢dziesi¡tych.

Zbli»on¡koncepcj¦periodyzacjidwudziestowiecznejliteraturyprzynosipropozycjaJerzegowi¦-

cha,który,rezygnuj¡czwyznaczania±cisłychdatrocznychorazł¡czeniaprzełomówliterackich

zhistorycznymi,wyznaczanast¦puj¡cestadiarozwojuliteraturydwudziestegowieku:„pierwszy

[...]obejmuj¡cyprzeszłopółwiecze,pocz¡wszyoddekadypoprzedzaj¡cejdat¦roku1918do

przełomulat50.i60.;drugi—odtegoczasudoostatniejdekadyminionegowieku,itrzeci,

znanydzi±tylkozsymptomówiwci¡»dalekiodkrystalizacjiswychnajwa»niejszychobjawów”.

Zob.J.wi¦ch, Czyczekanasnowaperiodyzacjaliteraturywspółczesnej? ,[w:] Pisa¢pozarok

2000 . Studiaiszkiceliterackie ,red.A.Lam,Warszawa2002,s.41.Por.tak»eR.Nycz, J¦zyk

modernizmu ,Warszawa1997orazA.Lam, Innewidzenie.Studiaopoezjipolskiejiniemieckiej ,

Warszawa2001,s.17inast.

DZIWNAPROZAAWANGARDY? 3

literaturypolskiejwtymczasie,czegoprzykłademjestfakt,»epodobnyjak

wwypadkuawangardzistówparadoksalnyponiek¡dsplotprogramowegoantytra-

dycjonalizmuzfaktycznym,aczkolwiekmimowolnymtradycjonalizmem,cechuje

tak»etwórczo±¢skamandrytów.Cowi¦cej—podobneniejasno±ciwi¡»¡si¦rów-

nie»zrozwojemprozy.Badaj¡cyzagadnieniagenologicznehistorycyliteratury

twierdz¡,»ewykrystalizowaniesi¦nowegowzorcabyłoprocesemdługotrwa-

łym,obejmuj¡cymswymzasi¦giemobszarpomi¦dzy1905rokiemaschyłkiem

latdwudziestych,uprogumi¦dzywojniabowiem—jaksłuszniezauwa»aKazi-

mierzWyka—„wdziedziniepowie±ciinowelinapotykamyraczejkontynuacj¦,

ani»elidogł¦bneprzeciwstawieniesi¦wzorcowiprozyXIXstulecia”. 6 Rzeczy-

wi±ciepierwszedziesi¦ciolecietookres,gdydominacjaprozaikówdebiutuj¡cych

wepocepoprzedniej(jaknaprzykładJuliuszKaden-Bandrowski,WacławBerent

czyAndrzejStrug)lubkontynuuj¡cych—coprawda `arebours —młodopolskie

wzorce(jakStanisławIgnacyWitkiewiczczyRomanJaworski)jestbezsprzecz-

na 7 iuprawniadostwierdzenia,»enaterenieprozymamydoczynieniaz—

u»ywaj¡czwrotuArturaSandauera—„po±miertnymtryumfemMłodejPolski”. 8

Jednocze±niewprozietegookresudokonujesi¦—pocz¡tkowopowolny,zcza-

semcorazszybszy—proceskrystalizacjinowychwarto±ciijako±ciestetycznych,

któryjakkolwiekapogeumosi¡gn¡łdopierowlatachtrzydziestych,towdo±¢

wyrazistysposóbzaznaczyłsw¡obecno±¢ju»wdekadziepoprzedniej.Wszyst-

kiewspomnianepunktysporneorazniejasno±cisprawiaj¡,»ebadaczezajmuj¡-

cysi¦proz¡mi¦dzywojenn¡unikaj¡jednoznacznychklasyﬁkacjiiarbitralnych

rozstrzygni¦¢,poprzestaj¡czazwyczajnawyodr¦bnieniudominuj¡cychtenden-

cjiinurtów.MichałGłowi«skiskłaniasi¦kustwierdzeniu,»erozwójpowie±ci

mi¦dzywojennejodbywasi¦podznakiemrealizmu,psychologizmuigroteski 9 ,

wedługBolesławaFaronanurtrozwojugatunkuwtymczasiewyznaczonyjest

przezzagadnieniapsychoanalizyidokumentaryzmu 10 ,natomiastJerzyKwiat-

kowskistwierdza,»eoileospecyﬁceprozylatdwudziestychdecyduj¡poj¦cia

weryzm,eksperymentifantastyka,otylewdekadziekolejnejnast¦pujewzrost

znaczeniarealizmuspołecznegoipsychologicznego,nat¦»enietonacjipesymi-

6 K.Wyka, Literaturapolska1890–1939wkontek±cieeuropejskim ,[w:] Opotrzebiehistorii

literatury ,Warszawa1969,s.252.Por.tak»eB.Faron, Mi¦dzypsychoanaliz¡adokumentaryzmem ,

[w:] Prozaicydwudziestoleciami¦dzywojennego.Sylwetki ,red.B.Faron,Warszawa1972.

7 Omłodopolskichkorzeniachprozydwudziestoleciazob.J.Rozental, Elementypoetyki

MłodejPolskiwpowie±ciachlat1918–1928 ,[w:] OproziepolskiejXXwieku ,red.A.Hutnikiewicz,

H.Zaworska,Wrocław1971.

8 Zob.A.Sandauer, Po±miertnytryumfMłodejPolski ,„Twórczo±¢”1964,nr1.Przedruk[w:]

Pismazebrane ,t.1,Warszawa1981.

9 Zob.M.Głowi«ski, Powie±¢ ,[w:] SłownikliteraturypolskiejXXwieku ,red.A.Brodzka

iinni,Wrocław1995.

10 B.Faraon, op.cit.

4 ALEKSANDERWÓJTOWICZ

stycznejorazkontynuacjazainicjowanychwpoprzednimdziesi¦cioleciunurtów

ekspresjonizuj¡cych. 11

Wspólnymmianownikiemtychpropozycjijesttendencjadoeksponowania

nurtówdominuj¡cych,co,zjednejstrony,czyniobrazklarownym,zdrugiejza±,

prowadzinieuchronniedopomijaniazjawiskmniejwyra¹niezaznaczaj¡cychsw¡

obecno±¢namapieprozymi¦dzywojennej.Najbardziejbodajjaskrawymprzy-

padkiemniedostatecznejopisowo±cipowy»szychuj¦¢jestfakt,»ewzasadzienie

posługuj¡si¦oneterminem„powie±¢awangardowa”,conieoznaczabynajmniej,

»ewdwudziestoleciutakowanieistniała,przeciwnie—wła±nieonaprzyniosła

jedenzbardziejwyrazi±ciezarysowanychprojektównowoczesnejodmianygatun-

ku.Twórcamitejkoncepcjibylipoeciskupieniwokół„Zwrotnicy”i„Almanachu

NowejSztuki”,awi¦cczłonkowiePierwszejAwangardy—ugrupowaniad¡»¡-

cegodoukonstytuowanianowegomodeluliteratury. 12

ZdaniemMariiGołaszewskiejnajistotniejszeosi¡gni¦cieeuropejskiejpo-

wie±ciawangardowejpolegałonawykrystalizowaniutrzechnowatorskichod-

miangatunku:powie±ciautotematycznej,powie±cisugeruj¡cej,„»ejesttylko

powie±ci¡,tworemartystycznymmog¡cymby¢taklubinaczejrealizowanym”

orazpowie±cib¦d¡cejstrumieniem±wiadomo±ciautoralubbohatera. 13 Według

MieczysławaD¡browskiegoprocestenwPolsceprzebiegałniecoinaczej.Je-

gozdaniemwliteraturzetegookresuwyró»ni¢mo»naczteryrodzajepowie-

±ciawangardowej:analityczn¡(TadeuszBreza),groteskow¡(WitoldGombro-

wicz),d¡»¡c¡domitologizacjirzeczywisto±ci(BrunoSchulz)orazmodelczwar-

tyokre±lonyterminem„powie±¢jakogra”(MichałChoroma«ski). 14 Obiete

klasyﬁkacjecharakteryzuj¡powie±¢awangardow¡jakomodel,wktórymdo-

konałosi¦odej±cieodformytradycyjnejwkierunkuró»norodnychekspery-

mentówkwestionuj¡cychpodstawowewyznacznikipowie±cirealistycznej. 15 Wy-

dajesi¦,»estworzonaprzezpolskichawangardzistówodmianagatunkuwy-

kazujeznaczn epokrewie«stwoztakrozumianymnurtemnowatorskim,d¡»¡-

11 J.Kwiatkowski, Literaturadwudziestolecia ,Warszawa1990.

12 Wartozwróci¢uwag¦napewn¡płynno±¢poj¦¢izwi¡zanezni¡konsekwencje—

wieloznaczno±¢słowa„awangarda”sprzyjatemu,abyproz¦tworzon¡przezpoetówawangardowych

ochrzci¢mianem„prozyawangardowej”;problemjednakwtym,»epoeciawangardowibardziej

bywali,ni»bylitwórcamipowie±ciawangardowych sensustricto ,wzwi¡zkuzczymwydajesi¦,

i»najbardziejadekwatnymiodpowiadaj¡cymstanowifaktycznemuokre±leniemb¦dzie„proza

awangardzistów”.

13 M.Gołaszewska, Estetykaiantyestetyka ,Warszawa1984,s.49.

14 M.D¡browski, Polskaawangardaprozatorska ,Warszawa1996.

15 Wpodobnymkontek±cieewolucj¦gatunkuujmujeWłodzimierzBolecki,twórcakoncepcji

„poetyckiegomodeluprozy”,któryopisanyjestjakodalekoid¡ceprzekształcenieelementówkon-

stytuuj¡cychliteratur¦mimetyczn¡,jakiedokonałosi¦wutworachBrunonaSchulza,Witkacego,

WitoldaGombrowiczaczyAdamaCiompy.Zob.W.Bolecki, Poetyckimodelprozywdwudziesto-

leciumi¦dzywojennym ,Kraków1996,s.379.

DZIWNAPROZAAWANGARDY? 5

cymdoprzekształceniaprozyopartejnaukonstytuowanymwdrugiejpoło-

wiedziewi¦tnastegowiekuwzorcupoprzezdalekoid¡cealbocałkowiteza-

negowaniejegopodstawowychwyznaczników,przyczym—rzeczznamien-

na—wstrukturzeawangardowychutworówistniej¡zarównoelementy,któ-

retraktowa¢mo»najakopróbystworzenianowejjako±ci,jakicechycharak-

terystycznedlarealistycznejodmianygatunku.Antynomi¦istniej¡c¡wstruk-

turzepowie±ciawangardzistów,auwidaczniaj¡c¡si¦zwłaszczawlatachtrzy-

dziestych,zauwa»aKrystynaJakowska,któraskłonnajestusytuowa¢teutwo-

rywszerszymnurcie„powie±ciperswazyjnej” 16 ,charakteryzuj¡cejsi¦domi-

nacj¡narracjiauktorialnejoraztendencj¡doalegoriiineonaturalizmu,awi¦c

formistylówwła±ciwychdlaprozyrealistycznejodziewi¦tnastowiecznejprowe-

niencji.

Wydajesi¦jednak,»etraktowanietychutworówjakoelementuwi¦kszejca-

ło±ciprowadzidowyeksponowaniawichstrukturzetegocotradycyjne,przy

jednoczesnymobni»eniurangielementównowatorskich,stanowi¡cychoodr¦b-

no±citejprozy,atak»ezatarciupowinowactwł¡cz¡cychj¡zprzebiegaj¡cymi

podanalogicznymihasłamipróbamizreformowaniapowie±ci,podejmowanymi

przezpisarzyawangardowychnietylkowPolsce,leczrównie»wEuropie. 17

Jakkolwiekgłosykrytykipolskiejwlatachdwudziestychmog¡prowadzi¢do

konstatacji,»ewokresietympolscypisarzenietylkopozbawienibylisamo-

±wiadomo±citwórczej,lecznieposiadalitak»espójnejkoncepcjipowie±ci 18 ,to

wdziałalno±ciartystówawangardowychdostrzecmo»napróbyukonstytuowania

nowoczesnejodmianygatunku,czegoprzykładems¡postulatyJanaSturaiWit-

kacego;pierwszystworzyłkoncepcj¦powie±ciowyra¹nychreminiscencjachuna-

nimistycznych 19 ,drugiza±propagowałmocnozwi¡zanyzesw¡teori¡estetyczn¡

16 Zob.K.Jakowska, Powrótautora.Renesansnarracjiauktorialnejwpolskiejpowie±ci

mi¦dzywojennej ,Wrocław1983orazead., Mi¦dzywojennapowie±¢perswazyjna ,Warszawa1992.

17 Niejesttojedynymankamentuj¦ciazaproponowanegoprzezJakowsk¡.Naprzykład

wrozdzialezatytułowanym Powie±ciowarewolucjaawangardzistów autorka,omawiaj¡cpowie±ci

poszczególnychautorów,stwierdza,»eograniczysi¦jedyniedoichdebiutówprozatorskich,

nietłumacz¡cjednocze±niepowodówtejdecyzji.Jakkolwiekwszystkieteutwory,opatrzone

przedmowamizprogramowymipostulatamitwórców( NogiIzoldyMorgan BrunonaJasie«skiego,

KimbyłAndrzejPanik? JaluKurka)lubzawieraj¡cewyło»ony expressisverbis programartystyczny

( Psychoanalitykwpodró»y JanaBrz¦kowskiego),zostałyomówionedokładnie,towła±ciwej

wymowynabrałybypoumieszczeniuichwkontek±ciedalszejewolucjipostawyautoróworaz

ichkolejnychpowie±ci.

18 Zob.np.K.Irzykowski, Walkaotre±¢ ,Kraków1929,s.161,S.Baczy«ski, Losyromansu ,

Warszawa1927,s.150.Szerokiprzegl¡dstanowiskówczesnejkrytykiliterackiejdajeHenryk

Markiewiczwswojejpracy.H.Markiewicz, Polskieteoriepowie±ci ,s.104–138.

19 J.Stur, Ekspresjonizm ,„GazetaWieczorna”1919,nr4733,4735,4737.Przedr.[w:]A.Lam,

Polskaawangardapoetycka ,t.1,Kraków1969.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: