Dzieje kultury polskiej.pdf

ALEKSANDER BRÜCKNER

DZIEJE KULTURY POLSKIEJ

CZĘŚĆ I

CZASY SASKIE

ROZDZIAŁ PIERWSZY

PAŃSTWO I KOŚCIÓŁ

1. Tło dziejowe

2. Rzeczpospolita szlachecka

3. Miasta

4. Przemysł i handel

5. Chłopi

6. Żydzi

7. Wojsko

8. Kościół

9. Zakony

10.Różnowiercy

TŁO DZIEJOWE

Naród Żółkiewskiego i Zamojskiego, Łaskiego i Skargi, Modrzewskiego i

Kochanowskiego, najświetniejszą rokował przyszłość, lecz postęp jego

zahamowały piętrzące się zewsząd przeszkody. Coraz dotkliwiej dawały

się we znaki: niepomyślny układ sił społecznych, nieszczęsny ustrój

państwowy, zgubne wpływy Wschodu, powolne zrywanie węzłów,

łączących z Zachodem, jednostronność życia duchowego pod wyłączną

regułą jezuicka. Przystąpiły od r. 1648 wojny, które zubożyły kraj,

wycieńczały zasoby materialne i moralne, wyludniały i opustoszały

ziemię, przytępiały energię narodowa, usuwały wszelka myśl

przedsiębiorcza. Pod takimi widokami wstępowano w wiek nowy. Ocenił

go Starosta w Powrocie Posła:

Jak to Polak szczęśliwie żył pod Augustami! Co to za dwory! jakie

trybunały huczne! Co za paradne sejmy! jakie wojsko juczne!

Człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni! Potem bez żadnych

intryg, bez najmniejszej zdrady Jeden poseł mógł wstrzymać

sejmowe obrady, Jeden ojczyzny całej trzymał w ręku wagę,

Powiedział: nie pozwalam, i uciekł na Pragę. Cóż mu kto zrobił?

Jeszcze za tak przedni wniosek Miał promocję i dostał czasem

kilka wiosek.

Nie od razu nastały te czasy "szczęśliwe", przysłonięte potomności mgłą

oparów winnych i kurzawą kadzideł; głośne szczękiem szabel

sejmikowych, wiwatami rozpijanej szlachty, chwalbą ludzi

najmarniejszych, śpiewem różańcowym i Gorzkich Żalów, rażące nas

widokiem łbów ogolonych, smakiem oleju postnego i bigosów

hultajskich, nędza miejską i uciemiężeniem chłopa, zdzierstwem i

nieuctwem księży a próżniactwem mnichów, dewocją i bezmyślnością

wszystkich. Pierwsze dwa dziesięciolecia, 1697-1717, podobne do

Potopu, acz bez jego wstrząsów tragicznych, zawiodły naród do

rozpaczy. Klęski żywiołowe i stokroć cięższe łupiestwa wojsk saskich,

szwedzkich, rosyjskich i polskich, przemarsze, kontrybucje, kwaterunki i

egzekucje zrujnowały kraj do szczętu. Dopiero lata 1718- 1763, gdy

wróciły pokój i urodzaje, a walki o tron r. 1732 rychło ustały, złożyły się

na owe błogie czasy saskie, kiedy to ukołysany do snu naród pod

czujnym okiem wrogich gwarantów zażywał swobody - na swoją zgubę.

Sądy o tej epoce rozdwoiły się: przeważająca część narodu, naiwna i

pobożna, ludzie starego, sarmackiego autoramentu, nie mogli się jej

dosyć nachwalić; w Radomiu, Barze i u Kitowicza mówiono tylko o

"Auguście III, królu i panie dobrym i pobożnym, swobodnie i miło

panującym" (z aktu konfederacji barskiej), o błogich jego czasach (o

Auguście II milczano przezornie); życzono ich powrotu - stad owe

sympatie do dynastii wettyńskiej, brużdżące aż do XIX wieku. Garstka

dobrze myślących, po r. 1775 coraz liczniejsza i bardziej wpływowa,

potępiała zastój saski dla zgubnych skutków i strat nigdy nie

powetowanych, za które on odpowiedzialny. Późniejsze pokolenia,

szczególnie lat 1840 - 1860, zachwycały się malowniczością epoki, jej

pierwotnością i tężyzną; od współczesnego poniżenia, zwątpienia,

małoduszności, odbijały jej brawura, optymizm, zawadiactwo;

wybaczano winy, bo upatrywano w niej skrajnie jaskrawe objawienie

właściwości narodowych. Ale to było złudzeniem: właściwości roli

uwydatnia jej uprawa staranna, nie jej zachwaszczenie haniebne.

Brak uprawy i wzrost zachwaszczenia poczęły się już w wieku

poprzednim; w nowym przybrały potworne rozmiary. Obawa wszelkiej

odmiany, wstręt do każdej nowości, nieruchomość, zdawanie się bierne

na Opatrzność, rozmyślna bezczynność, chęć używania błogiego stanu

posiadania, pełni praw i swobód, niepamięć o jutrze, zanik myśli

politycznej znamionowały te czasy nieszczęsne. "Wszelka innowacja, ile

Rzeczypospolitej, nociva ", prawił wódz konfederacji tarnogrodzkiej a

ulubieniec szlachty, Leduchowski. Straszny ucisk saski, jak niegdyś

szwedzki z r. 1656, wyrwał na chwilę szlachtę z odrętwienia, ale

wygnawszy Sasów zatrzasnęła drzwi przed Europą, założyła ręce i

oddała się niewzruszonemu niczym kwietyzmowi i pacyfizmowi,

przekonana, że błogi jej stan wieki przetrwa, skoro go tylko sama nie

naruszy. Wmawiała w siebie, że opaczne o niej mniemania zagranicy

raczej z zazdrości wypływały, i do wstrętu przeciw nowościom

przybywała wzgarda "pludrów" wszelakich, poczucie wyższości swojej

wolności, zadowolenie zupełne z rozstroju i nierządu, szkodliwych dla

pludrów, zdrowych dla Polski. Szczycąc się idealną neutralnością, chociaż

ta się kresom nieraz dotkliwie odczuć dawała, inaczej niż za podobnej

neutralności podczas wojny trzydziestoletniej, ani razu nie powzięła

myśli korzystania z okoliczności, aby własny byt zabezpieczyć - o

rozszerzeniu jego podstaw (majaczyła się kilkakrotnie myśl o unii z

Rosją) mowy już nie było.

Za ten zastój, za tę bezwzględna rezygnację odpowiadali i obaj królowie,

żywe dowody zgubności elekcji. Jeden z nich zdradzał Polskę na

wszystkie strony, wydawał ją Rosji, Prusom, Austrii, Szwedom, zasłużył

więc godnie na powszechna nieufność, nawet gdy mądrze radził, albo się

z pod opieki Rosji wybijał. Drugi, bez jednej własnej myśli, dbał o

sprawy polskie, o ile mu drezdeńskie dolce far niente przerywały i

pytania o synach-następcach nastręczały. Nierównie większa jest

odpowiedzialność duchowieństwa, które każdą nowa myśl od Polski

odganiało, zapatrzonych w cele zaziemskie na ziemi na pasku wodziło i

tylko prawowierności zazdrośnie strzegło. Takaż i magnatów, nie

znoszących w swej dumie współzawodników, jedynych czynnych,

ruchliwych, ale kosztem Polski i tronu zagarniających dla siebie wpływy i

pożytki, sobków wzorowych. Na koniec i szlachty, która się ze snu nie

ocknęła, przestrogi mimo uszu puszczała, obojętnie obce gwałty, nawet

obcych oburzające, przyjmowała, o ojczyźnie zapomniała, utożsamiając

ją ze stronnictwem, prawa i korzyści zagarnęła, a obowiązki i ciężary na

słabych i uciśnionych zepchnęła. Tak rozwinęły się potwornie jej

najmniej cenne właściwości: fanatyzm, obrzędowość, bigoteria zamiast

religii; służalczość, płaszczenie się przed wyższymi (i obcymi!), a

pomiatanie niższymi (i swoimi); gruby materializm w używaniu

dobrobytu kosztem zajęć wyższych; wyładowywanie nadmiaru

żywotności w zawadiactwie, na wypitki i wybitki; ciasnota widnokręgu

umysłowego skutkiem nieuctwa, zarozumiałości i chełpliwości;

niesforność; dzikość obyczaju a pierwotność myśli; zaślepienie ogólne.

Niezaprzeczona malowniczość i oryginalność czasów saskich, tego

zamkniętego w sobie świata staroszlacheckiego, zasłaniała istotne jego

tło posępne, a bynajmniej nie było okolicznością łagodząca, że podobne

zboczenia i wybryki uchodziły i gdzie indziej bezkarnie, bo si dno faciunt

idem, non est idem. Przekupstwa, za Sasów ogólnego, nie uniewinniało,

że w Europie nie było męża stanu, którego by wróg nie kupował za

marna nieraz cenę, ale co w Europie było żartem-anegdota, stawało się

w Polsce tragedia-katastrofa, bo w niej jedynej wróg kupieniem jednego

posła niweczył upragniona przez cały naród reformę i za jednym

zamachem obalał cały trud ustawodawczy sejmu. Kaziło niecne

prześladowanie różnowierców Austrię czy Francję, ale w Polsce mieszali

się z tego tytułu obcy w jej sprawy domowe; król zniósł edykt nantejski,

więc nie mogli się hugenoci nań powoływać; w Polsce nikt nie mógł

znieść konfederacji warszawskiej 1573 r., ale daremnie powoływali ją

dysydenci i wzywali obcych na pomoc.

Wszędzie indziej można było każdej chwili niezdolnego ministra czy

wodza usunąć, a zdrajcę na rusztowanie wywieść; u nas był hetman,

jawny zdrajca, i niedołężny minister nieusuwalny, raczej królowi grożono

by detronizacją. Zasępił się więc ponuro widnokrąg, ale nie brakło mu i

rysów jaśniejszych. I tak, gdy Rosja np. zamieniając Azję na Europę,

winna była zrzec się całej swojej przeszłości, Polska przeciwnie idąc do

reformy wracała do świetnej przeszłości, nawiązywała przerwane

czasowo związki z Europą: w Rosji chodziło o przewrót, w Polsce o

nawrót. Nie brakło też nigdy poczucia zła czy niebezpieczeństwa, brakło

tylko, jak i dziś jeszcze, energii przeciwdziałania; dawano się unosić

prądowi zgubnemu, zamiast go zwalczać; brakło odwagi cywilnej, co by

wbrew ogółowi błogie uśpienie bezczynność przerwała; wiedziano, że źle

i coraz gorzej, lecz jakiś fatalizm wschodni (nie darmoż odwrócono się

od Zachodu ku Wschodowi) obezwładniał wszelkie poczynania. Już za

czasów saskich wyśmiewano np. wymowę "jezuicką", czyli "szkolną,

szkolarską" i nie trzeba było Konarskiego do jej zwalczania; on ją tylko

napiętnował publicznie pierwszy, nie obawiając się skrzeczenia żab

jezuickich, które się natychmiast odezwało (Wieruszewski i in.). Już za

Sasów skarżono się, że niema literatury, że były tylko "rzeczy mnisze",

że posiadamy aż nadto "psalmików", ale przestano czytać po polsku i

książka francuska zastąpiła polską, zamiast iżby zerwać się samemu do

pracy. Nietolerancja wyznaniowa nie leżała szlachcie we krwi, ale nikt

nie śmiał przywołać duchowieństwa do porządku. Że liberum rampo to

zbrodnia, wiedział każdy trzeźwo myślący, ale nikt nie miał odwagi

wypowiedzieć to otwarcie i zwalczać nierząd; na medalu pamiątkowym

dla Konarskiego napis mógłby brzmieć nie: saper e anso, lecz: dicere

anso.

Znarowiła się szlachta, utraciła wszelkie poczucie odpowiedzialności za

czyny i słowa. Poseł, który bezprawnie sejm zrywał, dumnie oświadczał:

mam głos wolny i nikomu się z niego sprawiać nie myślę; istotnie też z

trzydziestu zerwanych za Sasów sejmów dwadzieścia zerwało

dwudziestu posłów. Były więc stronnictwa, frakcje i ich intrygi, fakcje,

interes osobisty górował nad każdym innym, poczucie sprawiedliwości

ulotniło się tak samo jak poczucie odpowiedzialności: szumne frazesy

zakryły jedno i drugie. Były wyjątki, taki np. Konarski; on, jeden z

bardzo nielicznych, nie utożsamiał Polski z Tarłami, Potockimi,

Czartoryskimi; Leszczyński dopiero w Nancy na takie wzniósł się

stanowisko i Czartoryscy nie od razu je zajęli, a najlepszym nawet przez

myśl nie przechodziło, żeby szlachta nie była równoznaczną z Polska;

poza nią nikt nic nie widział.

Rozwydrzeniu politycznemu odpowiadało zacofanie umysłowe, chociaż

nie brakło jednostek wykształconych. Przyrodzonych właściwości:

dobroci i miękkości, poczucia honoru szlacheckiego, głosu sumienia, nie

wytrawiły jednak zupełnie dzikie czasy; nabytki dawnej kultury nie dały

się wygładzić doszczętnie. Nawet osławiona dynastia saska miała o tyle

pewne zasługi, że przez nią łączono się mimo woli z Zachodem, choćby

na razie niemieckim; że z nią wpływały kulturalniejsze czynniki do kraju;

że otwierała okna do Europy; że o nią okrzesywał się poniekąd

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: