Bałandynowicz A..pdf

Środki profilaktyczne i probacyjne...

ARTYKUŁY

Andrzej Bałandynowicz

Środki profilaktyczne i probacyjne w zapobie-

ganiu przestępczości nieletnich

1. Profilaktyka przestępczości nieletnich

Ostatnie lata w Polsce zaowocowały przemianami w wielu dziedzinach

życia. Dynamiczne zmiany społeczne nie tylko doprowadziły do powstania

nowego obrazu kondycji polityczno-ekonomicznej kraju, ale także uaktywniły

przeobrażenia życia publicznego. Pogarszające się warunki życia wielu ro-

dzin, bezrobocie, konieczność podejmowania dodatkowej pracy, nieprzysto-

sowanie rodziców do nowych warunków życia oraz wiele innych czynników

wpływają na zachowania przestępcze nieletnich. Brak spójnego, zintegro-

wanego systemu profilaktyki przestępczości, w tym przestępczości nielet-

nich, nie poprawia obecnego stanu rzeczy. Wobec powszechnie zgodnej

i negatywnej oceny efektywności instytucjonalnych procesów opiekuńczo-

wychowawczych poszukuje się alternatywnych rozwiązań poprzez pracę

w środowisku otwartym. Jest to nowy trend zgodny z ogólnie panującymi

tendencjami na świecie preferującymi stosowanie środków nieizolacyjnych 1 .

Jedną z wielu alternatywnych form oddziaływania na młodzież przejawia-

jącą objawy niedostosowania społecznego jest praktyka mediacji między

sprawcą i ofiarą. Postępowanie mediacyjne stosuje się w wielu krajach Eu-

ropy jako środek alternatywny w przypadkach, kiedy przewiduje się, że me-

diacja zakończy się pozytywnie. Nie jest to oczywiście powszechna forma

postępowania w rozwiązywaniu problemów przestępczości, sprawy kierowa-

B. H oły s t, Kryminologia, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2007, s. 645–662.

Prokuratura

i Prawo 3, 2007

A. Bałandynowicz

ne do mediacji stanowią bowiem kilkuprocentowy wskaźnik instytucjonalnej

prawno-karnej reakcji, np. w Belgii ok. 1,5%, w Norwegii ok. 5% 2 . Mediacja

odbywa się poza sądem, jest dobrowolna, prowadzona przez specjalistów

z zakresu technik mediacyjnych i negocjacji. Celem postępowania mediacyj-

nego jest wzbudzenie w nieletnim poczucia odpowiedzialności za własny

czyn, uświadomienie wszystkich skutków i konsekwencji jego postępowania.

Sprawca i ofiara wspólnie wybierają sposób zadośćuczynienia i wynagro-

dzenia wyrządzonej krzywdy i szkody. Mediator jest osobą neutralną, poma-

ga przy przeprowadzeniu mediacji, ale ingeruje tylko wówczas, gdy zacho-

wanie sprawcy staje się zbyt agresywne, albo strony nie mogą dojść do po-

rozumienia. Jeśli spotkanie mediacyjne kończy się pojednaniem sprawcy

i ofiary, zostaje spisana umowa, w jakim terminie i w jaki sposób sprawca

zadośćuczyni ofierze wyrządzoną krzywdę. Mediator ma obowiązek spraw-

dzić, czy sprawca wywiązał się ze złożonych zobowiązań.

Mediacja zakończona pojednaniem, wyrównaniem szkody z równoczesną

możliwością interwencji natury socjalnej, wychowawczej czy edukacyjnej

stać się może początkiem końca kryminalnej aktywności nieletniego. Każ-

demu sprawcy konfrontacja z ofiarą w psychologicznym ujęciu rozwiązywa-

nia konfliktu umożliwia pełniejsze zrozumienie skutków swego przestępcze-

go postępowania, możliwość podjęcia racjonalnego zadośćuczynienia i wy-

równania wspólnie uzgodnionej wysokości szkody 3 . Dzięki takiej praktyce

powstaje niepowtarzalna możliwość poznania wzajemnych odczuć i możli-

wość zrozumienia w tej szczególnej sytuacji społecznej i prawnej problemu

drugiego człowieka, jak również możliwość ograniczenia poczucia lęku ofiary

przed przestępcą. W psychice sprawcy po bezpośrednim spotkaniu z ofiarą

budzi się z reguły gotowość do poniesienia skutków swego postępowania

bez potrzeby oczekiwania na rozstrzygnięcie uzyskane na drodze sądowej.

W tej sytuacji mediacja, a w jej rezultacie pojednanie między sprawcą i ofiarą

pozwala dostrzegać wzajemną relację, w wyniku której droga do normalno-

ści jest bliższa. Dzięki temu mediacja stanowi jedną ze skuteczniejszych

metod profilaktyki społecznej 4 .

Realizacja postulatu odejścia od zinstytucjonalizowanych form opiekuń-

czo-wychowawczych przejawia się przede wszystkim w tak zorganizowanej

pracy pedagoga, aby poprzez likwidację patologii rodzinnych dziecko wy-

chowywało się w naturalnej rodzinie. Obowiązkiem pedagoga jest nie tylko

pomoc dziecku, ale również jego rodzinie. Jest to wymóg oczywisty, bez

Z. P i e c h o w i a k, Wybrane problemy praktyki mediacji pomiędzy sprawcą i ofiarą (w świetle

Seminarium Rady Europy, Barcelona, 12 lipca 1995 r.), Opieka–Terapia–Wychowanie 1996,

nr 4 (28).

B. H oły s t, Wiktymologia, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1997, s. 266–278.

Z. P i e c h o w i a k, Wybrane problemy..., op. cit .

Prokuratura

i Prawo 3, 2007

Środki profilaktyczne i probacyjne...

spełnienia którego nawet najintensywniejsza praca z dzieckiem nie przynie-

sie rezultatów.

Wobec powyższych założeń powołano instytucję pedagoga rodzinnego

i podwórkowego. Po zlikwidowaniu przez resort oświaty zajęć pozaszkolnych,

dzieci i młodzież po zajęciach lekcyjnych pozostawione same sobie niejedno-

krotnie organizują się w nieformalne, często chuligańskie grupy, które promują

nieakceptowane społecznie formy spędzania czasu wolnego. Przeciwwagą

dla tychże grup jest środowiskowe ognisko wychowawcze. Środowiskowe

ogniska wychowawcze swoje zadania realizują poprzez prace z dzieckiem

i jego rodziną. Praca wychowawców wspomagana jest przez wolontariuszy,

terapeutów, psychologów oraz pedagoga rodzinnego i podwórkowego.

Pedagog rodzinny pracuje z najtrudniejszymi rodzicami. Istotą jego pracy

jest poprawa sytuacji dziecka, pomoc w przetrwaniu kryzysu, wskazanie

perspektyw, nauczenie rozwiązywania konfliktów i możliwości zaspokajania

potrzeb legalną drogą. Pedagog jest diagnostą, mediatorem, organizatorem

pomocy. Działa w interesie i dla dobra dziecka 5 .

Celem programu dotyczącego udziału pedagoga rodzinnego w systemie

wychowania i środowiskowej opieki nad dzieckiem jest tworzenie właściwych

dla prawidłowego rozwoju dziecka warunków wychowawczych i opiekuń-

czych oraz usuwanie lub łagodzenie przeszkód w prawidłowym przebiegu

procesów rozwoju i socjalizacji.

Główne zadania pedagoga rodzinnego to:

– poprawa komunikacji i relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz rodzica-

mi i instytucjami wychowawczymi wspierającymi rodzinę;

– pozytywna zmiana nastawień, postaw, sposobów wyrażenia emocji, po-

prawa więzi rodzinnych;

– zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i konfliktów we-

wnątrzrodzinnych;

– właściwe ukierunkowanie celów, dążeń oraz wzrostu aspiracji życiowych

rodziny;

– podniesienie poziomu kultury osobistej członków rodziny;

– poprawa wizerunku rodziny w środowisku lokalnym.

Zakłada się, że wielokierunkowe i systemowe wsparcie merytoryczne

dziecka i rodziny w ich własnym środowisku w znacznym stopniu ograniczy

napływ wychowanków do placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz

zmniejszy liczbę interwencji sądów rodzinnych, a w przypadku dzieci

umieszczonych w placówkach – przyczyni się do skrócenia ich pobytu

i przygotowania rodziny do powrotu dziecka 6 .

5 W. K oła k, Nasz sposób na brutalne dzieci, Nasz Animator 1997, nr 1 (13).

„Pedagog rodzinny w systemie wychowania i środowiskowej opieki nad dzieckiem” – Pro-

gram pedagogiczny na lata 1996–1999, Nasz Animator 1996, nr 9 (12).

A. Bałandynowicz

Pedagog rodzinny poprzez oddziaływanie na rodzinę ma w efekcie uzy-

skać daleko idącą naprawę więzi pomiędzy wszystkimi członkami rodziny.

W tym rozumieniu w oddziaływaniach na dziecko wykazujące objawy niedo-

stosowania społecznego w jego naturalnym środowisku można upatrywać

możliwości wypracowania niezwykle ważnej, głęboko wnikającej w problemy

formy profilaktyki społecznej.

Pedagog podwórkowy jest łącznikiem pomiędzy środowiskiem a placów-

ką; organizuje środowiskowe imprezy sportowe, turnieje, rajdy turystyczne,

tworzy alternatywę dla chuligańskiej zadymy, alkoholu, narkotyków 7 .

Pedagog podwórkowy jako animator działalności środowiskowej jest bra-

kującym ogniwem łączącym społeczność lokalną z placówką opiekuńczo-

wychowawczą.

Pedagog podwórkowy, umiejscowiony przy środowiskowym ognisku wy-

chowawczym, wspiera pracę wychowawców i pedagogów rodzinnych. Dla

dziecka pedagog podwórkowy stanowi przykład „pozytywnego dorosłego”, który

potrafi zorganizować rajd i wycieczkę, poprowadzić zawody sportowe, nauczyć

osiągania sukcesów, a zatem przedstawić ofertę atrakcyjnego spędzania wol-

nego czasu. Więzi nawiązane podczas uprawiania aktywnych form wypoczynku

i rekreacji, umożliwiają realizację programu pedagogizacji środowiska i wszech-

stronne oddziaływania wychowawcze na podopiecznych i społeczność lokalną 8 .

Pedagog podwórkowy, to nie tylko organizator zajęć sportowych, ale

przede wszystkim pedagog, który pracując z dziećmi, współpracuje z rodzi-

ną, szkołą i innymi organizacjami wychowawczymi. To osoba, która trafi do

młodzieży trudnej i włączy ją do wspólnej zabawy i zajęć, co umożliwi od-

działywanie wychowawcze. Zatem głównym zadaniem pedagoga podwór-

kowego jest wyjście do młodzieży, nawiązanie z nią kontaktu, pozyskanie

zaufania i chęci współpracy. Tak rozumiana pozycja pedagoga podwórko-

wego stanowi integralną całość z pedagogiem rodzinnym i środowiskowym

ogniskiem wychowawczym.

Po wnikliwej analizie omawianych programów profilaktycznych można

wysnuć uzasadniony wniosek o potrzebie stworzenia kompleksowego sys-

temu, który koordynowałby działania społeczne w zakresie niesienia pomocy

rodzinie. Ponad dwa tysiące różnych organizacji deklaruje świadczenie po-

mocy na rzecz dzieci i ich rodzin, przy czym sytuacja dziecka i rodziny rze-

czywiście nie ulega poprawie. Taki kompleksowy system nie dopuszczałby

do powielania działań różnych organizacji i wymuszałby przepływ informacji

pomiędzy nimi, zarówno na etapie socjalizacji, profilaktyki, jak i resocjalizacji.

Dotychczas każdy zaś resort zajmujący się wspomnianymi problemami roz-

budowuje ponad miarę swoje struktury i oczekuje wsparcia finansowego

W. K oła k, Nasz sposób na brutalne dzieci, Nasz Animator 1997, nr 1 (13).

Materiały Klubu Dyskusyjnego KKWR, Nasz Animator 1997, nr 2 (14).

Prokuratura

i Prawo 3, 2007

Środki profilaktyczne i probacyjne...

z tytułu niesionej pomocy. Powiązanie kompleksowej, specjalistycznej opieki

niesionej całej rodzinie w obrębie jednej naczelnej organizacji zdaje się je-

dynym rozsądnym rozwiązaniem reformy systemu opieki nad dzieckiem.

Obecny system opieki nad dzieckiem, zamiast udzielać pomocy rodzinie

i dziecku, poniekąd promuje nieudolnych, patologicznych rodziców poprzez

zasiłki z opieki społecznej czy inne świadczenia finansowe. Sąd, umieszcza-

jąc nieletniego w ośrodku resocjalizacyjnym, nagradza rodziców, którzy tym

samym pozbywają się problemu. Również pozostaje martwym prawo stano-

wiące o odpowiedzialności rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci.

Praktyka taka rodzi swego rodzaju poczucie bezkarności u nieletnich. Rodzi-

ce nie są również zobowiązani do pokrycia kosztów pobytu ich dziecka

w ośrodku resocjalizacyjnym czy domu dziecka. Dlatego tak ważkim jest

problem zreformowania całego systemu opiekuńczo-wychowawczego oraz

przesunięcie możliwie wszelkich oddziaływań do etapu profilaktyki kreatyw-

nej, profilaktyki pomagającej dziecku w jego naturalnym środowisku.

Tym samym zachodzi konieczność przeprowadzenia reformy mało efek-

tywnego systemu opiekuńczo-wychowawczego. W Polsce, jak i w innych

państwach jest obserwowana tendencja odejścia od zinstytucjonalizowanych

form opieki i wychowania. Praca pedagoga ma na celu takie oddziaływanie

na dziecko i jego rodzinę, aby możliwie każda osoba wychowywała się

w środowisku rodzinnym. Praca z dzieckiem w środowisku naturalnym jest

jedyną, jak dotąd niezastąpioną formą najbardziej efektywnych oddziaływań

resocjalizacyjnych.

Niezmiernie ważnym warunkiem dobrze funkcjonującego systemu opieki

i wychowania jest stworzenie spójnego systemu koordynującego prace wielu

podmiotów deklarujących chęć niesienia pomocy dziecku w rodzinie.

Nawet najlepszy program terapeutyczny nie będzie skuteczny, jeżeli nie

zostanie skoordynowany z systemem obejmującym problem całościowo.

Fragmentaryczne podejście do problemu może złagodzić, czasem nawet

wyeliminować tylko niektóre objawy, jednak nie usunie źródeł niepowodzeń

wychowawczych. Dlatego też sądzę, iż należałoby stworzyć system resocja-

lizacyjny obejmujący nie tylko program terapeutyczny, ale również oddziały-

wania profilaktyczne i opiekę po zakończeniu oddziaływań terapeutycznych.

Uważam, że tylko taki system, który traktuje problem całościowo oraz w któ-

rym następuje wymiana spostrzeżeń i doświadczeń, może być skuteczny

w osiągnięciu nadrzędnego celu, jakim jest prawidłowa socjalizacja młodzieży.

Jak ukazują wyniki badań naukowych, pierwsze objawy niedostosowania

społecznego występują dość wcześnie i często są lekceważone. Położenie

nacisku na wczesną i skuteczną działalność profilaktyczną w znacznej mie-

rze ograniczyłoby rozmiary zjawiska wadliwej socjalizacji. Główne przyczyny

wczesnych trudności wychowawczych wynikają z dysfunkcjonalności rodzi-

ny. Często problemy wychowawcze są skutkiem nieświadomie popełnianych

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: