Prokosz M., Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej.pdf

Dr Małgorzata Prokosz

Uniwersytet Wrocławski

Instytut Pedagogiki

Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej. Sposoby wspierania osób i rodzin w

kryzysie.

Polska prawie 20 lat po transformacji systemowej powinna być już krajem w

miarę ustabilizowanym, ze szczęśliwymi obywatelami, którzy zarówno mają pracę

jak i dbają z miłością o swoje dzieci – przyszłych obywateli. Zawirowania

polityczne i gospodarcze trwają jednak nadal, rozwarstwienie społeczne wyraźnie

się zaznacza – powstaje coraz więcej elit, zamożnych i kreatywnych w realizowaniu

swojego losu. Z drugiej strony coraz częściej wspominamy o ludziach

„wykluczonych”, „odrzuconych” czy „dysfunkcyjnych”. Wielu obywateli

wychowywanych w normach państwa opiekuńczego nie potrafi się dziś

przystosować do samodzielności życiowej, do gospodarki wolnorynkowej i innych

zmian, które przyszły wraz z transformacją. Blisko dwie dekady wydają się

okresem na tyle długim, aby w państwie zaistniały standardy wspierania tych,

którzy sobie nie potrafią poradzić. Sprawę komplikuje tu jednak zmienność

rządzących oraz inne wizje pracy socjalnej czy opieki nad potrzebującymi.

Ważnym podmiotem zainteresowania społecznego 1 stała się zatem rodzina,

przeżywająca rozmaite przeobrażenia i kryzysy, borykająca się niejednokrotnie z

trudnymi sytuacjami życiowymi, którym – pozostawiona bez pomocy – nie byłaby

w stanie sprostać. Pomimo znacznego zróżnicowania oraz specyfiki problemów

dotykających poszczególne gospodarstwa domowe (bezrobocie, bezdomność,

sieroctwo, długotrwałe choroby somatyczne lub psychiczne, niepełnosprawność,

wielodzietność, niepełność rodziny, uzależnienia, trudności w przystosowaniu do

życia po opuszczeniu zakładu karnego itp.), nader często wspólną ich cechą bywa

ponadto bieda, a konkretnie szeroka kategoria biednych nie z własnej woli, ludzi

praktycznie wykluczonych z rynku pracy. Brak zatrudnienia, a zatem stałych

dochodów, bądź niskie zarobki żywicieli rodzin, przesuwają coraz więcej

gospodarstw do sfery ubóstwa lub do jego granicy. Sytuacja biedy, niezależnie od

przyczyn jej wystąpienia, implikuje zmiany nie tylko w ekonomicznej, lecz także w

psychospołecznej kondycji domowej wspólnoty. Oznacza zwykle zaburzenia i

nieprawidłowości w obszarze realizacji większości przypisanych jej funkcji:

socjalizacyjnej, opiekuńczo-zabezpieczającej, kontrolnej, emocjonalno –

ekspresyjnej, rekreacyjno – towarzyskiej czy kulturalnej. Ograniczenia zaś w ich

wypełnianiu pociągają za sobą wzrost napięć i konfliktów, zakłócenia w

komunikacji interpersonalnej, osłabienie więzi emocjonalnych, które to zjawiska

stają się nierzadko podłożem rozwoju rozmaitych patologii.

W szerszym kontekście społecznym rodziny takie cechuje upośledzenie

szans edukacyjnych i kulturalnych, niejednakowość dostępu do usług medycznych

i ofert wypoczynkowych, ograniczenie kontaktów środowiskowych – do całkowitej

społecznej izolacji włącznie, nierzadko także swoista stygmatyzacja. Zjawiska te

1 B. Maj, Praca socjalna jako wsparcie dla współczesnej rodziny [w:] Socjalni prace jako żiwotni pomoc. P. Muhlpachr

(red.) Wyd. Uniwersytetu im. Masaryka, Brno 2006, s 118-119.

dotyczą w sposób najbardziej dotkliwy środowisk trwale ubogich, niejednokrotnie

zmuszonych – poprzez dramatyczne warunki życia – do podejmowania działań

nastawionych na przetrwanie, często wykraczających poza społecznie uznane

normy (żebractwo, kradzieże, dorywcza praca zarobkowa dzieci, prostytucja,

włóczęgostwo, itp.). Nie tylko ze względów ekonomicznych, lecz także z uwagi na

niebezpieczeństwo rozwoju rozmaitych patologii, jak również zjawisk

marginalizacji oraz dziedziczenia biedy, szczególnie ważne wydaje się zapewnienie

tym środowiskom warunków egzystencji odpowiadających ludzkiej godności.

Wobec powyższego, w niniejszym opracowaniu skupiam się nie tylko na

diagnozie i konkluzji, co jest złe, ale pragnę zaproponować kilka rozwiązań, jak

wyjść z problemu, aby w znacznym stopniu ograniczyć pogłębianie się zaburzeń i

dysfunkcji w polskich rodzinach.

Rodzina dysfunkcyjna, problem definicji pojęcia.

Chcąc analizować zaburzenia występujące w rodzinie warto się na wstępie

zastanowić, czym jest i czy w ogóle jeszcze istnieje kategoria pojęciowa „rodzina w

normie”. Oczywiście można przyjąć, że typowa rodzina to grupa społeczna,

składająca się z rodziców, dzieci i krewnych. Cechuje ją więź emocjonalna, więź

formalna określająca wzajemne stosunki i obowiązki rodziców oraz dzieci, więź

małżeńska, a także wspólnota materialna i mieszkaniowa oraz zespół pełnionych

przez nią funkcji. Do najważniejszych z nich należą 2 :

funkcja prokreacyjna,

funkcja usługowa,

funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca,

funkcja społeczno – socjalizacyjna,

funkcja kulturowa,

funkcja gospodarczo – ekonomiczna,

funkcja emocjonalno – ekspresyjna,

funkcja psychohigieniczna,

funkcja rekreacyjno – towarzyska,

funkcja edukacyjna,

funkcja kontrolna.

Podstawowe funkcje rodziny ulegają przekształceniom pod wpływem

różnorodnych zmian. Każda rodzina ulega zatem przeobrażeniom 3 ,

spowodowanych tempem industrializacji i urbanizacji, co zmusza jej członków do

adaptacji i partycypacji w nowych warunkach społecznego współżycia i

gospodarki rynkowej. Wzrastające bezrobocie, spadek realnych płac, nasilająca się

patologia społeczna, brak mieszkań – powodują dysfunkcjonalność rodziny,

zwłaszcza w sferze ekonomiczno – bytowej, co ogranicza także realizację jej funkcji

opiekuńczej i wychowawczej. W następstwie wizji bezrobocia, braku perspektyw

życiowych i niedostatku materialnego wielu rodzin, pojawiają się trudności

2 M. Prokosz, Diagnoza rodziny biologicznej w pracy z wychowankiem domu dziecka [w:] Dziecko z zaburzeniami w

rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne., B. Cytowska, B. Winczura (red.) Wyd. Impuls, Kraków 2005, s.

287-297.

3 I. Wagner, Sieroctwo społeczne – przyczyny, następstwa, formy kompensacji, Wyd. WSP, Częstochowa 1997, s.42.

związane ze zdobyciem środków wystarczających na zaspokojenie potrzeb

zarówno dzieci jak i dorosłych.

Istotnym determinantem zaburzenia funkcjonowania rodziny jest także

zmiana w jej strukturze, 4 prowadząca do powstania rodziny niepełnej, stanowiącej

potencjalne zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dziecka. Można wyróżnić takie

typy rodzin jak: osieroconą na skutek śmierci jednego z małżonków; rozbitą na

skutek rozwodu lub separacji; rodzinę samotnej matki (posiadającej dziecko

pozamałżeńskie); rodzinę niepełną czasowo na skutek: długotrwałej, przewlekłej

choroby jednego ze współmałżonków; wyjazdu jednego ze współmałżonków (np.

za granicę) lub pobytu w zakładzie karnym.

Na zaburzenia w funkcjonowaniu mogą wpływać także 5 : nieprawidłowa

struktura rodziny (samotna matka, konkubinat, półsierota); patogenne właściwości

matek (np.: agresywna, lękowa, nadopiekuńcza, kompensująca przez dziecko swoje

marzenia); patogenne właściwości ojców (np.: nieobecny „le père absent”,

rygorystyczny i surowy (wygórowane aspiracje), groźny (nienawiść do dziecka),

kompensujący przez dziecko swoje marzenia); wadliwe oddziaływania wychowawcze : I

stopień – ogólnie prawidłowe, ale rodzice nie rozumieją pewnych dziedzin rozwoju

dziecka; II stopień – więź rozluźniona; III stopień – całkowita utrata więzi; błędy

wychowawcze rodziców: liberalizm, nadopiekuńczość, rygoryzm (autokratyzm),

niekonsekwencja.

Dysfunkcjonalności rodziny w zakresie wypełniania podstawowych zadań

sprzyjają także następujące czynniki 6 : brak związków uczuciowych między

członkami rodziny; niewłaściwa atmosfera wychowawcza; konflikty rodzinne; duże

dysproporcje zdań dotyczące metod i form wychowania dziecka; brak

odpowiedzialności w zakresie zaspokajania potrzeb dziecka; złe warunki

mieszkaniowe i materialne; stałe zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich.

Oprócz powyższych czynników, ewidentne i trudne do eliminacji zaburzenia

funkcjonowania rodziny determinuje tak zwana „jawna patologia”, czyli

kryminalizm, hazard, pasożytnictwo społeczne, prostytucja, kazirodztwo,

alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne i przewlekłe somatyczne ciężkie

kalectwo. W tych przypadkach następuje deprywacja podstawowych potrzeb

dziecka, co implikuje nieprzystosowanie społeczne, a także stanowi przyczynę

ograniczenia lub pozbawienia praw rodzicielskich, w konsekwencji czego dziecko

staje się wychowankiem placówki socjalizacyjnej lub rodzinnej.

Biorąc pod uwagę problemy współczesnych rodzin już można dojść do

wniosku, że wiele z nich nie realizuje w zadowalającym stopniu swoich funkcji.

Jednakże nie należy mylić chwilowych problemów z trwałym zjawiskiem. Aby nie

popełnić błędu, warto przeprowadzić diagnozę.

Diagnoza rodziny dysfunkcyjnej.

4 Por. M. Jarosz, Problemy dezintegracji rodziny, PWN, Warszawa 1979, E. Marynowicz – Hetka, Praca socjalno –

wychowawcza z rodziną niepełną, IWZZ, Warszawa 1980.

5 H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985, s. 48-70.

6 I. Wagner, Sieroctwo społeczne – przyczyny, następstwa, formy kompensacji, Wyd. WSP, Częstochowa 1997, s.

44-45.

W najszerszym rozumieniu diagnoza 7 to rozpoznanie stanu rzeczy i

uwarunkowań złożonego przypadku, na podstawie jego objawów oraz ich

krytyczne opracowanie na drodze rozumowania według znajomości ogólnych

prawidłowości danej dziedziny. Samo określenie „stanu rzeczy” jest bowiem tylko

częścią pracy diagnostycznej. Można więc przyjąć, że diagnozę czyni się po to, by

wykryć przyczyny odstępstw od normy, określić zakres i możliwości oddziaływań

i określone zaburzenia skorygować (osłabić, zniwelować). Stąd zawsze powinna

występować triada: DIAGNOZA – PROGNOZA – TERAPIA. Celem diagnozy jest

zatem zracjonalizowanie działań socjalno - wychowawczych, przewidywanie

zdarzeń następnych, uprzedzanie skutków i zwiększanie refleksji wychowawczej

w działaniu.

Współczesna diagnostyka dzieci łączy się ściśle z kompensacją i profilaktyką. W

kompensacji ważne jest wyrównywanie do poziomu założonego modelu w

zakresie zaspokajania potrzeb i kształtowania postaw poprzez m.in.: pomoc

dziecku, pomoc rodzicowi, pomoc rodzinie. Występuje tu problem z tak zwanym

modelem odniesienia, do którego mamy przyrównywać jednostkę lub grupę.

Model jest kategorią pojęciową zmienną, zależną od środowiska, stanu fizycznego i

psychicznego dziecka, zakresu dysfunkcji rodziny itp. Ważne jest zatem określenie,

co w danym kręgu środowiskowym (kulturowym) jest normą, a co marginesem.

Także istotne są oddziaływania profilaktyczne, występujące tu redukcja zachowań

odbiegających od modelu normatywnego. Zapobieganie zjawiskom niepożądanym

to przede wszystkim profilaktyka społeczna, opiekuńcza a także antyalkoholowa,

antynikotynowa, antynarkotykowa itp. Warto tu zaznaczyć, że w każdej grupie

ludzkiej mogą istnieć zarówno pozytywy wspierające scalanie wspólnoty rodzinnej

lub przeciwnie – siły wrogie i zagrażające tej jedności, które mogą spowodować

rozkład rodziny. Zakłócenia w funkcjonowaniu rodziny zawsze były i są

wkomponowane w ogólne kształty i formy życia rodzinnego.

7 M. Prokosz, Diagnoza dziecka z zaburzeniami rozwoju – konteksty definicyjne [w:] Dziecko z zaburzeniami w

rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne., B. Cytowska, B. Winczura (red.) Wyd. Impuls, Kraków 2005, s.

15-35.

Wieloaspektowa diagnoza rodziny może dostarczyć istotnych informacji o

sytuacji domowej dziecka 8 . Można uzyskiwać informacje od rodziców, rodziny,

samego dziecka. Ważna jest także obserwacja warunków bytowania oraz

określenie statusu rodziny. Nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny w kontekście

rozwoju dziecka można określić jako progi zagrożeni a 9 , a mianowicie: ostrzegawczy,

zaawansowany i krytyczny . Poszczególne cechy, w stosunku do których zostały

określone progi zagrożenia zostały pogrupowane w ogólniejsze syndromy z

odniesieniem do sfer rozwoju: biologicznego, społecznego i kulturalnego. W takim

podejściu diagnostycznym wskazywane są zarówno sfery rozwoju, które są

zagrożone jak i te obszary oraz cechy funkcjonowania rodziny, które mają

szczególnie niekorzystną postać. Ważne jest tu szczegółowe analizowanie jak

największej liczby elementów składowych oraz wykorzystanie wielu metod i

technik pomiaru. W diagnozie rodziny wykorzystuje się m.in.: obserwację, wywiad

środowiskowy, wywiad opiekuńczy, rozmowy indywidualne, badania

socjometryczne, rysunek rodziny, analizę dokumentów.

Diagnozę przeprowadzają najczęściej pracownicy różnego rodzaju instytucji

wspierających, w pierwszej kolejności będą to ośrodki pomocy społecznej, centra

pomocy rodzinie, a w przypadku czasowej izolacji dziecka od rodziny także

ośrodki adopcyjno – opiekuńcze czy placówki interwencyjne lub opiekuńczo –

wychowawcze. Głównym założeniem diagnozy powinna być realna ocena sytuacji

zarówno dziecka jak i rodziny oraz wypracowanie jak najlepszych form pomocy.

Najczęściej pedagog (wspólnie z pracownikiem socjalnym lub przedstawicielem

innej instytucji) opracowuje diagnozę rodziny, która ma na celu 10 :

- określenie przyczyn powstania problemu lub kryzysu;

- określenie potrzeb rodziny;

- określenie pozytywnego potencjału rodziny;

- wstępne zaplanowanie realnych działań, które się podejmuje w ściśle

określonym czasie, w celu likwidacji źródeł problemu i wzmacniania rodziny.

Diagnoza dokonywana jest w warunkach domowych, gdzie rodzina czuje się

bezpieczna, jest bardziej otwarta i istnieje możliwość budowanie nieformalnych,

życzliwych relacji. Pracownicy pomagają krewnym dziecka uwierzyć we własne,

mocne, pozytywne aspekty życia rodziny, nawet gdy z powodu przejściowego lub

trwałego kryzysu trudno jest członkom rodziny dostrzec jakiekolwiek pozytywne

cechy i wzajemne relacje. W ten sposób podbudowuje się wizerunek własnej

rodziny, poczucie wartości i wiary we własne siły. Jest to praca długoterminowa,

wymagająca cierpliwości, odpowiedzialności i niejednokrotnie determinacji ze

strony pracowników. Warunkiem skutecznej pracy z rodziną jest także stała,

profesjonalna pomoc pedagogiczna, psychologiczna, prawna i socjalna. Taką

pomocą wspiera się rodziny poprzez porady indywidualne w domach, konsultacje

ze specjalistami (np. z psychologiem, pedagogiem), a gdy zachodzi taka potrzeba –

8 A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000, s.75-76.

9 Por. E. Marynowicz Hetka, Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Warszawa 1987.

10 A. Król, Formy pracy z rodzinami zastępczymi w ośrodku adopcyjno – opiekuńczym [w:] Nauki pedagogiczne we

współczesnej humanistyce, M. Prokosz (red.) Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002, s.201-203.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: