IPN-Kościół walczący i zwalczany.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 26 lutego 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2010 (33)

Dodatek historyczny IPN

2/2010 (33)

KoÊció∏ walczàcy

i zwalczany

Dziś przypominamy Powstanie Wielkopolskie – je-

den z licznych momentów w naszej historii, kiedy

duchowni jak zawsze wspierali zagrożony naród.

Polecamy prace historyków, dzięki którym coraz

więcej wiemy o zwalczaniu w PRL Kościoła jako

instytucji oraz redukowaniu obecności wiary w ży-

ciu społecznym: grabieży majątków kościelnych i

likwidacji niektórych zakonów, wysiedlaniu sióstr

zakonnych do klasztorów przekształconych w obo-

zy pracy, tworzeniu środowiska rozłamowych

„księży patriotów” lojalnych wobec państwa komu-

nistycznego. Drastyczne akcje likwidacyjno-prze-

siedleńcze z lat pięćdziesiątych ludność miejsco-

wa porównywała z represjami niemieckimi z cza-

sów wojny i wywózkami do sowieckich łagrów.

Dr Jacek ˚urek (IPN Centrala)

Pod bronià, pod koloratkà.

Duchowni w Powstaniu Wielkopolskim

Poznaniacy wolnoÊç wywalczyli

W powstaniu tym myÊmy zwyci´˝yli

Wielkopolski ziemi´ obronili

90 lat od tej pami´tnej chwili

Peja (Slums Attack), „Poznaƒczyk”, 2008

Niby znanà w historii Powstania Wielkopolskiego kartà, a tak naprawd´ zapomnianà i przemilcza-

nà przez komunistów, by∏ udzia∏ w nim duchownych katolickich. S∏ynni ksi´˝a spo∏ecznicy z archidie-

cezji poznaƒskiej i gnieênieƒskiej, dzia∏acze pozytywistyczni przecie˝, organizatorzy spó∏ek majàtko-

wych, banków, czytelni ludowych, towarzystw gimnastycznych stan´li – nierzadko dos∏ownie – w

pierwszych szeregach oddzia∏ów powstaƒczych. Powstanie, jedyne w naszej historii, by∏o zwyci´skie.

Lecz cen´ krwi przysz∏o zap∏aciç podwójnà. A oto garÊç ˝yciorysów.

Pokpiwali sobie z nas, Poznaƒczyków, ró˝ni tacy

Wielcy patrioci, wielcy Polacy

Ciàg dalszy na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 26 lutego 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2010 (33)

Piàtek, 26 lutego 2010 Nasz Dziennik VII

Dr Jacek ˚urek (IPN Centrala)

litycznej dla roz∏adowania atmosfery”, obawiano si´ bowiem, „i˝ miejscowy aktyw

partyjny, spoÊród którego wiele osób ucz´szcza∏o do koÊcio∏a, nie majàc odpo-

wiedniego przygotowania, mo˝e wystàpiç w obronie zakonników”. Nie na wiele si´

to jednak zda∏o. Mieszkaƒcy byli oburzeni i rozgoryczeni. Z w∏asnej inicjatywy napi-

sali petycj´ do w∏adz przeciwko usuwaniu zakonników, ˝àdajàc pozostania ich w Al-

werni. Pierwsze transporty zakonników, które odby∏y si´ ju˝ 24 lipca, wywo∏a∏y ˝al

mieszkaƒców i poczucie zawodu. W wiarygodnej niewàtpliwie informacji UB poda-

wano: „Zakonnicy, którzy wyje˝d˝ali samochodami z inwentarzem i sprz´tem, jadàc

przez wieÊ p∏akali, co powodowa∏o du˝e poruszenie wÊród ludnoÊci”.

Zdobyç klasztory!

Podobnie akcja ta przebiega∏a w pobliskich klasztorach w Stadnikach, Staniàt-

kach i w Wieliczce, w Gostyniu, Otorowie i Kobylinie w Wielkopolsce, w D´bowej

¸àce ko∏o Wàbrzeêna w Bydgoskiem. Siostry pasterki z D´bowej ¸àki, które zaj-

mowa∏y du˝y klasztor nale˝àcy do Skarbu Paƒstwa, co os∏abia∏o z góry ich pozy-

cj´ w sporze z w∏adzami, dosta∏y nakaz wyprowadzenia si´ z dniem 25 lipca 1954

roku. „Po up∏ywie tego czasu – zawiadamiano je w oficjalnym piÊmie – jeÊli sio-

stry nie opuszczà tego lokalu, zastosowany zostanie »przymus bezpoÊredni«, a

»ewentualne odwo∏anie ze strony Zgromadzenia nie wstrzyma wykonania rozpo-

rzàdzenia o opuszczeniu lokalu«”. Podczas przewozu ca∏ego dobytku klasztorne-

go, bez odpowiedniego zabezpieczenia, na skutek z∏ych warunków atmosferycz-

nych uleg∏a zniszczeniu cz´Êç wyposa˝enia, zw∏aszcza cennych mebli. Powtarza-

∏o si´ to przy wszystkich przeprowadzkach podczas przesiedleƒ zakonów, du˝a

cz´Êç ich majàtku zosta∏a zniszczona, cz´Êç w czasie transportu rozkradziono. Li-

kwidacja klasztoru Sióstr Urszulanek w Otorowie ∏àczy∏a si´ z likwidacjà domu

dziecka, który prowadzi∏y. Dzieci zosta∏y administracyjnie rozes∏ane do ró˝nych

oÊrodków wychowawczych. Kiedy wychowankowie dowiedzieli si´ o tym, „pod-

nieÊli p∏acz, bardzo boleÊnie odczuli rozstanie z domem, w którym niejeden z nich

przebywa∏ ju˝ kilka lat” – pisano w oficjalnym sprawozdaniu.

Szczególnie z∏owrogi wydêwi´k mia∏o przej´cie przez w∏adze komunistyczne

klasztoru Sióstr Benedyktynek w Staniàtkach w Ma∏opolsce. Klasztor ten by∏

czynny nieprzerwanie od za∏o˝enia w Êredniowieczu i nawet zaborcy i okupanci

nie naruszyli jego integralnoÊci materialnej i religijnej. Usuni´cie sióstr benedyk-

tynek by∏o wi´c nies∏ychanym zamachem na ca∏e ˝ycie zakonne i duchowe w

Polsce. Po kilku wizytach oficjalnych s∏u˝b i komisji, gdy zakonnice zobowiàza-

ne do przestrzegania klauzury nie godzi∏y si´ nawet na ˝adne pertraktacje, posta-

nowiono wziàç klasztor si∏à. „Atak na staniàtecki klasztor – pisze s. Agata Mirek

– gdy˝ nie mo˝na inaczej nazwaç dzia∏aƒ komisji likwidacyjnej, odby∏ si´ 30 lipca

o godzinie 3.30 nad ranem. Cz∏onkowie komisji przedostali si´ przez mur okala-

jàcy posesj´ do ogrodu klasztornego, nast´pnie wywa˝ono drzwi wejÊciowe do

klasztoru od strony ogrodu. W ten sposób kierownik akcji przesiedleƒczej w to-

warzystwie funkcjonariusza UB oraz dwóch kobiet wchodzàcych w sk∏ad komi-

sji likwidacyjnej wkroczyli do klasztoru. (…) Siostry zaskoczone obecnoÊcià nie-

po˝àdanych goÊci w klasztorze protestowa∏y i prosi∏y o natychmiastowe opusz-

czenie klauzury. Cz∏onkinie komisji likwidacyjnej za˝àda∏y rozmowy z ksienià

konwentu, podczas spotkania polecono jej og∏osiç i nakazaç siostrom przystà-

pienie do pakowania rzeczy. Wszelkà obron´ ksieni powo∏ujàcej si´ na prawo do

odwo∏ania si´ i ˝àdajàcej na to czasu odsuwano s∏owami: „bez dyskusji i filozo-

fowania”, usi∏owano tak˝e straszyç jà sankcjami karnymi”. W póêniejszym rapor-

cie UB stwierdzano nie bez satysfakcji, ˝e komisja „z∏ama∏a moralnie zakonnice

i jak poprzedniego dnia nie chcia∏y wchodziç w jakiekolwiek kontakty z komisjà

i kwestionowa∏y podstaw´ prawnà decyzji, (…) dnia nast´pnego po odbytej na-

radzie przystàpi∏y do pakowania sprz´tu i dobytku”. Klasztor zosta∏ zdewastowa-

ny na skutek pospiesznej likwidacji, zniszczono du˝à cz´Êç wielowiekowych

zbiorów, zabytkowych mebli, cennego ksi´gozbioru.

Cz´sto ludnoÊç miejscowa reagowa∏a czynnie na te akty bezprawia w maje-

stacie komunistycznego prawa, protestowa∏a i stawia∏a opór. Najbardziej mo-

˝e w Stadnikach, gdzie zlikwidowano klasztor Sercanów. Zarekwirowane wy-

posa˝enie klasztoru, meble, a nawet ˝ywy inwentarz zebrana ludnoÊç „odbi∏a”

z za∏adowanych ci´˝arówek Urz´du Bezpieczeƒstwa i przenios∏a z powrotem

do klasztoru. Zakonnicy nie chcieli jechaç samochodami pod eskortà funkcjo-

nariuszy UB i postanowili iÊç pieszo do Krakowa, dokàd mieli byç przeniesie-

ni. Tylko w klasztorze Filipinów w Gostyniu akcji tej nie przeprowadzono do

koƒca, podobno na skutek interwencji premiera Cyrankiewicza. Zakonników

st∏oczono tylko w jednym z klasztornych budynków.

Akcja „Z”, czyli „produktywizacja” zakonnic

W podobnych warunkach przeprowadzono ewakuacj´ zakonów z Ziem Odzyska-

nych do opró˝nionych klasztorów w Ma∏opolsce i Wielkopolsce. W jednym tylko

dniu 5 sierpnia 1954 r. przeprowadzono gigantycznà operacj´ przesiedlenia oko-

∏o 1200 sióstr z województwa wroc∏awskiego, opolskiego i katowickiego do odda-

lonych cz´sto o setki kilometrów klasztorów, gdzie zorganizowano dla nich obo-

zy pracy. Za∏adowano je do kilkudziesi´ciu autobusów i ci´˝arówek i w bardzo

trudnych warunkach, w upale, prawie bez postojów, bo ca∏y transport odbywa∏ si´

skrycie (na autobusach umieszczano tablic´ „wycieczka”), przewieziono w miej-

sca internowania. Zarówno siostry, jak i kierowcy, którzy cz´sto si´ buntowali, od-

mawiajàc dalszej jazdy, nie wiedzieli, dokàd jadà. Obawiali si´ najgorszego. T´ at-

mosfer´ l´ku przekazujà póêniejsze relacje sióstr: „Kazali nam wsiàÊç do autobu-

su, na którym by∏ napis wycieczka. Nie powiedzieli nam, gdzie nas wiozà. Jecha-

liÊmy ca∏y dzieƒ, myÊla∏yÊmy, ˝e wywo˝à nas na Sybir. (…) Gdy jecha∏yÊmy przez

Opole, niektóre siostry próbowa∏y wyrzucaç przez okno kartki z informacjà, ˝e nas

wywo˝à, ale by∏yÊmy pilnowane. Potem okaza∏o si´, ˝e jednak kilka kartek ludzie

dostali”. Na jednej z takich kartek napisa∏y: „Jedziemy na Êmierç”.

W miejscu internowania siostry musia∏y urzàdzaç wszystko od nowa, przede

wszystkim jednak ratowaç swe powo∏anie, odnowiç przerwane ˝ycie religijne. W

tych trudnych warunkach by∏y najpierw krótko na utrzymaniu paƒstwa, szybko

jednak zmuszono je do podj´cia pracy, która mia∏a zapewniç utrzymanie. Przy

czym wcale nie zamierzano wykorzystywaç ich dotychczasowych umiej´tnoÊci

– piel´gniarek, nauczycielek czy wychowawczyƒ, lecz zmuszono do podj´cia

nowych prac, przyuczenia si´ do nowych zawodów, takich jak szwaczka, kroj-

czyni, hafciarka, i do przystosowania si´ do pracy w trybie fabrycznym. Wiele

sióstr, zw∏aszcza starszych, nie mog∏o sprostaç tym wymaganiom. Zespo∏y pra-

cownicze sióstr zosta∏y w∏àczone do spó∏dzielni pracy i poddane ich re˝imowi

pracy taÊmowej za minimalne wynagrodzenie. „Ze spó∏dzielni przywo˝ono goto-

we, pokrojone cz´Êci garderoby w postaci r´kawic, biustonoszy, chustek trójkàt-

nych, sportowych spodenek, pi˝am m´skich, szlafroków i ubraƒ dzieci´cych,

które siostry zszywa∏y, stosujàc system taÊmowy” – wspomina∏a jedna z zakon-

nic. Praca trwa∏a 10 godzin dziennie, a cz´sto i d∏u˝ej: „Gdy miano odebraç to-

war, to szy∏yÊmy nawet do godziny 22”. Warunki pracy by∏y trudne: „Ca∏y dzieƒ

siedzia∏o si´ przy maszynie w dusznym pomieszczeniu (…) Wraca∏am bardzo

zm´czona – podawa∏a w póêniejszej relacji jedna z sióstr. – Nie by∏yÊmy krawco-

wymi, wi´c musia∏yÊmy si´ szybko nauczyç szyç. (…) Starszym siostrom, nieza-

trudnionym oficjalnie w szwalni, zanoszono do przyszywania guziki, w ten spo-

sób starano si´ podnieÊç wydajnoÊç pracy w szwalniach zakonnych”.

Sama praca jednak nie wystarcza∏a. Spó∏dzielnie zakonne mia∏y byç w∏à-

czone w system gospodarki paƒstwa komunistycznego. Siostry mia∏y braç tak-

˝e udzia∏ w naradach pracowniczych, w zebraniach produkcyjnych, podczas

których uchwalano plany i zobowiàzania, mia∏y wciàgaç si´ w ˝ycie Êwieckie,

podlegaç edukacji czy te˝ reedukacji w duchu nowego socjalistycznego wy-

chowania. Nak∏aniano równie˝ siostry do porzucenia stanu zakonnego.

W∏adze komunistyczne planowa∏y dalsze akcje likwidacji zakonów, „produk-

tywizacji” sióstr, jak nazywano w urz´dowej nowomowie ich prac´ przymuso-

wà, co by∏o cz´Êcià strategii zeÊwiecczenia instytucji koÊcielnych i rozk∏adu ˝y-

cia religijnego. Jednak˝e po „odwil˝y” w 1956 r. i po powrocie Prymasa Wy-

szyƒskiego plany te zawieszono, a siostry mog∏y równie˝ powróciç z wygnania

do swoich macierzystych klasztorów.

Pod bronià, pod koloratkà.

Duchowni w Powstaniu

Wielkopolskim

Ciàg dalszy ze s. I

W listopadzie i grudniu 1918 r. ks. Stanis∏aw Adamski (231967), nast´pca s∏yn-

nego ks. Piotra Wawrzyniaka (zm. 1910), organizuje wraz z Wojciechem Korfantym

(zm. 1939) i Adamem Poszwiƒskim Sejm Dzielnicowy. Sejm wy∏ania Naczelnà Ra-

d´ Ludowà, zaÊ ta – szeÊcioosobowy Komisariat z udzia∏em Adamskiego. To w∏a-

Ênie Komisariat og∏asza 8 stycznia 1919 r., ˝e przejmuje w∏adz´ na terenach wyzwo-

lonych przez Powstanie, zaÊ jego cz∏onkowie sprawujà administracj´ Wielkopolski

a˝ do sierpnia. W tym czasie Adamski prowadzi negocjacje z rzàdem w Warszawie,

majàce na celu organizacj´ w∏adz zwierzchnich w „by∏ej dzielnicy pruskiej”. Uzysku-

je m.in. ustanowienie odr´bnego ministra dla Pomorza i Poznaƒskiego na mocy

specjalnej ustawy, która powstaje de facto pod jego r´kà. Burzliwe dzieje ˝ycia póê-

niejszego biskupa katowickiego – który potrafi∏ rzuciç r´kawic´ Naczelnikowi Paƒ-

stwa – dwukrotnie wysiedlanego ze swej diecezji, najpierw przez hitlerowców, na-

st´pnie przez komunistów, to ju˝ inna historia.

Obok Adamskiego najpracowitszym dzia∏aczem narodowym jest ks. Walenty

Dymek, póêniejszy metropolita poznaƒski (zm. 1956). We trzech, wraz z ks. Józe-

fem Pràdzyƒskim (nast´pnie dziekanem generalnym Armii Wielkopolskiej), biorà

udzia∏ w organizacji wyborów do Sejmu Dzielnicowego. Dymek zostaje cz∏onkiem

poznaƒskiej Rady Ludowej. Za to pierwszym historykiem i dyplomatà Powstania z

racji urz´du jest arcybiskup gnieênieƒski i poznaƒski Edmund Dalbor (zm. 1926).

Jeszcze w czasie walk zbiera szczegó∏owe informacje o gwa∏tach Heimatschutzu i

Grenzschutzu na Polakach. Bierze udzia∏ w inauguracji Sejmu Dzielnicowego i po-

witaniu Ignacego Paderewskiego w Poznaniu. Interweniuje we Wroc∏awiu i Berlinie

u w∏adz pruskich, u w∏adz alianckich, popiera udzia∏ duchowieƒstwa w walkach i je-

go obecnoÊç w Radach Ludowych, opowiada si´ za w∏adzà Rady Naczelnej.

Jednym z nominatów ks. abp. Dalbora jest ks. Tadeusz Dykier, który w listopadzie

wchodzi w sk∏ad Powiatowej Rady Ludowej w Lesznie, jednak Niemcy aresztujà go

w styczniu. Po uwolnieniu wyje˝d˝a do Poznania, gdzie gen. Dowbór-MuÊnicki mia-

nuje go, w randze pu∏kownika, dziekanem generalnym powstajàcej Armii Wielkopol-

skiej. Ksiàdz Dykier s∏ynie jako powstaƒczy kaznodzieja, jednak ch´ç uniezale˝nie-

nia si´ od w∏asnego arcybiskupa powoduje konflikt. Mianowany na krótko, dzi´ki bi-

skupowi polowemu, jako genera∏ podporucznik, dziekanem generalnym Polskich Si∏

Zbrojnych b. zaboru pruskiego, zostaje zmuszony przez ks. abp. Dalbora do opusz-

czenia Armii Wielkopolskiej. Pole do dzia∏aƒ znajduje od 1920 r. w Kwidzynie, gdzie

organizuje Warmiaków do (niestety przegranego) plebiscytu.

Duchowieƒstwo w listopadzie 1918 r. masowo niemal˝e w∏àcza si´ w organizo-

wanie w∏adz administracyjnych, a zw∏aszcza oÊwiatowych. Wielu ksi´˝y wchodzi do

powstajàcych w ka˝dej wi´kszej miejscowoÊci Rad Ludowych, cz´stokroç im prze-

wodniczy, podobnie jak Radom Robotniczym i ˚o∏nierskim (choç tu duchowni zwal-

czajà wp∏ywy komunistyczne, a zarazem niemieckie). Ksiàdz Mieczys∏aw Bielawski,

jeden z twórców s∏ynnego Uniwersytetu Ludowego w Dalkach, proboszcz gnieê-

nieƒski, zostaje w czasie Powstania przewodniczàcym Powiatowej Rady Ludowej

(choç bardziej jest znany jako twórca gnieênieƒskiej „lecznicy dla niemowlàt” i opie-

kun wdów oraz sierot po poleg∏ych ˝o∏nierzach). Cz∏onkiem tej samej Rady Ludo-

wej jest ks. Stefan Bratkowski, proboszcz z Dziekanowic. Otrzymuje tak˝e mandat

do Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, póêniej zostaje pos∏em na Sejm Ustawodaw-

czy z ramienia Klubu ChrzeÊcijaƒsko-Narodowego. Czo∏owà rol´ w regionie Êrem-

skim odgrywa ks. Jan Chrzciciel Beisert. Podczas konspiracyjnego (jeszcze) zebra-

nia w listopadzie z udzia∏em innych proboszczów przejmuje sprawy oÊwiaty i spo-

lszczenia szkó∏. Mimo przewagi Niemców wyst´puje przeciwko Radzie Robotniczej

i ˚o∏nierskiej w Âremie, domagajàc si´ wy∏àcznie polskiej reprezentacji w powiecie.

Wchodzi w sk∏ad trzyosobowego kierownictwa Powiatowej Rady Ludowej. Gdy

Niemcy 30 grudnia opuszczajà Ârem, odprawia Msz´ Êw. dzi´kczynnà i jako jedy-

ny delegat z powiatu zostaje wybrany na Sejm Dzielnicowy. Pozostaje w Âremie ja-

ko kapelan garnizonu powstaƒczego; umiera tam w 1923 roku.

Komisarze Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu: (od lewej) W∏a-

dys∏aw Seyda, ks. Stanis∏aw Adamski i Wojciech Korfanty

Jawne czy pó∏konspiracyjne zaanga˝owanie na rzecz w∏adz polskich nie ucho-

dzi uwagi Niemców, stàd cz´ste aresztowania duchownych na terenach obj´tych

walkami bàdê pozostajàcych w niemieckim r´ku, cz´ste te˝ ucieczki ksi´˝y zagro-

˝onych uwi´zieniem, a nawet Êmiercià (obowiàzuje prawo wojenne!). Dotyczy to

zw∏aszcza regionów pogranicznych, które przywrócono Macierzy dopiero po II woj-

nie Êwiatowej, jak Pilskie czy Babimojskie. W styczniu oddzia∏ niemiecki aresztuje

ks. Ignacego Czechowskiego, proboszcza z Chodzie˝y. Ksiàdz zaproponowa∏ 30

grudnia na zebraniu w Pile, by wszyscy dzia∏acze polscy okr´gu nadnoteckiego

podj´li zgodnà wspó∏prac´, zaÊ na jego wniosek mianowano dowódc´ wojsk po-

wstaƒczych – porucznika Zdzis∏awa Or∏owskiego. Niemcy mimo gróêb sàdem wo-

jennym zwalniajà duchownego, a ten natychmiast ucieka i pomaga w zdobyciu

Chodzie˝y. Po wyzwoleniu zostaje prezesem Zjednoczonych Rad Ludowych Nad-

noteckich, jest delegatem do Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu i wchodzi w sk∏ad

Naczelnej Rady Ludowej. Jako cz∏onek jej Podkomisariatu w Bydgoszczy kieruje re-

polonizacjà tej ziemi i pe∏ni funkcj´ dziekana duszpasterstwa okr´gu wojskowego

Poznaƒ. Przewodniczàcym Rady Ludowej w Pile jest tamtejszy wikary, ks. Zygmunt

Dykiert – zajmuje si´ sprawami oÊwiatowymi, przeprowadza sk∏adki na rzecz Na-

czelnej Rady Ludowej. Aresztowany zostaje przez policj´ za zamiar „oderwania

ziem pruskich od Rzeszy Niemieckiej”. Wychodzi na wolnoÊç, lecz opuszcza swà

parafi´, uczy religii w Poznaniu, potem wyje˝d˝a do Gdaƒska. W Wysokiej (deka-

nat nakielski) proboszcz Filip Hoffmann 20 listopada og∏asza z ambony ludowi, ˝e

skoƒczy∏y si´ dni niewoli i odtàd nie trzeba si´ liczyç z rzàdem niemieckim. Cztery

dni póêniej ludnoÊç og∏asza, ˝e Wysoka nale˝y do Polski, po czym powstaje Rada

Ludowa, a ksiàdz zostaje wybrany na delegata do Sejmu Dzielnicowego. Gdy 4

stycznia Heimatschutz opanowuje Wysokà, aresztuje ks. Hoffmanna i rabuje pleba-

ni´. Ten jednak ucieka, choç nie unika jeszcze dwukrotnego aresztowania i wi´zie-

nia w Pile. Organizuje akcj´ s∏ania adresów do Mi´dzynarodowej Komisji Granicz-

nej o uznanie polskoÊci Ziemi Z∏otowskiej. Bez skutku…

W powiecie wolsztyƒskim Niemcy internujà ks. W∏adys∏awa Czarneckiego, po-

dejrzewajàc go o ujawnienie planu odbicia Kopanicy z ràk powstaƒczych. Duchow-

ny ucieka, nie pomaga nagroda za zbiega w wysokoÊci 2 tysi´cy marek.

Ksiàdz Józef Braun, dziekan zbàszyƒski i proboszcz w Dàbrówce, zostaje

cz∏onkiem Rady Ludowej w Poznaniu i delegatem na Sejm Dzielnicowy z powiatu

mi´dzyrzeckiego. JednoczeÊnie zbiera sk∏adki na „Skarb Narodowy”.

19 stycznia aresztuje go pruska ˝andarmeria – ju˝ mia∏ stanàç przed sàdem wo-

jennym, ale dzi´ki wstawiennictwu ks. abp. Dalbora zostaje po czterech miesià-

cach zwolniony z wi´zienia w Mi´dzyrzeczu. Po wyjÊciu na wolnoÊç anga˝uje si´

w akcj´ dyplomatycznà majàcà na celu przy∏àczenie do Polski powiatów skwie-

rzyƒskiego, mi´dzyrzeckiego i babimojskiego oraz reprezentuje powiaty pogra-

niczne, które zosta∏y przy Niemczech, w berliƒskim Komitecie Polaków na Obczyê-

nie. Umiera w Kamionnej, w granicach Polski, w 1938 roku. G∏ównym organizato-

rem Powstania w Babimojskiem jest proboszcz z Nowego Kramska, ks. Stanis∏aw

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 26 lutego 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2010 (33)

Piàtek, 26 lutego 2010 Nasz Dziennik III

Wojna

z zakonnicami

Dudziƒski. Zwo∏uje 24 listopada dwa tysiàce ludzi na wiec w BabimoÊcie, który

koƒczy si´ przes∏aniem Naczelnej Radzie Ludowej apelu o przy∏àczenie tego po-

wiatu do Polski. Nowe Kramsko zostaje opanowane, lecz krótko potem powstaƒ-

cy muszà si´ wycofaç. Dudziƒski ukrywa si´ przed Grenzschutzem, potajemnie

wyje˝d˝a do Berlina i tu ujawnia w styczniu 1919 r. przed delegacjà Naczelnej Ra-

dy. Powraca do Nowego Kramska, ca∏y czas optujàc za Polskà, urzàdza nawet

strajk szkolny w obronie polszczyzny, w czerwcu 1920 r. demonstruje przed Mi´-

dzynarodowà Komisjà Granicznà. Nic z tego, szykany niemieckie zmuszajà go do

opuszczenia ojczystej ziemi w 1921 roku.

Jednak polski ksiàdz i polska mowa tu powrócà – za çwierç wieku.

Jak wyglàda∏ kapelan wielkopolski?

Podczas uroczystoÊci koÊcielnych wyst´powa∏ w sutannie, kapelani pu∏-

kowi mieli pasy z czarnej mory, z takimi˝ fr´dzlami, dywizyjni – srebrne

fr´dzelki, zaÊ dziekan generalny – peleryn´, nar´kawki, zielone guziki i

pas, ale z fr´dzlami z∏otymi. Wszyscy nosili szare, dwurz´dowe pasy. W

garnizonie wk∏adali czarne czamarki z p´czkami i stojàcym, obszytym

fioletowo ko∏nierzem. Na patkach – krzy˝yki. W polu obowiàzywa∏a litew-

ka, czyli szara bluza bez guzików. Spodnie czarne, z wysokimi butami,

w polu trzewiki ze sztylpami. Ponadto duchowni nosili czarne rogatywki

z fioletowymi wypustkami i or∏em ze z∏otym krzy˝ykiem. Naszyta na nià

p´tla w kszta∏cie trefla (rozetki) by∏a znakiem rozpoznawalnym ˝o∏nierzy

Armii Wielkopolskiej.

Dokoƒczenie ze s. V

Represyjna polityka w∏adz komunistycznych zmierza∏a do ograniczenia wszel-

kiego wp∏ywu KoÊcio∏a na spo∏eczeƒstwo, dzia∏alnoÊci publicznej zakonów, prowa-

dzenia przedszkoli, szkó∏, a nawet szpitali, co nale˝a∏o od dziesi´cioleci do prakty-

ki wielu zgromadzeƒ zakonnych i by∏o szczególnie potrzebne w czasach powojen-

nych, ale podejrzane dla w∏adz politycznych. Po n´kaniu administracyjnym przy-

stàpiono do metodycznej likwidacji cz´Êci zakonów ˝eƒskich, zw∏aszcza na Zie-

miach Zachodnich w województwach wroc∏awskim, opolskim i katowickim, do in-

ternowania i przesiedlania sióstr do innych klasztorów, gdzie zorganizowano regu-

larne, zamkni´te obozy pracy. Zakonnice musia∏y tam wykonywaç prace, do któ-

rych cz´sto musia∏y si´ dopiero przyuczyç, za które dostawa∏y g∏odowe p∏ace, z

których musia∏y same si´ utrzymywaç. Jednym z pretekstów dla tych wysiedleƒ,

które w dzisiejszym j´zyku mo˝na nazwaç wyp´dzeniami, mia∏o byç niemieckie

pochodzenie wielu zakonnic ze zgromadzeƒ na Ziemiach Odzyskanych, czego nie

potwierdza∏y jednak póêniejsze statystyki. Rozg∏aszano powszechnie, ˝e sà one

Niemkami, którym b´dzie zale˝eç na rewindykacjach niemieckich, wi´c stanowià

niebezpieczny element dla polskiej jednoÊci na tych ziemiach, co trafia∏o przewa˝-

nie na podatny grunt powojennych nastrojów antyniemieckich w polskim spo∏e-

czeƒstwie. W 1952 r. Jakub Berman, cz∏onek Komisji Biura Politycznego ds. Bez-

pieczeƒstwa Publicznego, informowa∏ ambasadora ZSRS w Warszawie Sobolewa

o strategii likwidacji zakonów i planie usuni´cia oko∏o 800 zakonnic z Ziem Odzy-

skanych, gdy˝ „wi´kszoÊç z nich to Niemki pracujàce jako piel´gniarki w szpitalach

i lecznicach, które prowadzà szkodliwà i rozk∏adowà prac´”. JednoczeÊnie w∏adze

komunistyczne prowadzi∏y podst´pnà gr´, by w ca∏à akcj´ przesiedleƒ i internowa-

nia zakonnic wciàgnàç tak˝e w∏adze Episkopatu, tak by na nie spad∏a odpowie-

dzialnoÊç za to w oczach opinii publicznej. Minister do spraw wyznaƒ Antoni Bida

podczas konferencji u premiera Cyrankiewicza mówi∏ o sposobie likwidacji zako-

nów na Âlàsku w ten sposób: „Spraw´ rozpracowaç – to musi byç decyzja koÊciel-

na, Episkopatu. Przygotowaç jà tak, by za 2 tygodnie z∏o˝yç ˝àdanie Episkopato-

wi. Ca∏y sens (dla opinii spo∏ecznej) – ˝e to b´dzie robiç Kuria, ˝e to nie b´dzie wal-

ka (rzàdu) z KoÊcio∏em (zakonami)”. Nie by∏y to ju˝ represje wprost, mogàce dys-

kredytowaç w∏adze w oczach spo∏eczeƒstwa, lecz uwik∏anie tak˝e przeciwnika,

obarczenie go odpowiedzialnoÊcià za niepopularne decyzje.

Akcja „X-2”, czyli wyp´dzenia wewn´trzne

Kardyna∏ Stefan Wyszyƒski jeszcze przed swoim uwi´zieniem przewidywa∏ ko-

lejne stopnie i sposoby represji wobec KoÊcio∏a i jego instytucji. Gdy rozpocz´-

to likwidacj´ szkó∏ zakonnych, zwraca∏ si´ na jednym ze spotkaƒ do sióstr:

„Mno˝à si´ zakusy na szkolnictwo, poniewa˝ ono tyle dobrego dzia∏a. (…)

Bàdêcie przygotowane na wszystko, a dopóki mo˝ecie, pracujcie z nat´˝eniem.

KoÊció∏ nigdy nie rezygnuje ze szkolnictwa. Wyp´dzà nas, to pójdziemy, ale wy-

p´dzeni; dobrowolnie nie odejdziemy”. Akcja wyp´dzeƒ rozpocz´∏a si´ wkrótce

po jego uwi´zieniu, w po∏owie 1954 roku. W ciàgu kilku dni na prze∏omie lipca i

sierpnia nakazano likwidacj´ kilkunastu klasztorów na Górnym i Dolnym Âlàsku,

a tak˝e w Ma∏opolsce, i przesiedlenie w inne regiony Polski. Odbywa∏o si´ to

pod eskortà s∏u˝b UB i miejscowej administracji, przy ca∏kowitym zaskoczeniu

zakonnic i ich prze∏o˝onych, a tak˝e miejscowej ludnoÊci, wiernych, którzy od

lat byli zwiàzani ze swymi zakonami. Nieraz z dnia na dzieƒ siostry musia∏y opu-

Êciç swoje klasztory, ∏adujàc ca∏y dobytek, meble, a nawet ˝ywy inwentarz na

podstawiony transport i jechaç w nieznane. Nie informowano ich bowiem ani o

celu, ani o miejscu przesiedleƒ, a ich nag∏oÊç przypomina∏a deportacje wojen-

ne, dlatego wiele sióstr obawia∏o si´, ˝e jest to wywózka do sowieckich ∏agrów.

Akcja „X-2”, bo tak jà nazwano, polega∏a na jednoczesnym opró˝nieniu kilku

klasztorów, równie˝ m´skich, w okolicach Krakowa, w Wielkopolsce i na Kujawach,

do których mia∏y zostaç przesiedlone zakony ˝eƒskie z Ziem Odzyskanych, i gdzie

mia∏y powstaç dla nich obozy pracy. W sprawozdaniu Urz´du do spraw Wyznaƒ

podawano, ˝e w koƒcu lipca i na poczàtku sierpnia 1954 r. „akcja przesiedleƒcza

Nie nale˝y d∏u˝ej czekaç, na ulicach trwa walka

Pierwsza krwawa ofiara, to Franciszek Ratajczak

Przy Êmierci pierwszego powstaƒca, Franciszka Ratajczaka, asystuje wika-

riusz poznaƒskiej parafii Êw. Marcina ks. Antoni Chilomer. Inny wikary, z parafii

Bo˝ego Cia∏a, W∏adys∏aw Cichowski, od poczàtku bierze udzia∏ w przygotowa-

niu akcji powstaƒczej. Jako wikariusz przy katedrze poznaƒskiej dzia∏a w czasie

Powstania ks. Feliks Bocian (Bocianowski), udzielajàc w∏adzom powstaƒczym

cennych informacji.

Parafià w Miejskiej Górce administruje m∏ody ks. Roman Dadaczyƒski. Organizu-

je Stra˝ Ludowà, ostro spiera si´ z Naczelnà Radà, zarzucajàc jej kunktatorstwo i

chcàc rozwini´cia dzia∏aƒ powstaƒczych w powiecie rawickim. Gdy dowiaduje si´,

˝e Niemcy zacz´li ostrza∏ Rawicza, 9 stycznia odbiera w swej parafii przysi´g´ od

400 powstaƒców i udaje si´ na pole walki, dowodzàc w pierwszej linii. Jednocze-

Ênie zasiada w miejscowej Radzie Ludowej, nie dopuszczajàc do niej przedstawi-

cieli niemieckich. Nalega, w porozumieniu z przewodniczàcym Powiatowej Rady

Ludowej w Rawiczu ks. Zdzis∏awem Zakrzewskim, by uderzyç na miasto b´dàce w

r´kach Niemców. Powstaƒcy spotykajà go „to galopujàcego na koniu, z jednego

posterunku na drugi, to w szpitalu u wezg∏owia rannych i umierajàcych”. Drugim

wspó∏pracownikiem ks. Zakrzewskiego jest proboszcz z Jutrosina, ks. Franciszek

Dratwa, który wchodzi do Polskiego Komitetu Obywatelskiego na powiat rawicki,

nast´pnie do Rady Ludowej w Rawiczu.

W powiecie koêmiƒskim do powo∏ania oddzia∏ów powstaƒczych Stra˝y Ludowej

przyczynia si´ ks. Adam Adamczewski, proboszcz z Mokronosa. Proboszcz z Imiel-

na ks. Julian Dembiƒski jest kapelanem powstaƒczym i cz∏onkiem Powiatowej Ra-

dy Ludowej. Kapelanem i organizatorem s∏u˝by sanitarnej jest ks. Wac∏aw Faust-

mann ze Âniecisk, wspó∏pracujàcy z ks. Mieczys∏awem Meissnerem ze Ârody.

Proboszcz z Lisewa w dekanacie inowroc∏awskim, ks. Maksymilian Arndt, wspó∏-

dzia∏a, wespó∏ z miejscowymi kap∏anami – ksi´˝mi Mieczys∏awem Bu∏awskim z Ry-

narzewa i Ludwikiem So∏tysiƒskim z Szubina – z lokalnymi oddzia∏ami powstaƒczy-

mi. Podejrzewany jest przez Niemców o wspó∏prac´ ze znanym dzia∏aczem niepod-

leg∏oÊciowym, proboszczem z Inowroc∏awia ks. Antonim Laubitzem, prezesem Ra-

dy Ludowej, oraz z kapelanem powstaƒczym, ks. Kazimierzem Stankowskim z

Ostrowa nad Gop∏em. Musi opuÊciç plebani´, jednak udaje mu si´ powróciç. W

1923 r. wystawia w swej parafii obelisk ku czci lisewskich ochotników, zaÊ dzi´ki je-

go staraniom zostaje wybudowany pomnik pod Dàbrówkà, w miejscu krwawych

walk powstaƒczych. Umiera w Lisewie w 1930 roku. Ksiàdz Bu∏awski w∏àcza si´

czynnie do Powstania, organizujàc oddzia∏y do walki z Grenzschutzem. Rynarzew-

skie wspomnienia opisa∏ w ksià˝eczce „Miasteczko nad frontem” (Poznaƒ 1929).

W Opalenicy cz∏onkiem Rady Ludowej zostaje miejscowy proboszcz, ks. Mieczy-

s∏aw Chudziƒski, organizujàc dla opalenickiej kompanii aprowizacj´ i pomoc me-

dycznà. Ksiàdz Wiktor Falkowski z Ostrowa dostarcza ˝ywnoÊç i ró˝ne dary oddzia-

∏owi w Szczypiornie. Na czele organizacji powstaƒczej w Go∏aƒczy, wyzwolonej ju˝

30 grudnia, staje proboszcz z Chojna ks. Józef Duczmal. Kapelanem oddzia∏ów po-

wstaƒczych jest ks. W∏adys∏aw Adamski, wikary w dekanacie obornickim, w czasie

wojny s∏u˝àcy w lazarecie w Badenii. Ksiàdz Stefan Beisert, proboszcz z Uzarzewa

w dekanacie kostrzyƒskim, odprawia 6 stycznia Msz´ Êw. polowà na rynku w Swa-

rz´dzu i dokonuje poÊwi´cenia sztandaru bojowego.

Z dowództwem powstaƒczym powiatu Êmigielskiego wspó∏pracuje czynnie ks.

Pawe∏ Bia∏as, proboszcz z Ruchocic – informuje o ruchach wojsk niemieckich, or-

ganizuje oddzia∏y wÊród swych parafian. Proboszcz w Âmiglu, ks. Wincenty Ci-

chowski, razem z wikarym Tadeuszem Gronwaldem przeprowadzajà werbunek do

oddzia∏u powstaƒczego, a nast´pnie wprowadzajà natychmiast we wszystkich

urz´dach j´zyk polski.

Bursa sióstr urszulanek w Chylicach k. Warszawy. W 1952 r. komu-

niÊci dà˝yli do jej przej´cia, na szcz´Êcie te plany si´ nie powiod∏y

Niemiec chcia∏ wielkopolskà ziemi´ mieç dla siebie

Poznaniak nie pozwoli∏, Niemca trzyma∏ twarz przy glebie

zakonów odby∏a si´ w dwóch etapach, przy czym w pierwszym etapie dokonano

przesuni´ç pi´ciu zakonów w obr´bie woj. krakowskiego”. I dalej: „decyzj´ o znie-

sieniu dzia∏alnoÊci zakonów w dotychczasowej siedzibie otrzymali ojcowie bernar-

dyni z Alwerni, oo. reformaci w Wieliczce oraz ksi´˝a sercanie ze Stadnik, a tak˝e

siostry benedyktynki i s∏u˝ebniczki starowiejskie ze Staniàtek”. W klasztorach tych

zakonów organizowano obozy pracy dla zakonnic przesiedlanych g∏ównie ze Âlà-

ska. Prze∏o˝onego klasztoru bernardynów w Alwerni o. Leoncjusza Cyronika we-

zwano 23 lipca 1954 r. do Krakowa i wr´czono mu nakaz likwidacji klasztoru i prze-

niesienia si´ do Kalwarii Zebrzydowskiej. Stwierdzi∏ on, ˝e nie mo˝e tego zaakcep-

towaç i musi zwróciç si´ do w∏adz zwierzchnich, do prowincja∏a zakonu. Po kilku-

godzinnej rozmowie w asyÊcie pracowników powiatowego UB, którzy tworzyli tzw.

komisj´ likwidacyjnà, wróci∏ do klasztoru, oznajmiajàc swym wspó∏braciom w

obecnoÊci komisji o decyzji w∏adz politycznych. Komisja UB od razu przystàpi∏a do

przeglàdu budynków i szczegó∏owego ich opisu razem z ca∏ym majàtkiem. Likwi-

dacyjna akcja nie przebiega∏a jednak tak sprawnie, jakby tego chcia∏y w∏adze. Sy-

tuacj´ dodatkowo komplikowa∏a obecnoÊç w klasztorze kleryków z seminarium

duchownego, którzy przebywali tu na wakacjach. Zwlekano z wykonaniem pole-

ceƒ, odwo∏ujàc si´ do prowincja∏a o. Augustyna Chadama i prze∏o˝onego klaszto-

ru w Kalwarii Zebrzydowskiej o. Adama Chanaka. W∏adze obawia∏y si´ rozg∏osu i

wrogich nastrojów. Pracownicy powiatowego UB rozpocz´li „dzia∏ania majàce na

celu zabezpieczenie operacyjne akcji oraz neutralizacj´ Êrodowisk klerykalnych”,

które – jak przypuszczano – b´dà traktowaç przesiedlenia „jako jeden z ataków

przeÊladowczych KoÊcio∏a”. LudnoÊç miejscowa porównywa∏a je bowiem z repre-

sjami hitlerowskimi z czasów wojny. Jak stwierdzano w dalszej cz´Êci pisma WUBP

w Krakowie, „dotychczasowe doÊwiadczenie wykaza∏o, ˝e wróg, a szczególnie re-

akcyjna cz´Êç kleru i sfanatyzowany aktyw organizacji katolickich takie akcje wyko-

rzystujà do siania fa∏szywych wiadomoÊci o walce rzàdu z religià”. Zalecono wi´c

funkcjonariuszom UB „ucz´stotliwiç spotkania z siecià agenturalno-informacyjnà,

b´dàcà w kontakcie pracowników Wydzia∏u XI oraz z agenturà tkwiàcà w innych

wrogich Êrodowiskach”. Pokazuje to skal´ i zakres ca∏ej operacji, w którà zosta∏y

zaanga˝owane s∏u˝by oficjalne i tajne oraz administracja paƒstwowa.

Zakonnicy stawiali opór i dopiero po kilku dniach zostali usuni´ci z klasztoru si∏à,

choç meldunki UB brzmia∏y bardziej optymistycznie, jak ten: „Oko∏o godz. 20 zakon-

nicy wsiedli do podstawionych autobusów PKS i odjechali”. Inaczej wyglàda relacja

prowincja∏a klasztoru: „Po up∏ywie oznaczonego czasu, gdy si´ na dole zakonnicy

mimo dzwonienia dzwonem refektarskim nie zjawili, funkcjonariusze WRN wraz z

milicjà przybyli na gór´ do cel klasztornych. Zakonnicy postanowili, ˝e sami dobro-

wolnie swoich cel zakonnych nie opuszczà, niech przyjdà funkcjonariusze UB i ich

sprowadzà do autobusu. Wyprowadzeni z cel dalszego oporu ju˝ nie stawiali, uwa-

˝ajàc takowy za bezskuteczny i bezcelowy”. Pouczono te˝ o. Cyronika, by uspoka-

ja∏ nastroje wiernych, obawiajàcych si´ likwidacji klasztoru w ogóle, i ich „zapewni∏,

˝e w koÊciele b´dà nadal sprawowane czynnoÊci liturgiczne i jak dotychczas budy-

nek koÊcielny b´dzie przez nich u˝ytkowany, ˝e (…) przyjdzie tu inny zakon”. Posta-

wione zosta∏y na nogi tak˝e lokalne w∏adze polityczne, I sekretarz KP PZPR w Chrza-

nowie wys∏a∏ do Alwerni swych przedstawicieli „celem przeprowadzenia roboty po-

Zemsta niemiecka godna by∏a imienia Teutonów, choç przysz∏a dwadzieÊcia lat

póêniej.

Oko∏o 10 wrzeÊnia 1939 r. hitlerowcy aresztujà ks. Dadaczyƒskiego, przetrzy-

mujà go w Wolsztynie, Lubiniu i w Forcie VII w Poznaniu. W 1940 r. przenoszà do

Dachau (zbiorczego obozu dla duchowieƒstwa katolickiego), nast´pnie do Gusen,

po czym w stanie zupe∏nego wyczerpania z powrotem osadzajà w Dachau, gdzie

umiera pod koniec roku. W 1940 r. uwi´ziony zostaje w Lesznie ks. Dembiƒski,

Niemcy internujà go w Goruszkach, potem przenoszà do Fortu VII. Jedzie do Da-

chau, nast´pnie do Buchenwaldu, z powrotem do Dachau – gdzie umiera w mar-

cu 1941 roku. W listopadzie 1939 r. gestapo aresztuje ks. W∏adys∏awa Cichowskie-

go, ówczeÊnie b´dàcego proboszczem w Sokolnikach, wraz z kilkunastoma para-

fianami. Ginie w 1940 roku. Ksiàdz W∏adys∏aw Adamski zostaje aresztowany przez

gestapo w sierpniu 1940 r., jest wi´ziony w Sachsenhausen i Dachau, umiera tam

2 lipca 1942 roku. W sierpniu 1940 r. zostaje uwi´ziony tak˝e ks. Gronwald. Po po-

bycie w obozie dla ksi´˝y w Szczeglinie dostaje si´ do Sachsenhausen i Dachau,

gdzie ginie w „transporcie inwalidów” w maju 1942 roku. Ksi´dza Bia∏asa uwi´zio-

no w Forcie VII w paêdzierniku 1940 r., rok póêniej zostaje wywieziony do Dachau,

zostaje tam zagazowany w maju 1942 roku. W tym samym czasie dostaje si´ do

Dachau i idzie do gazu ks. Falkowski. Aresztowany w paêdzierniku 1941 r. w Do-

machowie ks. Bocianowski zostaje przetransportowany do Fortu VII i zaraz w tym

samym miesiàcu do Dachau, gdzie ginie w marcu 1942 roku.

Dwukrotnie zostaje aresztowany, w 1939 i 1940 r., ks. Czechowski – przebywa w

obozie w Szczeglinie. Nie wytrzymuje jednak i umiera po zwolnieniu, w Strzelnie w

1941 roku. Ukrywa si´ z dala od Wielkopolski ks. Dudziƒski, lecz po roku, niestary

przecie˝, umiera. Ksiàdz Hoffmann jest na krótko aresztowany w Sad∏owie, potem

w Làdzie. Umiera na wolnoÊci, kilka godzin po przes∏uchaniu na gestapo w kwiet-

niu 1944 roku.

Niektórzy prze˝yli. Ksiàdz Bu∏awski, ówczeÊnie proboszcz w Kosztowie, zostaje

zak∏adnikiem w listopadzie 1939 roku. Wraz z innymi duchownymi Niemcy osadza-

jà go w Górce Klasztornej pod ¸ob˝enicà – jako jedyny ocaleje z masakry urzàdzo-

nej zak∏adnikom. Udaje si´ prze˝yç ksi´dzu Beisertowi, choç zostaje aresztowany

przez policj´ w paêdzierniku 1941 r. w swej parafii, nast´pnie przebywa w Forcie VII

i w Bojanowie. Zwolniony ze wzgl´du na wiek, musi jednak opuÊciç „Kraj Warty”.

Ksiàdz Chilomer zostaje wysiedlony po zaj´ciu Poznania przez Niemców do Gene-

ralnej Guberni (jego starszego brata Józefa, proboszcza parafii Êw. Józefa w Gnieê-

nie, aresztujà Niemcy w 1940 r., umiera w Dachau w sierpniu 1942 r.). Ksiàdz Fau-

stmann zostaje wywieziony do Generalnej Guberni i tam aresztowany, potem pra-

cuje w fabryce w Hildesheim w Niemczech. Jest dwukrotnie ranny podczas nalotu

i udaje mu si´ dotrwaç do koƒca wojny. Ksiàdz Bratkowski, wyrzucony ze Sp∏awia

w 1939 r., ca∏à wojn´ sp´dza w parafii Êw. Aleksandra w Warszawie.

To wybrane, na chybi∏ trafi∏, losy wielkopolskich kapelanów.

W sk∏ad Sejmu Dzielnicowego wesz∏o 75 duchownych polskich z ca∏ej Wielko-

polski oraz z Warmii, Mazur, Âlàska i Pomorza. W Armii Wielkopolskiej s∏u˝y∏o co

najmniej 45 kapelanów wojskowych. Z ràk niemieckich podczas II wojny Êwiatowej

ponios∏o Êmierç 357 duchownych archidiecezji poznaƒskiej i gnieênieƒskiej.

Dr Marek Klecel

IV Nasz Dziennik Piàtek, 26 lutego 2010

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2010 (33)

Piàtek, 26 lutego 2010 Nasz Dziennik V

Opoka KoÊcio∏a w PRL

Dr Marek Klecel

ich miejsce zaj´li „ksi´˝a patrioci”. W 1953 roku usuni´to ze stanowiska i ska-

zano na banicj´ biskupa gnieênieƒskiego Lucjana Bernackiego. Represje si´-

ga∏y coraz wy˝ej, a˝ obj´∏y kràg samego Prymasa. Po jego zatrzymaniu aresz-

towano biskupa Antoniego Baraniaka, sufragana gnieênieƒskiego, prymasow-

skiego kapelana. Trzymano go w wi´zieniu 27 miesi´cy bez procesu, poddajàc

fizycznym i psychicznym torturom.

W∏adze komunistyczne wykorzysta∏y internowanie Prymasa do rozbijania

jednoÊci KoÊcio∏a, ∏amania hierarchii duchowieƒstwa, wprowadzania rozdêwi´-

ków mi´dzy biskupami i wiernymi, zmuszenia ich do uleg∏oÊci, podpisywania

wiernopoddaƒczych deklaracji i Êlubowaƒ ksi´˝y, wzmocnienia roz∏amowego

ruchu „ksi´˝y patriotów”. Domagano si´ publicznego, og∏aszanego z ambony

od˝egnania si´ od osoby Prymasa i Watykanu, zmuszano w istocie do zdrady.

Patrioci ze Stalinogrodu

kupu Êwiec i wina mszalnego, czego, widaç, brakowa∏o, przydzia∏ów na ma-

teria∏y budowlane, spraw osobistych ksi´˝y, interwencji u w∏adz ni˝szych i

wy˝szych. Najwa˝niejszy chyba by∏ jednak w∏aÊnie udzia∏ „ksi´˝y patriotów” w

zarzàdzaniu przej´tym przez paƒstwo Caritasem, najwi´kszà organizacjà cha-

rytatywnà KoÊcio∏a, majàcà sieç oÊrodków pomocy w ca∏ym kraju. Ksi´˝a ci

poÊredniczyli w ró˝nych akcjach wynikajàcych z odebrania KoÊcio∏owi wielu

posiad∏oÊci ziemskich (ponad 150 tys. hektarów), w przejmowaniu instytucji i

majàtku zakonnego.

„Ksi´˝a patrioci” znaleêli wkrótce konkurencj´ w grupie „ksi´˝y intelektuali-

stów”, bardziej wykszta∏conych, wyk∏adowców, teologów, którzy sk∏aniali si´

do wspó∏pracy z w∏adzami, zbli˝onych najpierw do ugrupowania katolików

Êwieckich „DziÊ i Jutro”, przekszta∏conego w 1952 roku w stowarzyszenie PAX

pod wodzà Boles∏awa Piaseckiego. By∏y mi´dzy nimi spory i tarcia, ale zapew-

ne pod wp∏ywem UB tak˝e wspó∏praca. Jacek ˚urek przytacza dokumenty

wspólnych deklaracji, krytycznych wobec Prymasa i Episkopatu, na których

prócz „ksi´˝y patriotów” widniejà podpisy tak˝e Piaseckiego, Reiffa, Mazowiec-

kiego, Micewskiego. PAX mia∏ wkrótce przewag´ nad „zbowidowcami”, jak na-

zywano „ksi´˝y patriotów”, intelektualnà i propagandowà jako rozwijajàcy si´

szybko koncern prasowy. Znany jest fakt przej´cia krakowskiego „Tygodnika

Powszechnego” w 1953 roku, mniej znana jest okolicznoÊç takiego˝ przej´cia

katowickiego „GoÊcia Niedzielnego”, w którego komitecie wydawniczym, obok

„ksi´˝y patriotów”, znalaz∏ si´ tak˝e Tadeusz Mazowiecki z ramienia PAX-u.

„Ksi´˝a patrioci”, w przeciwieƒstwie do PAX-u, stracili na znaczeniu po uwol-

nieniu Prymasa Wyszyƒskiego, jednak˝e w tych bardzo trudnych dla niego la-

tach szkodliwà, destrukcyjnà robot´ zleconà wykonali. DziÊ oblicza si´, ˝e oko-

∏o 10 procent duchownych wspó∏pracowa∏o mniej lub bardziej czynnie z w∏a-

dzami komunistycznymi. Ale oznacza to, ˝e a˝ 90 procent nie wspó∏pracowa∏o.

KoÊció∏, co ju˝ coraz powszech-

niej wiadomo, by∏ jedynà trwa∏à si-

∏à w czasach PRL, która opar∏a si´

niszczàcym dzia∏aniom systemu

komunistycznego, stanowiàc za-

razem oparcie dla ca∏ego spo∏e-

czeƒstwa, zapewniajàc ciàg∏oÊç

bytu narodowego i podstaw´ dla

przysz∏ej opozycji. W ciàgu kilku

lat po wojnie zosta∏ zniszczony ca-

∏y zbrojny opór antykomunistycz-

ny, konspiracja i ostatnie odzia∏y

partyzanckie pozosta∏e po Armii

Krajowej, zd∏awiono konkurencyj-

ne organizacje, partie i ugrupowa-

nia, skutecznie rozbito i sterrory-

zowano spo∏eczeƒstwo. Jedynà

przeszkodà w komunistycznej

ekspansji pozosta∏ KoÊció∏ jako

wiara i jako organizacja. Postano-

wiono si´ z nim rozprawiç ju˝ w

pierwszych latach powojennych,

choç ze wzgl´du na si∏´, wp∏ywy i organizacj´ – jednak traktowano go jako

„ekspozytur´ paƒstwa watykaƒskiego” – zrezygnowano z czasem ze Êrodków

gwa∏townych i postanowiono zniszczyç KoÊció∏ i duchowieƒstwo, ale te˝ ode-

rwaç od niego wiernych, stopniowo, metodycznie i podst´pnie, przy zachowa-

niu pozorów wspó∏˝ycia i dobrej woli ze strony wspania∏omyÊlnej w∏adzy, co

by∏o sta∏à praktykà sowieckà.

Historia tych zmagaƒ, obrony KoÊcio∏a i komunistycznych zakusów jest ju˝

nieêle znana, zw∏aszcza dzi´ki licznym publikacjom Instytutu Pami´ci Narodo-

wej, aktywnoÊci jego historyków, ˝mudnej pracy badawczej w archiwach. Na

ten temat liczne prace opublikowali znani ju˝ historycy Antoni Dudek i Jan ˚a-

ryn, do∏àczyli do nich obecnie badacze m∏odszego pokolenia, tacy jak Jacek

˚urek i Bart∏omiej Noszczak, spod których pióra wysz∏y gruntowne prace êró-

d∏owe o dziejach KoÊcio∏a z tego pierwszego, najtrudniejszego okresu PRL. Bar-

t∏omiej Noszczak omówi∏ bardzo szczegó∏owo polityk´ PRL wobec KoÊcio∏a w

okresie internowania Prymasa Stefana Wyszyƒskiego w latach 1953-1956, a

wi´c w póêniejszym okresie pierwszego powojennego dziesi´ciolecia, choç

skrótowo przedstawi∏ tak˝e wczeÊniejszy okres, natomiast Jacek ˚urek zajà∏ si´

szczególnym ruchem tzw. ksi´˝y patriotów, którzy zostali skaptowani przez w∏a-

dze komunistyczne, sk∏onieni do ró˝nych form wspó∏pracy, co by∏o wynikiem

akcji rozbijania jednoÊci KoÊcio∏a, dezintegracji i zastraszania jego Êrodowisk.

Jak zniszczyç KoÊció∏?

Ju˝ w 1947 roku na mi´dzynarodowym zjeêdzie Kominformu (nast´pnej orga-

nizacji po Kominternie) w Szklarskiej Por´bie znany sowiecki aparatczyk i pro-

pagandysta Andriej ˚danow przekazywa∏ wyraêne instrukcje z Moskwy, jak

w∏adze komunistyczne majà traktowaç KoÊció∏ polski. Jak podaje Bart∏omiej

Noszczak, „˚danow, na podstawie walki z KoÊcio∏em prawos∏awnym w ZSRS,

proponowa∏ zniszczenie hierarchii poprzez masowe aresztowania najpierw bi-

skupów, a póêniej wybitniejszych ksi´˝y i dzia∏aczy Êwieckich. JednoczeÊnie

w∏adze powinny przystàpiç do tworzenia podporzàdkowanych sobie ugrupo-

waƒ „post´powych duchownych” i katolików Êwieckich, gotowych aktywnie

wspieraç realizacj´ polityki wyznaniowej paƒstwa. Referat ˚danowa zawiera∏

ponadto wskazówki dotyczàce organizacji szkolnictwa i wychowania m∏odzie-

˝y, zmierzajàce do pog∏´bienia procesów ateizacji i laicyzacji”. Instrukcje te po-

traktowano oczywiÊcie bardzo powa˝nie, choç Gomu∏ka stara∏ si´ przystoso-

waç je do polskich warunków, roz∏o˝yç na etapy, zakamuflowaç, znajàc moc-

nà pozycj´ KoÊcio∏a w Polsce i stosunek spo∏eczeƒstwa do nowego ustroju.

Du˝o bardziej radykalne, represyjne i wiernopoddaƒcze wobec Moskwy by∏o

Êrodowisko Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego z ministrem gen. Rad-

kiewiczem na czele i Julià Brystygierowà, dyrektorem V Departamentu, zajmu-

jàcego si´ sprawami KoÊcio∏a.

Represje, ograniczenia dzia∏alnoÊci KoÊcio∏a, akcje jego rozbicia, dezinte-

gracji i inwigilacji wzmog∏y si´ po dojÊciu do w∏adzy Bieruta, czyli ju˝ w 1948

roku, zw∏aszcza zaÊ po dekrecie watykaƒskiego Âwi´tego Oficjum z 1949 ro-

ku, który grozi∏ ekskomunikà katolikom nale˝àcym do partii komunistycznej

lub wspó∏pracujàcym z jej w∏adzami. Miesiàc póêniej Bierut dosta∏ od Stalina

wyraêne instrukcje w sprawach polityki wyznaniowej, ÊciÊlej, sposobów rozbi-

cia i inwigilacji duchowieƒstwa, wyodr´bnienia w nim grup ksi´˝y podleg∏ych

w∏adzom i stanowiàcych swego rodzaju piàtà kolumn´ w KoÊciele. W tym ce-

lu przy kombatanckim zwiàzku ZBoWiD powo∏ano specjalnà Komisj´ Ksi´˝y

rekrutujàcà duchownych dyspozycyjnych wobec w∏adz komunistycznych, na-

zywanych póêniej „ksi´˝mi patriotami”. Prócz duchownych, którzy szczegól-

nie ucierpieli w czasie wojny lub w jakiÊ sposób byli rozczarowani do w∏adz

koÊcielnych po wojnie, „szeregi »ksi´˝y patriotów« – pisze Bart∏omiej Nosz-

czak – zasila∏y te˝ osoby zmuszone do tego ró˝nego rodzaju szanta˝ami

– g∏ównie natury obyczajowej lub politycznej. Komisja Ksi´˝y przy ZBoWiD

cz´sto jawnie wyst´powa∏a przeciw KoÊcio∏owi i Episkopatowi, podwa˝a∏a

jednoÊç i karnoÊç koÊcielnà, donosicielstwem i fa∏szywymi oskar˝eniami sia∏a

niezgod´ mi´dzy duchowieƒstwem, niejednokrotnie godzàc bezpoÊrednio w

autorytet papie˝a”. Od 1949 roku liczba „ksi´˝y patriotów” systematycznie ro-

s∏a, po czterech latach, w roku aresztowania Prymasa Wyszyƒskiego, wynosi-

∏a ju˝ prawie osiemset osób.

WczeÊniej, ju˝ od zakoƒczenia wojny trwa∏y represje wobec ksi´˝y niego-

dzàcych si´ na system komunistyczny w Polsce, zwiàzanych z konspiracjà, ka-

pelanów oddzia∏ów partyzanckich. Zapada∏y wyroki Êmierci, jak na m∏odego

kap∏ana Józefa Gurgacza, kapelana oddzia∏u na Podhalu, czy wyroki d∏ugolet-

niego wi´zienia, jak na ksi´dza Zatora-Przytockiego, kapelana AK. Wytaczano

pokazowe procesy, oskar˝ajàc duchownych o przest´pstwa pospolite lub po-

lityczne, szpiegostwo, dywersj´, spiski przeciw w∏adzy, zagarni´cie mienia. Tak

by∏o w póêniejszym procesie tzw. kurii krakowskiej, ks. Lelity i innych, a tak˝e

kilkunastu Êwieckich. Po nasilajàcych si´ represyjnych akcjach niszczenia Ko-

Êcio∏a, odbierania mu majàtku, rozbijania zakonów, Prymas Wyszyƒski zdecy-

dowa∏ si´ w 1950 roku na zawarcie kompromisowego uk∏adu z w∏adzami ko-

munistycznymi dla ratowania KoÊcio∏a. Nie mo˝na jednak by∏o mieç z∏udzeƒ co

do polityki paƒstwa komunistycznego i dobrej woli jego przedstawicieli. Ju˝

miesiàc póêniej Bierut donosi∏ Stalinowi: „Na bazie tego po˝ytecznego dla nas

kompromisu b´dziemy rozwijaç dalsze natarcie w celu ograniczenia wp∏ywu

KoÊcio∏a katolickiego w naszym kraju”. Nastàpi∏y dalsze procesy pokazowe

ksi´˝y, w 1951 roku oskar˝ono dwóch duchownych z Wolbromia o wspó∏pra-

c´ z organizacjà konspiracyjnà, a nast´pnie ich zwierzchnika biskupa kielec-

kiego Czes∏awa Kaczmarka. W kilka dni po jego zasàdzeniu na 12 lat wi´zienia

po niezwykle brutalnym Êledztwie aresztowano, nie respektujàc podpisanego

przez siebie uk∏adu, Prymasa Wyszyƒskiego.

W∏adze komunistyczne nieustannie ingerowa∏y w obsadzanie stanowisk ko-

Êcielnych. W 1952 roku usuni´to metropolit´ katowickiego Stanis∏awa Adam-

skiego, a nast´pnie biskupów pomocniczych Herberta Bednorza i Juliusza

Bieƒka, a na ich miejsce obsadzono „ksi´dza patriot´” Filipa Bednorza. W dal-

szej kolejnoÊci aresztowano arcybiskupa Baziaka i jego sufragana Rosponda,

Jacek ˚urek zajà∏ si´ szczegó∏owo kompromitujàcym ruchem „ksi´˝y patrio-

tów”, które w∏adze komunistyczne umiej´tnie wyselekcjonowa∏y spoÊród du-

chownych metodami, z jednej strony zach´t i pokus, z drugiej szanta˝em, za-

straszeniem, kompromitacjà. To typowe dla tej w∏adzy metody dzielenia, roz-

bijania i konfliktowania zw∏aszcza odr´bnych, poniekàd zamkni´tych Êrodo-

wisk, co umo˝liwia∏o zdobycie w∏adzy nad nimi, kontroli, inwigilacji, zwalcza-

nia przeciwników, manipulacji, rozk∏adania od wewnàtrz, wykorzystywania do

w∏asnych celów politycznych. Autor przebada∏ gruntownie i opisa∏ na podsta-

wie danych z archiwów powstanie i dzia∏anie tego ruchu w województwie ka-

towickim od powstania przy miejscowym zwiàzku kombatanckim ZBoWiD

sekcji ksi´˝y. W 1950 roku powo∏ano G∏ównà Komisj´ Ksi´˝y przy tym˝e

zwiàzku, która mia∏a byç swoistym, kierowanym przez UB, poÊrednikiem mi´-

dzy paƒstwem a KoÊcio∏em. Wyró˝nili si´ tam ksi´˝a: kpt. Maksymilian Go-

szyc, Józef Szewczyk, ks. pp∏k Szemraj, Filip Bednorz. W sk∏ad zarzàdu G∏ów-

nej Komisji wchodzili ksi´˝a: Edmund Konarski, Bonifacy Woêny, Józef Bartel,

dziekan WP ks. p∏k Wac∏aw Pyszkowski, ks. p∏k Roman Szemraj, a tak˝e An-

toni Lemparty i Stanis∏aw Skurski, stojàcy na czele przej´tej przez w∏adze ko-

munistyczne organizacji Caritas. Komisje te zajmowa∏y si´ wszystkim, od za-

W 1952 r. komuniÊci pozbawili

diecezji metropolit´ katowickiego

ks. bp. Stanis∏awa Adamskiego

Bart∏omiej Noszczak, Polityka paƒstwa wobec KoÊcio∏a rzymskokatolickiego w Polsce w

okresie internowania prymasa Stefana Wyszyƒskiego 1953–1956; Jacek ˚urek, Ruch „ksi´-

˝y patriotów” w województwie katowickim w latach 1949–1956, Instytut Pami´ci Narodo-

wej, Warszawa 2008.

Wojna z zakonnicami

Jednà z najmniej znanych stron represji wobec KoÊcio∏a na poczàtku lat 50. sà

likwidacje i wysiedlenia ca∏ych zakonów i klasztorów, a tak˝e zak∏adanie w nich

obozów pracy dla duchowieƒstwa, g∏ównie zakonnic. Julia Brystygierowa, dyrek-

tor departamentu MSW zajmujàcego si´ walkà z KoÊcio∏em, w referacie „Ofensy-

wa kleru a nasze zadania” ubolewa∏a, ˝e szybka likwidacja KoÊcio∏a i religii w Pol-

sce nie powiod∏a si´ i trzeba jà dalej prowadziç innymi metodami, ju˝ nie w dro-

dze otwartej wojny, ale bardziej dyskretnymi sposobami administracyjnymi i ope-

racyjnymi, tak by stopniowo rozbijaç i dezawuowaç KoÊció∏, dzieliç i poró˝niaç

duchowieƒstwo, kompromitowaç je w oczach wiernych metodami pomówieƒ,

plotek, dezinformacji i propagandy. Mia∏o to doprowadziç do os∏abienia i stopnio-

wej marginalizacji, a z czasem likwidacji instytucji i organizacji koÊcielnych,

zw∏aszcza zakonów, które Brystigerowa przedstawia∏a jako „najwa˝niejszy kana∏

obcego wywiadu”. Wszystko to mia∏o odbywaç si´ pod znanymi do dziÊ has∏a-

mi „tolerancji, humanizmu i post´pu”. Ju˝ na zjeêdzie PPR w czerwcu 1945 r. do-

magano si´ usuni´cia religii ze szkó∏ i zastàpienia jej lekcjami etyki. Od koƒca lat

40. trwa∏a grabie˝ majàtków koÊcielnych, upaƒstwowienie Caritas, tworzenie Êro-

dowiska roz∏amowych „ksi´˝y patriotów” lojalnych wobec paƒstwa komunistycz-

nego, laicyzacja szkó∏ i przedszkoli prowadzonych przez zakonnice. W 1949 r.

rozpocz´to przejmowanie szpitali zakonnych, usuwajàc pracujàce tam siostry.

Restrykcje majàtkowe i finansowe obejmowa∏y tak˝e kontrol´ finansów koÊciel-

nych, przymus zak∏adania kont bankowych, wreszcie egzekucj´ rujnujàcych po-

datków i czynszów, nak∏adanych tak, jakby zakony wynajmowa∏y budynki klasz-

torne od paƒstwa. Mia∏o to oczywiÊcie prowadziç do ich bankructwa.

Jednym z bardziej podst´pnych sposobów by∏a walka w majestacie prawa,

tworzenie i pos∏ugiwanie si´ takim prawem i przepisami administracyjnymi, by

stopniowo ograniczyç i uniemo˝liwiç dzia∏alnoÊç zakonów, które chciano spro-

wadziç do roli stowarzyszeƒ na równi ze Êwieckimi. Dekret z 1949 r. zmusza∏ je,

pod groêbà likwidacji, do ponownej rejestracji, do sporzàdzania spisów ich

w∏adz i cz∏onków, rodzaju dzia∏alnoÊci, posiadanego majàtku, rejestracji do-

mów zakonnych i podleg∏ych im instytucji. „Zdumiewajàca by∏a próba – pisze

s. dr Agata Mirek w êród∏owej, bogato udokumentowanej pracy »Siostry zakon-

ne w obozach pracy w PRL w latach 1954-1956« (Lublin 2009) – zmuszenia naj-

wi´kszych w Polsce KoÊcio∏ów chrzeÊcijaƒskich do powtórnej legalizacji istnie-

nia zakonów i kongregacji duchownych, majàcych na celu przede wszystkim

sprawowanie kultu Bo˝ego i realizowanie duchowych zobowiàzaƒ, wynikajà-

cych z nakazów religii. (…) Niektóre z tych jednostek, istniejàc od kilkuset lat,

mia∏y ugruntowanà pozycj´ w KoÊciele i spo∏eczeƒstwie. (…) Mo˝na to t∏uma-

czyç pos∏ugiwaniem si´ przez rzàdzàcych zasadà, ˝e stosunek paƒstwa komu-

nistycznego do zakonów okreÊla∏y nie przepisy prawne, lecz za∏o˝enia filozofii

marksistowskiej oraz taktyka faktów dokonanych”. Zakony i zgromadzenia zo-

sta∏y zmuszone do rejestracji w specjalnie stworzonym w 1950 r. do nadzoro-

wania KoÊcio∏a Urz´dzie do Spraw Wyznaƒ w myÊl zasady paƒstwa komuni-

stycznego, ˝e nic nie powinno byç wy∏àczone spod kontroli. Szczególnie doty-

ka∏o to zgromadzenia bezhabitowe i dlatego niektóre z nich nie zg∏osi∏y si´ do

rejestracji. Zgromadzenie Sióstr od Anio∏ów ujawni∏o swà dzia∏alnoÊç dopiero

w 1980 roku.

Dokoƒczenie na s. VI

Dr Marek Klecel

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: