SZTUKA BONSAI

1

Miniaturyzacja drzew i krzewów oraz tworzenie krajobrazów w niewielkich, ceramicznych naczyniach jest niezwykle starą tradycją wywodzącą się z Dalekiego Wschodu. Sztuka , której korzenie wywodzą się z Chin obecnie ma około 1200 lat, gdy panowała dynastia Tang a stała się popularna za czasów dynastii Ming oraz Ching. Początkowo nazywana "penjing"

przez Chińczyków trafiła do Japonii, skąd pod nazwą bonsai podbiła serca ludzi na całym świecie.

Wybór rośliny na bonsai

   Początkujący hodowcy powinni wybierać gatunki niezbyt trudne do prowadzenia, ale równocześnie dające dość szybkie efekty. Z roślin liściastych spełniają te wymogi na przykład irgi - Cotoneaster horizontalis, Cotoneaster dammeri, Cotoneaster divaricata. Są to rośliny o drobnych liściach, a więc nie trzeba czekać wiele lat, aby roślina zaczęła tworzyć liście zmniejszone, jak to jest w przypadku dębów lub klonów. Irgi bardzo dobrze reagują na silne przycinanie pędów. Szybko tworzą spore ilości pędów bocznych wybijających ze śpiących oczek. Wykorzystuje się je do formowania gęstych koron miniaturowych drzewek. Następną cechą irg, interesującą dla początkujących amatorów, jest silny wzrost. Brzmi to co prawda paradoksalnie, bo przecież chodzi nam o stworzenie miniaturowych drzewek, ale tak jest. Co nam daje silny wzrost irgi? Wbrew pozorom sztuka bonsai nie polega na hamowaniu wzrostu roślin, ale na ograniczaniu przyrostu ich wysokości. Drzewko ma pozostawać tej samej, założonej przy formowaniu, wysokości. Nie znaczy to przecież, że ma przestać rosnąć. Wręcz przeciwnie, ma rosnąć intensywnie. Jego główny pień ma szybko przyrastać na grubości. Boczne gałązki mają się szybko zagęszczać. Im pień będzie grubszy, a boczne gałązki gęściejsze, tym szybciej uzyskamy właściwy efekt. Możemy się tego spodziewać po szybko rosnących irgach. Oprócz irg podobny charakter wzrostu możemy uzyskać spośród roślin liściastych u ogników, berberysów, a spośród roślin, które mogą być uprawiane w mieszkaniach oliwki i granaty. Z krzewów iglastych radziłbym wybierać jałowce i cyprysiki, szczególnie formy o igiełkowatych liściach, a nie łuskowatych. Sosny i świerki lepiej zostawić sobie na później, ponieważ są nieco trudniejsze do formowania.

   Przejdźmy teraz do wyboru konkretnych roślin przeznaczonych na bonsai. Przede wszystkim, muszą to być

rośliny zdrowe, w dobrej kondycji, bez uszkodzeń spowodowanych przez choroby i szkodniki.

Należy także unikać roślin uszkodzonych mechanicznie, złamanych, rozerwanych itp. Oczywiście, jeśli roślina w młodym wieku została uszkodzona, ale zdołała już rany zabliźnić, tak, że jej nie szpecą, a tylko nadają interesujący kształt głównym pędom, to możemy ją na bonsai wybrać. Świeże uszkodzenia trudne są jednak do szybkiego zagojenia.

   Następne kryterium wyboru to wielkość liści i charakter rozgałęzień. Wśród roślin otrzymanych z nasion, a wspomniana irga – Cotoneaster divaricata - najczęściej jest w ten sposób rozmnażana, obserwujemy różnice między poszczególnymi roślinami pod względem tych cech. Wybieramy więc rośliny wyróżniające się drobniejszymi liśćmi i drobniejszymi, gęściejszymi rozgałęzieniami. Ważne jest, aby boczne rozgałęzieniami. Ważne jest, aby boczne rozgałęzienia wyrastały mniej więcej równomiernie na całej długości pędu głównego. Szczególnie ważne jest, aby najniższe gałązki nie były osadzone zbyt wysoko, ale wyrastały nieco powyżej szyjki korzeniowej. Nadmiar gałązek łatwo jest usunąć, o wiele trudniej zmusić drzewko do tworzenia nowych, bocznych gałązek na dolnej części pnia.

   Baczną uwagę należy zwrócić na budowę głównego pędu, który będzie pniem miniaturowego drzewka. Powinien być jak najgrubszy, ale równomiernie zwężający się ku wierzchołkowi. Nie nadają się rośliny o pędach ze zgrubieniami powyżej najniższych rozgałęzień, o pędach skręcających się pod sztywnym kątem, o pędach regularnie, łukowato wygiętych. Pamiętamy przecież, że bonsai tworzymy czerpiąc wzory z natury, a ta stroni od form geometrycznych i idealnej symetrii.

   Rozgałęzienia boczne, jak już powiedziano, powinny pojawić się na pędzie głównym możliwie nisko. Ważne jest, aby rozgałęzienia dalszych rzędów występowały na całej długości pędów bocznych, a nie jedynie na ich wierzchołkach.

   Dobrze jest też zwrócić uwagę na budowę systemu korzeniowego. Nie bardzo jest to możliwe przy zakupie roślin produkowanych w pojemnikach, ale te nie sprawiają wiele kłopotu przy formowaniu korzeni. Rośliny uprawiane w gruncie, które możemy kupić bez bryły korzeniowej, z gołymi korzeniami, powinny mieć raczej korzenie rozchodzące się promieniście od nasady, rosnące poziomo. Rośliny z długimi i silnymi korzeniami wyrastającymi pionowo w dół nie nadają się zupełnie, bo prawie niemożliwością będzie posadzić je do płaskich pojemników używanych najczęściej dla bonsai

Skąd wziąć rośliny?  

     W wielu podręcznikach sztuki bonsai można znaleźć szczegółowe zalecenia dotyczące rozmnażania we własnym zakresie drzew i krzewów przez siew, sadzonkowanie lub szczepienie. Są to identyczne metody, jak te opisane w podręcznikach szkółkarstwa drzew i krzewów ozdobnych lub leśnych, często łatwe, jak najzwyklejszy siew własnoręcznie zebranych nasion, czasem wprost niemożliwe w warunkach amatorskich, jak skomplikowane szczepienia. Wszystkie jednak mają dla początkujących amatorów bonsai podstawową wadę. Dają nam w wyniku rośliny małe, które dopiero po kilku latach osiągają wymiary pozwalające na rozpoczęcie zabiegów bonsai.

     Drugą drogą do zdobycia własnych bonsai jest wyszukiwanie odpowiednich drzewek w przyrodzie (yamadorii). Muszę jednak przypomnieć kilka zasad obowiązujących każdego, prawdziwego miłośnika bonsai. Pierwsza, to szacunek dla rośliny i w ogóle dla środowiska. Nie bierzemy więc pod uwagę parków narodowych, rezerwatów, terenów krajobrazu chronionego itp. Lepiej penetrować pastwiska, miejskie nieużytki, przydroża, obrzeża lasów, oczywiście uzgadniając uprzednio z właścicielem gruntu ewentualne wykopywanie roślin.

Druga - sposób poszukiwania roślin, to wybór odpowiedniego terminu, który musi przypadać w okresie spoczynku roślin, a więc wiosną do czasu puszczania pąków (należy pamiętać, że większość liściastych drzew rozwija pąki wcześniej, a drzewa iglaste i dęby później, zwykle na początku maja) lub późnym latem i wczesną jesienią, gdy na wierzchołkach pędów zawiążą się już dobrze wykształcone pąki na przyszły rok i ustanie wzrost roślin iglastych, jak na przykład jałowce i cyprysiki.

Trzecia zasada poszukiwania drzewek z natury jest prosta. Nie należy się brać za tę operację bez pewnego doświadczenia w przesadzaniu roślin, istnieje kilka podstawowych reguł:

     - koniecznie trzeba utrzymać równowagę między częścią nadziemną a systemem korzeniowym, czyli silnie skracając korzenie należy także skrócić pędy, a niektóre nich nawet usunąć

     - miejsca cięcia powinny być możliwie małe i zabezpieczone maścią ogrodniczą przed wysychaniem;

     - przesadzanie większych lub starszych roślin rozłożyć na dwa lata

     Rośliny uprawiane w szkółkach pojemnikowych są łatwiejsze, ponieważ rosnąc w zasobnym podłożu o stałej wilgotności wytwarzają bardzo zwarty system korzeniowy, o licznych, lecz drobnych korzeniach. Zupełnym przeciwieństwem są systemy korzeniowe drzew w terenie otwartym, gdzie często korzenie muszą sięgać daleko w poszukiwaniu składników pokarmowych i wody. Weźmy więc roślinę z pojemnika, na przykład jałowiec. Po wyjęciu z pojemnika łatwo się przekonać, że wierzchnia warstwa podłoża nie jest tak silnie przerośnięta korzeniami, jak warstwa dolna. Można ją więc bez większej szkody dla rośliny usunąć odsłaniając jednocześnie nasady głównych korzeni, co jest

korzystne ze względów estetycznych. Od spodu bryły korzeniowej zauważymy najczęściej zbitą plątaninę korzeni rosnących wkoło dolnej krawędzi pojemnika. Korzenie te można odciąć. Znaczne zmniejszenie bryły korzeniowej, na przykład odcięcie jej dolnej połowy, nie zagraża jeszcze życiu rośliny, jeżeli jednocześnie zmniejszona zostanie jej część nadziemna. Następnie zapewnić jej trzeba warunki podwyższonej wilgotności powietrza przez nakrycie kloszem lub mininamiotem foliowym, aby ograniczyć straty wody.

     Ostatecznym rozwiązaniem kłopotów ze zdobyciem bonsai jest kupno. Droga ryzykowna. Krajowe rośliny są względnie tanie, ale najczęściej nie przedstawiają szczególnej wartości. Lecz od czegoś trzeba zacząć.

Pozyskiwanie drzew z natury (yamadorii)

  Yamadorii, czyli pozyskiwanie roślin z natury, to dla bonsaisty jedno z najbardziej fascynujących zajęć. Jest to jeden z najlepszych, najszybszych, jednak nie najłatwiejszych sposobów na pozyskanie materiału.

obraz 1: 1986

Dla bonsaisty drzewo, które sam znalazł, wykopał, ukształtuje oraz utrzymał przy życiu nabiera szczególnego znaczenia, a właściciel pielęgnując je kontynuuje jego historię. Należy wspomnieć, że wykopywanie drzew, jest w Polsce zabronione, i dość srogo karane). Jednak dla prawdziwych miłośników zafascynowanych bonsai, drzewo upatrzone, mające doskonale predyspozycje do stworzenia z niego bonsai jest bardzo cenne, i nawet wysoka grzywna, czy inne konsekwencje nie są w takim przypadku przeszkodą.

obraz 2: 1988

Są dwa terminy wykopywania drzew, wczesna wiosna, zanim rozwiną się pąki (początek marca, do końca kwietnia), oraz jesienią, kiedy roślina przechodzi w stan spoczynku. Nie jest łatwo znaleźć odpowiednią roślinę yamadorii. Najczęściej najpiękniejsze okazy rosną w trudno dostępnych miejscach, są to; zbocza gór, hałdy, nasypy czy wydmy. Niemniej jednak często się zdarza, że wspaniały materiał na przyszłe bonsai rośnie w pobliskim lesie, lub ogrodzie sąsiada. Wybierając drzewo należy zwrócić uwagę na nasadę pnia (nebari) - jest to bardzo istotny element bonsai.

obraz 3: lato 2002 

Silna, zwarta nasada sprawia wrażenie drzewa starego, a wyeksponowane korzenie oddają efekt mocnego osadzenia rośliny w donicy. Przed wykopaniem dobrze jest odgarnąć ziemię wokół nasady aby zbadać układ korzenia oraz jego nasadę.

Układ gałęzi - przy wybieraniu należy zwrócić uwagę na jak największą ilość gałęzi, gdyż mamy wtedy większą swobodę w późniejszym kształtowaniu bonsai. Drzewa o grubym pniu i gęstej koronie, o gałęziach wyrastających blisko nasady pnia są najlepszym materiałem na bonsai. 

Proporcje - zanim wykopiemy drzewo, dobrze jest zastanowić się nad przyszłym wizerunkiem bonsai. Nie ma większego sensu wykopywanie roślin o pniu grubości ołówka. Takie młode drzewa, nie posiadają kory, mają bardzo

cienkie gałązki, nie wykształcone korzenie, a igły czy liście nie są proporcjonalne do wielkości całego drzewa. Uformowanie bonsai z takiego materiału jest więc bardzo trudne a nasza swoboda w kształtowaniu jest mocno ograniczona. Droga ta jednak jest długa, często może być dłuższa niż nasze życie. Nie należy jednak całkowicie rezygnować z takiej drogi uzyskania bonsai. Wracając do roślin dużych i wykształconych oczywiście w kontekście przyszłego materiału na bonsai, przed wykopaniem oceniamy wysokość drzewa, grubość pnia oraz gałęzi. Jeżeli jest to drzewo iglaste, zbyt obraz 4: wiosna 2004  

duża wysokość rośliny nie jest  przeszkodą, ponieważ można to później łatwo zamarkować tworząc jin na wierzchołku. Zbyt długie gałęzie później mogą być łatwo skrócone. Godne polecenia oraz często spotykane w                                                                                 naszych lasach to sosny, modrzewie, świerki. Przy drzewach liściastych, należy zwrócić także uwagę na gatunek. Przykładowo Klon czy Kasztanowiec posiada bardzo duże liście co przy zbyt niskim pniu i małej koronie będzie wyglądać bardzo nienaturalnie.

obraz 5: jesień 2004

Polecanym gatunkiem są tu buki, brzozy, graby, akacje, wiązy, dęby oraz inne drzewa o małych liściach. stan rośliny - przed wykopaniem dokładnie przyglądamy się roślinie. Dobrze jest

sprawdzić jak mocno osadzona jest w ziemi (co wskazuje na system korzeniowy), czy nie jest uszkodzona lub chora. Po takich wstępnych obserwacjach możemy przejść do wykopywania drzewa. Potrzebować będziemy; szpadla, ręcznej piłki, kleszczy do gałęzi, odpowiedni pojemnik. Polecamy także przed wykopaniem zrobienie zdjęć drzewa rosnącego w naturze, dzięki czemu w przyszłości będziemy mogli ocenić efekt naszej pracy. Zanim przejdziemy do wykopywania drzewa, powinno się najpierw skrócić część gałęzi. Robi się to po to, aby zrównoważyć proporcje między koroną drzewa a korzeniami, które w czasie wykopywania muszą ulec zredukowaniu. Zasadą jest, im większą bryłą korzeniową wykopiemy wraz z drzewem, szansa przyjęcia jest większa. Wykopując staramy się nie uszkodzić znacznej ilości cienkich korzeni włoskowatych, które są najważniejsze, ponieważ to one zaopatrują drzewo w wodę i inne składniki. Grube, często daleko zagłębione korzenie można odciąć, są to korzenie utrzymujące roślinę w podłożu, i nie są one tak ważne jak włoskowate. Rany obciętych grubych korzeni zabezpieczamy pastą to zabliźniania ran. Po wykopaniu drzewo umieszczamy w przygotowanym wcześniej pojemniku. Pojemnik powinien być proporcjonalny do wielkości drzewa i mieć w dnie otwory drenażowe, odprowadzające nadmiar wody. Po wykopaniu dobrze jest umieścić roślinę w zacienionym miejscu na czas około 2 tygodni. Można także zasilić roślinę witaminą E, która sprzyja odbudowie systemu korzeniowego. Można także przez parę dni pozostawić roślinę owiniętą workiem aby zahamować parowanie wody z rośliny. Roślina yamadorii przed jej wstępnym formowaniem powinna przynajmniej jeden rok pozostawać w spoczynku, aby jej system korzeniowy się odbudować Przesadzić taką roślinę można dopiero po upływie 2 lat od wykopania, choć nie jest to zasada odnosząca się do wszystkich drzew. Decyduje o tym przede wszystkim forma oraz witalność rośliny.

72

Style bonsai