IPN Zagłada Kresów (nasz dziennik).pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 27 lipca 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2007

Dodatek historyczny IPN

2/2007

Z kalendarza polskiego

Lato 1943 na Wo∏yniu: rzeê i ocalenie

piak: „Kiedy mnie zobaczy∏, to si´ prze˝egna∏ i powie-

dzia∏: »To ty ˝yjesz! Nie zabili ci´?!«. Kaza∏ mi chwil´ po-

czekaç. Sam poszed∏ do domu i wróci∏ z kawa∏kiem

chleba i ∏opatà. (...) pokaza∏ mi, gdzie Tat´ zakopa∏. (...)

Poradzi∏ nam, ˝ebyÊmy nadal pozostali w ukryciu. (...)

O tym ma∏ym kawa∏ku chleba, który da∏ mi p. Szopiak,

˝yliÊmy ju˝ tyle dni. Mama ka˝dego ranka dawa∏a nam

po okruszku. (...) ostrzeg∏ nas, ˝e p∏acz dziecka s∏ychaç

we wsi. Powiedzia∏, ˝e kiedy ktoÊ obcy b´dzie we wsi,

wtedy on zacznie klepaç kos´. Wtedy nale˝y st∏umiç

p∏acz. K∏adliÊmy wtedy na buzi´ siostry we∏nianà chust-

k´. Kiedy tak siedzieliÊmy w polu, mieliÊmy z bratem

marzenia. Brat przed Êmiercià chcia∏ si´ przespaç w ∏ó˝-

ku, a ja chcia∏am napiç si´ wody”.

Tych kilka opisów pochodzi z „Kresowej ksi´gi spra-

wiedliwych 1939-1945. O Ukraiƒcach ratujàcych Pola-

ków poddanych eksterminacji przez OUN i UPA”, która

niebawem uka˝e si´ nak∏adem IPN. Odnotowano

w niej podobne przyk∏ady humanitarnej pomocy w po-

nad 500 miejscowoÊciach (spoÊród kilku tysi´cy, w któ-

rych gin´li Polacy).

W 1999 r. z inicjatywy Stowarzyszenia Upami´tnienia

Ofiar Zbrodni Ukraiƒskich Nacjonalistów we Wroc∏awiu

ods∏oni´to pomnik-mauzoleum polskich ofiar ukraiƒ-

skiego ludobójstwa na Kresach, w którego krypcie zna-

laz∏a si´ urna z ziemià z grobu Ukraiƒców pomordowa-

nych przez OUN i UPA, zaÊ w 2002 r. na pomniku

umieszczono tablic´ upami´tniajàcà Ukraiƒców, którzy

ponieÊli Êmierç, ratujàc Polaków. Zosta∏ wi´c zrealizo-

wany zg∏aszany przez samych ocalonych oraz stowa-

rzyszenia kombatanckie i kresowe postulat upami´tnie-

nia, najcz´Êciej bezimiennych, bohaterów, tych, którzy

– wed∏ug lapidarnego okreÊlenia Leona Kar∏owicza

– wÊród ludobójców okazali si´ ludêmi.

W wielu polskich Êwiadectwach podkreÊla si´ zupe∏-

ny brak jakiegokolwiek wsparcia ze strony ukraiƒskich

sàsiadów: tylko nieliczni mieli odwag´ przeciwstawiç si´

terrorowi; ci, którzy próbowali zachowaç neutralnoÊç,

poddani byli silnej presji, bowiem w mordach niejedno-

krotnie uczestniczyli ich sàsiedzi i krewni – a nie tylko for-

macje zbrojne nacjonalistów. Kim byli ludzie, którzy – sa-

mi Êmiertelnie zagro˝eni (pomaganie Polakom nacjona-

liÊci traktowali jako kolaboracj´ z wrogiem i zdrad´ ide-

a∏ów narodowych) – zdobywali si´ na gest ludzkiej soli-

darnoÊci, a nierzadko na postaw´ wr´cz heroicznà? To

najcz´Êciej cz∏onkowie rodzin mieszanych, bliscy lub

dalsi krewni, zaprzyjaênieni sàsiedzi, zwykle Ukraiƒcy

starszego pokolenia, mniej dotkni´ci wojennà demorali-

zacjà, kierujàcy si´ pobudkami religijnymi i wynikajàcy-

mi z nich zasadami moralnymi (grekokatolicy, prawo-

s∏awni, nastawieni pacyfistycznie baptyÊci i Âwiadkowie

Jehowy). Ostrzegali przed napadem, wskazywali drogi

ucieczki, udzielali schronienia w trakcie napadu lub

po nim, spieszyli z pierwszà pomocà rannym, przewozi-

li do lekarza, ocala∏ych zaopatrywali w ˝ywnoÊç i ubra-

nie, odmawiali wykonania rozkazu zabicia cz∏onka w∏a-

snej rodziny (np. ˝ony-Polki), publicznie protestowali

przeciwko zbrodni.

Zag∏ada Kresów

Polscy i ukraiƒscy mieszkaƒcy wsi Twerdynie w pow. horochowskim, gdzie latem 1943 r.

z ràk UPA zgin´∏o ok. 50 Polaków; cz´Êç ocala∏a dzi´ki pomocy Ukraiƒców

W polsko-ukraiƒskiej wsi Liniów (pow. horochowski)

11 ipca 1943 r. z ràk banderowców zgin´∏o ok. 70 Pola-

ków. Genowefa Modrzejewska z domu Sobczyƒska,

wówczas 5-letnia, wspomina, jak matka, idàc

na Êmierç, kaza∏a jej si´ schroniç wraz z siostrà w psiej

budzie. „W budzie Kruczka by∏o ciasno i ciemno, strasz-

nie. Nie pami´tam, jak d∏ugo by∏yÊmy w budzie. Pewnie

ze strachu zasn´∏am. Emilka te˝. Te chowania nauczy∏y

nas byç cicho, bo to nakazywa∏a chwila. (...) Z budy za-

bra∏y nas Ukrainki. Za przechowanie polskich dzieci

w tamtym czasie grozi∏a Êmierç. Ale one si´ nie ba∏y

wcale. Przekaza∏y nas do innego domu. Do babci Julii

i dziadka Paw∏a Sobczyƒskich we wsi Ko∏baƒ”.

11 lipca upowcy sp´dzili mieszkaƒców Stasina (pow.

w∏odzimierski) do 2 stodó∏ i rozstrzelali 105 osób.

WÊród dziesi´ciu osób, które ocala∏y, by∏ roczny syn

Dro˝d˝owskich, Marian. Znalaz∏ go ˝ywego poÊród

zwa∏u trupów podczas grzebania pomordowanych

Ukrainiec o imieniu P∏aton i zabra∏ do domu. Przez trzy

tygodnie opiekowa∏a si´ nim jego córka Sonia, lecz

wskutek gróêb upowców rodzina ta odda∏a dziecko

do szpitala we W∏odzimierzu Wo∏yƒskim, gdzie znajdo-

wa∏ si´ jego ranny ojciec.

16 i 17 lipca podczas zmasowanej akcji upowców

na Hut´ Stepaƒskà (pow. kostopolski), gdzie zamordo-

wano ok. 600 Polaków, zosta∏a te˝ spalona pobliska ko-

lonia Borek. Mieczys∏aw S∏ojewski z 7-letnim synem

Edwardem ukrywa∏ si´ tam w lesie, ˝ywiàc si´ jagoda-

mi i ziemniakami podbieranymi z pól. By∏ skrajnie wy-

czerpany psychicznie i fizycznie. „Dwukrotnie zamierza-

∏em pope∏niç samobójstwo ze strachu przed schwyta-

niem i m´czarniami, jakich spodziewa∏em si´ od ukra-

iƒskich bandytów. Bra∏em mego synka Edzia i szliÊmy

nad rzeczk´ (...). Zamierza∏em razem z synkiem si´ uto-

piç, aby skróciç czas poniewierki i straszliwego l´-

ku. I kiedy bra∏em syna za ràczk´, ten wtedy mówi∏

z p∏aczem do mnie: »Tatusiu! wracamy do naszej kry-

jówki«. Nie mia∏em odwagi skoczyç do wody”. Z pomo-

cà przyszed∏ im znajomy Ukrainiec Petro Bazyluk. W za-

maskowanej kryjówce w jego stodole przetrwali obaj a˝

do wkroczenia Armii Czerwonej w styczniu 1944 roku.

W Kamionce (pow. kostopolski) w lipcu i sierpniu

1943 r. upowcy zamordowali ok. 20 Polaków. Miejscowi

Ukraiƒcy, bracia Aleksander, Makary i Prokop Majstruko-

wie, przyczynili si´ do uratowania wielu polskich miesz-

kaƒców kolonii, ostrzegajàc ich o niebezpieczeƒstwie

i udzielajàc pomocy. 23 lipca 1943 r. do Prokopa Maj-

struka przysz∏o 10 upowców z rozkazem zabicia wszyst-

kich miejscowych Polaków. Grajàc na zw∏ok´, ugoÊci∏

ich, a w tym czasie jego ˝ona ostrzeg∏a niedosz∏e ofiary,

dzi´ki czemu mieszkajàcy jeszcze w Kamionce Polacy,

m.in. rodzina Bagiƒskich, zdà˝yli uciec do lasu i w pola,

po czym wyjechali do Kostopola i Bereznego. Ukraiƒcy

z Pogore∏ówki, Szramko i Hryçko Opanasowie, odwozi-

li furmankà uciekajàcych Polaków, za co zostali powie-

szeni przez upowców w stodole. Podobny los spotka∏

Ukraiƒca Nieczypora z Kamionki, który ostrzeg∏ polskie

rodziny Fajferów, Millerów i Sozaƒskich, zaÊ rodzin´

Gdowskich odwióz∏ furmankà do Kostopola – zosta∏ za-

mordowany wraz z 5-osobowà rodzinà.

15 lipca w Woronczynie (pow. horochowski) i przyle-

g∏ych miejscowoÊciach z ràk banderowców zgin´∏o po-

nad 60 Polaków. Stanis∏awa Zdzymira, która ukrywa∏a

si´ w zbo˝u ze swoim dziadkiem, a póêniej przez 2 ty-

godnie tak˝e z matkà i m∏odszym rodzeƒstwem, wspo-

mina o pomocy, jakiej udzieli∏ im sàsiad, Ukrainiec Szo-

Lwów od wieków by∏ zwiàzany z polskà historià i kulturà

Nasz comiesi´czny cykl prezentujàcy dorobek badawczy In-

stytutu Pami´ci Narodowej rozpocz´liÊmy numerem poÊwi´-

conym ˚o∏nierzom Wykl´tym – powojennemu podziemiu

niepodleg∏oÊciowemu („Nasz Dziennik”, 29.06.2007).

W nast´pnych edycjach chcemy poruszyç kolejne tematy

z dziejów Polski lat 1939-1956: Polska Partia Robotnicza

i instalowanie komunizmu w Polsce; Losy i postawy inteli-

gencji (dzia∏aczy politycznych, uczonych, twórców) w

pierwszej dekadzie Polski Ludowej: od zniewolenia i kola-

boracji poprzez próby przystosowania, tworzenia niezale˝-

nych enklaw, a˝ po konspiracj´ i opór; Kolaboracja z Sowie-

tami na Kresach 1939-1941; Pod okupacjà niemieckà i so-

wieckà (Polskie Paƒstwo Podziemne); Komunistyczne wi´-

zienia i inne miejsca represji.

Drugi numer dodatku poÊwi´camy zag∏adzie polskich Kre-

sów w XX wieku, czyli przegranej przez nas wojnie

o wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, jaka rozegra∏a si´

z udzia∏em komunistycznej Rosji, faszystowskich Niemiec

i ukraiƒskich nacjonalistów.

Depolonizacja ziem

wschodnich RP

– ostatni etap

Pakt mi´dzy Hitlerem i Stalinem, podpisany 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie przez ministrów

spraw zagranicznych Ribbentropa i Mo∏otowa, podzieli∏ Europ´ Wschodnià mi´dzy pràce

na Zachód Sowiety, a ∏aknàce „przestrzeni ˝yciowej” na Wschodzie Niemcy.

Po zaj´ciu ziem Rzeczypospolitej ka˝dy z okupantów zorganizowa∏ – na podobnà skal´

– masowe akcje wysiedlania polskiego spo∏eczeƒstwa, zw∏aszcza jego elit niepogodzonych

z podbojem. Niemcy podczas ca∏ej okupacji deportowali – wraz z wywiezionymi na roboty

przymusowe i w celu germanizacji – ponad milion osób. Deportacje sowieckie przeprowadzo-

ne na Kresach Wschodnich w lutym, kwietniu i czerwcu 1940 r. oraz w czerwcu 1941 r. obj´∏y

od 320 tys. osób (wed∏ug danych sowieckich, przyjmowanych dziÊ przez wi´kszoÊç history-

ków) do nawet 2 mln (wed∏ug dawniejszych szacunków polskich).

Kolejne sowieckie przesiedlenia przypad∏y na schy∏kowy okres wojny, w zmienionej sytu-

acji mi´dzynarodowej. Ich przyczynà by∏o uparte i niewywo∏ujàce ˝adnego sprzeciwu ze stro-

ny zachodnich aliantów dà˝enie Stalina do przesuni´cia wschodniej granicy Polski na tzw. li-

ni´ Curzona, czyli – do zagarni´cia ponad po∏owy obszaru II Rzeczypospolitej.

oprac. Romuald Niedzielko

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 27 lipca 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2007

Piàtek, 27 lipca 2007 Nasz Dziennik VII

Depolonizacja ziem

wschodnich RP

– ostatni etap

celem mia∏a byç gruntowna depolonizacja tzw. Za-

chodniej Bia∏orusi i Zachodniej Ukrainy.

Bilans przesiedlenia, wed∏ug danych Paƒstwo-

wego Urz´du Repatriacyjnego z 1 stycznia 1947 r.,

to ponad 1 mln 227 tys. osób, „ewakuowanych”

do Polski: blisko 171 tys. z Litewskiej SRS, ponad

272 tys. z Bia∏oruskiej SRS i niemal 785 tys.

z Ukraiƒskiej SRS.

Warto zapytaç, czym by∏y przesiedlenia Polaków

w koƒcowym okresie wojny?

Dostrzegamy w nich przede wszystkim zapewnie-

nie interesów paƒstwowych ZSRS, tak jak je ówcze-

Ênie rozumiano, polegajàce na scaleniu ziem uwa-

˝anych za „bia∏oruskie”, „ukraiƒskie” i „litewskie”

w granicach Zwiàzku Sowieckiego – z jednocze-

snym usuni´ciem z nich „obcej”, by nie powiedzieç

„wrogiej” ludnoÊci do od dawna postulowanej przez

Sowiety „etnograficznej” Polski.

JeÊli spojrzymy na te przesiedlenia z dalszej per-

spektywy historycznej, mo˝emy w nich dostrzec de-

strukcyjne przedsi´wzi´cie wymierzone de facto

w skutki, w dziedzictwo unii polsko-litewskiej. ˚ywio∏

polski zosta∏ pod przymusem odepchni´ty na za-

chód, a i ca∏a Polska w sensie geograficznym znala-

z∏a si´ jakby w stadium sprzed zawarcia unii.

Mo˝na zaryzykowaç twierdzenie, ˝e okres maso-

wych przesiedleƒ ludnoÊci polskiej u schy∏ku wojny

i zaraz po wojnie przyniós∏ ostateczny kres istnienia

Rzeczpospolitej Obojga Narodów, której Druga

Rzeczpospolita by∏a w du˝ej mierze kontynuacjà.

dr S∏awomir Kalbarczyk

Mackiewicz po przes∏uchaniach w NKWD prze-

niós∏ si´ z ˝onà Barbarà Toporskà z Wilna na wieÊ,

kilkanaÊcie kilometrów od miasta. Zarabia∏ na ˝ycie

jako drwal i woênica. Opisze to póêniej na tle oku-

pacyjnych lat w Wilnie w powieÊci „Droga doni-

kàd”. Wtedy nie by∏ jeszcze znanym pisarzem, mia∏

za sobà kilkanaÊcie lat pracy reportera i publicysty

w dzienniku „S∏owo”, za∏o˝onym i prowadzonym

przez jego brata Stanis∏awa Cata Mackiewicza.

Zjeêdzi∏ wzd∏u˝ i wszerz Wileƒszczyzn´, zna∏ jej

mieszkaƒców, ˝ycie wszystkich jej narodowoÊci,

jak ma∏o kto orientowa∏ si´ w specyfice i komplika-

cjach kresowych pograniczy. Nie móg∏ nie prze-

strzegaç przed widmem nadciàgajàcego komuni-

zmu, który uwa˝a∏ za wi´ksze z∏o ni˝ hitleryzm, wo-

bec którego ∏atwiej by∏o si´ okreÊliç i mu przeciw-

stawiç. Sowiecki komunizm osacza∏ zewszàd, nisz-

czy∏ z zewnàtrz i wewnàtrz.

Piasecki podczas kolejnych okupacji zarabia∏ do-

rywczo handlem, pracowa∏ jako robotnik rolny w oko-

licznych majàtkach – w jednym z nich pozna∏ swà

przysz∏à ˝on´ – dzia∏a∏ w konspiracji, najpierw

w ZWZ, póêniej w Kedywie AK. Obydwaj opisali swe

wojenne losy, a tak˝e ˝ycie na okupowanej Wileƒsz-

czyênie, w powieÊciach powsta∏ych ju˝ na emigracji.

Najwi´ksze powieÊci Mackiewicza to przecie˝ „Dro-

ga donikàd” i „Nie trzeba g∏oÊno mówiç”. Swoisty

dialog literacki z Mackiewiczem nawià˝e Piasecki

w cyklu powieÊciowym „Wie˝a Babel” (sk∏adajàcym

si´ z utworów „Cz∏owiek przemieniony w wilka”, „Dla

honoru organizacji” i niedokoƒczonego „Upadku

wie˝y Babel”) opisujàcym te same realia.

Ale ju˝ wczeÊniej biografie Mackiewicza i Piasec-

kiego, nale˝àcych do tego samego pokolenia, prze-

biegajà niemal równolegle, ∏àczà ich tak˝e wcze-

Êniejsze doÊwiadczenia. Mackiewicz jako m∏odocia-

ny ochotnik bierze udzia∏ w wojnie polsko-bolsze-

wickiej 1920 r., s∏u˝àc w 10. Litewsko-Bia∏oruskim

Pu∏ku U∏anów. Styka si´ m.in. z Kozakami kubaƒski-

mi i ochotnikami rosyjskimi walczàcymi po stronie

polskiej. Wykorzysta póêniej te doÊwiadczenia w po-

wieÊciach „Lewa wolna” – o wojnie 1920 r. i „Kontra”

– o Kozakach wydanych przez aliantów Sowietom

przy koƒcu II wojny.

Piasecki wychowany w Êrodowisku bia∏oruskim

styka si´ jako m∏ody cz∏owiek z rewolucjà sowieckà

w Moskwie, walczy w bia∏oruskim antysowieckim od-

dziale partyzanckim „Zielony Dàb”, bierze udzia∏

w obronie Miƒska Litewskiego w 1919 r., zaciàga si´

jako ochotnik do oddzia∏u bia∏oruskiego przy armii

polskiej. Koƒczy kurs podchorà˝ych piechoty i wal-

czy w obronie Warszawy w rejonie Radzymina. Te

i wczeÊniejsze wydarzenia opisuje trylogia powie-

Êciowa „Jab∏uszko”, „Spojrz´ ja w okno”, „Nikt nie da

nam zbawienia”, rozpocz´ta przez Piaseckiego

w Wilnie podczas II wojny, zaÊ poczàtki jego dzia∏al-

noÊci szpiegowskiej na terenie Sowietów po roku

1920 opisuje powieÊç „Bogom nocy równi”.

Ucieczka przed wolnoÊcià

szywymi dokumentami na nazwisko Jan Tomasze-

wicz wyje˝d˝a z Wilna z transportem przesiedleƒ-

ców. Ukrywa si´, zmieniajàc stale miejsca pobytu.

Osobno opuszcza Wilno ˝ona Piaseckiego, razem

z ich synem, który urodzi∏ si´ w po∏owie 1944 roku.

Wyje˝d˝ajà najpierw do Polski Centralnej, póêniej

na Ziemie Odzyskane. Pozostanà rozdzieleni ju˝

do koƒca ˝ycia.

Piasecki, wcià˝ zagro˝ony i Êcigany, nie mo˝e si´

ujawniç. W póêniejszym szkicu biograficznym napi-

sze: „W Polsce moje ksià˝ki by∏y przez bolszewików

niszczone. Chowano je. Krà˝y∏y nawet w odpisach

r´cznych. By∏y poszukiwane przez organy UB i MGB

(sowieckie Ministerstwo Bezpieczeƒstwa Paƒstwo-

wego). Aresztowano nawet ludzi, którzy mnie znali.

By∏y wypadki aresztowania osób o identycznych

z moim nazwiskach”. Nie ma innego wyjÊcia jak

ucieczka na Zachód. Przygotowuje jà za zgodà

i z pomocà Komendy Okr´gu Wileƒskiego AK

na Wybrze˝u i jej komendanta Antoniego Olechno-

wicza. W tym czasie wiele jeêdzi po kraju i obserwu-

je powstawanie systemu sowieckiego w Polsce.

Nie udaje si´ ucieczka drogà morskà; w kwietniu

1946 r. Piasecki wyje˝d˝a z Krakowa z konwojem

UNRRA. Trafia do W∏och. W Rzymie spotyka tak˝e

Mackiewicza. Jesienià 1946 r. wyje˝d˝a z emigracjà

wojennà do Anglii. W Londynie opublikuje m.in. po-

wieÊç w listach o okupowanym Wilnie „Zapiski ofice-

ra Armii Czerwonej” (1957) – zjadliwà rekonstrukcj´

sowieckiej mentalnoÊci.

Wiosnà 1944 r. Armia Czerwona wkracza∏a ju˝

na wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej. Mac-

kiewicz z ˝onà decydujà si´ opuÊciç Wilno w obawie

przed sowieckim „wyzwoleniem” i w koƒcu maja

z grupà uchodêców uciekajà do Warszawy. Tam pi-

sarz próbuje zapoznaç przedstawicieli polskiego

podziemia z sytuacjà w Wilnie i z sowieckim zagro-

˝eniem. Spotyka si´ z p∏k. Wac∏awem Lipiƒskim

i przekazuje mu maszynopis swej ksià˝ki o sowiec-

kiej okupacji Wilna. Lipiƒski by∏ równie˝ krytycznie

nastawiony do polityki wschodniej rzàdu londyƒskie-

go i zgadza∏ si´ z poglàdem Mackiewicza „o innoÊci

psychicznego aspektu okupacji sowieckiej w zesta-

wieniu z okupacjà niemieckà”.

Czes∏aw Mi∏osz wspomina∏ swojà ówczesnà roz-

mow´ z Mackiewiczem, który pyta∏ zrozpaczony:

„Wi´c teraz, kiedy jasne dla ka˝dego, ˝e alianci sà

daleko, nic? ˚adnej próby dogadania si´ choçby

w ostatnim momencie z przegrywajàcymi Niemca-

mi, sk∏onnymi ju˝ do ust´pstw? Teraz przecie mo˝na

by by∏o wydawaç pismo, ˝eby mówiç g∏oÊno praw-

d´ o okupacji sowieckiej, t∏umionà przez polskie

podziemie na us∏ugach Londynu, a poÊrednio Mo-

skwy. S∏uchaliÊmy go z niedowierzaniem, jak si´ s∏u-

cha cz∏owieka niespe∏na rozumu. (...) bo my zacho-

wywaliÊmy jakieÊ nadzieje”.

Wspomnienie Mi∏osza pokazuje, jaka by∏a ró˝ni-

ca, a nawet przepaÊç mi´dzy ludêmi z Kresów, któ-

rzy doÊwiadczyli podwójnej okupacji niemieckiej

i sowieckiej, a mieszkaƒcami, którzy doznali „tylko”

okupacji niemieckiej.

Mackiewicz zdà˝y∏ jeszcze wydaç kilka numerów

pisma „Alarm” ostrzegajàcego przed niebezpie-

czeƒstwem sowieckim, a nast´pnie w Krakowie bro-

szur´ „Optymizm nie zastàpi nam Polski”. 18 stycz-

nia 1945 r. opuszcza z ˝onà Kraków, pod którym stoi

ju˝ Armia Czerwona. W póêniejszym szkicu przyto-

czy∏ rozmow´ odbytà w drodze ze znajomym: „cze-

kano na Niemców w roku 1941, ˝eby przep´dzili

bolszewików z Ziem Wschodnich. Tu czekajà bol-

szewików, ˝eby przep´dzili Niemców. To jasne i to

zupe∏nie to samo. – Nie, to nie jest to samo” – odpo-

wiedzia∏ Mackiewicz – „wtedy w roku 1941 wojna si´

dla nas rozpoczyna∏a, otwierajàc nieobj´te horyzon-

ty nowych mo˝liwoÊci, stwarzajàc nadzieje, chocia˝-

by by∏y z∏udà tylko. Teraz, w roku 1945, wojna si´

koƒczy, zamykajàc horyzonty nowym mo˝liwo-

Êciom. Nie ma ju˝ nadziei, a z∏udzenia mogà mieç

tylko Êlepi albo g∏upcy”.

Mackiewicz dociera do Rzymu, gdzie rozpoczyna

prac´ nad wydaniem dokumentów o Katyniu. Z emi-

gracyjnà falà przenosi si´ do Londynu, a w 1954 r.

do Monachium.

Piasecki pozosta∏ d∏u˝ej w kraju. Po ponownym

wkroczeniu Armii Czerwonej w 1944 r. by∏ nawet ro-

botnikiem rolnym w sowchozie. W maju 1945 r. z fa∏-

Dokoƒczenie ze s. I

Zak∏adano, ˝e przesiedlenia b´dà dobrowolne.

Jednak zadzia∏a∏ tu przymus sytuacyjny: pozosta-

nie na miejscu oznacza∏o ˝ycie w ustroju sowiec-

kim, który ludnoÊci kresowej da∏ si´ poznaç od naj-

gorszej strony. Ale nie tylko: w istocie w∏adze ZSRS

stara∏y si´ zmusiç Polaków do opuszczenia swych

siedzib i nie cofn´∏y si´ przed najostrzejszymi Êrod-

kami, by ten cel osiàgnàç. Przyk∏adem niech b´dzie

Lwów, gdzie ociàgajàcà si´ z „ewakuacjà” ludnoÊç

polskà „pop´dzono” masowymi aresztowaniami

opornych (uwi´ziono ponad 2 tys. osób, w tym wie-

le znaczàcych postaci ze Êwiata nauki i polityki).

Tak˝e w innych miejscach aresztowano wszystkich

tych, których posàdzano o „sabotowanie” przesie-

dlenia, np. w Wilnie pod tym zarzutem zosta∏ uwi´-

ziony G∏ówny Pe∏nomocnik Rzàdu Tymczasowego

do spraw Ewakuacji LudnoÊci Polskiej z Litewskiej

SRR – Stanis∏aw Ochocki.

W∏adze ZSRS w praktyce nada∏y umowom

z wrzeÊnia 1944 r. charakter czystki etnicznej, której

Dà˝enie to uzyska∏o placet Churchilla i Roosevelta

na konferencji tzw. Wielkiej Trójki w Teheranie.

Utworzenie w lipcu 1944 r. Polskiego Komitetu

Wyzwolenia Narodowego, oÊrodka w∏adzy konku-

rencyjnego wobec legalnego rzàdu polskiego

na uchodêstwie, umo˝liwi∏o sowieckiemu dyktato-

rowi za∏atwienie sprawy zmiany granicy poprzez

uk∏ady o charakterze qasi-mi´dzynarodowym (qasi

– bo PKWN nie mia∏ uznania mi´dzynarodowego,

a za rzàd nie uznawa∏ go nawet Stalin). Ju˝ 27 lipca

1944 r. wasalny wobec ZSRS PKWN podpisa∏ z rzà-

dem sowieckim umow´ o polsko-radzieckiej grani-

cy paƒstwowej, w której za podstaw´ przyj´to lini´

Curzona. We wrzeÊniu 1944 r. PKWN zawar∏ uk∏ady

z rzàdami Ukraiƒskiej SRS, Bia∏oruskiej SRS oraz

Litewskiej SRS, przewidujàce – jak to uj´to – „ewa-

kuacj´” do Polski z wymienionych republik Polaków

i ˚ydów, którzy we wrzeÊniu 1939 r. posiadali pol-

skie obywatelstwo.

***

Przewidywania Mackiewicza i Piaseckiego co do pa-

nowania sowieckiego komunizmu w Polsce ca∏kowi-

cie si´ sprawdzajà. Prawda ta stopniowo dociera

na emigracj´, ale sprawa Mackiewicza nie koƒczy si´

wcale po wojnie, jakby si´ mo˝na by∏o spodziewaç,

lecz wraca co jakiÊ czas pod wp∏ywem niektórych je-

go publikacji, uznawanych za szczególnie kontrower-

syjne. Pisarz sam poddaje si´ osàdowi Sàdu Kole˝eƒ-

skiego Zwiàzku Dziennikarzy RP, co ma miejsce

w Rzymie w 1945 roku. Sàd ten oczyÊci∏ Mackiewicza

z zarzutu kolaboracji, choç – jak póêniej podnoszono

– nie mia∏ takich kompetencji ani pe∏nych danych

o wyroku Êmierci. W 1946 r. w∏aÊnie Sergiusz Piasecki

z∏o˝y∏ oÊwiadczenie w sprawie Mackiewicza, w którym

wyjaÊnia∏ niektóre okolicznoÊci wyroku Êmierci i jego

zaniechania. Zosta∏o ono jednak opublikowane dopie-

ro w 1987 r. i nie mog∏o zapewne wp∏ynàç na bieg

sprawy Mackiewicza w emigracyjnych opiniach.

Na szcz´Êcie spotkanie Mackiewicza i Piaseckiego

w okupowanym Wilnie nie skoƒczy∏o si´ tragicznie.

Znaleêli si´ wtedy ludzie, którzy uznali, ˝e nale˝y Mac-

kiewiczowi daç szans´. Dzi´ki temu mamy Êwiadec-

twa i dzie∏a, których nikt inny by nie napisa∏. A za po-

my∏ki i winy, których któ˝ nie ma, obaj protagoniÊci za-

p∏acili wygnaniem i samotnoÊcià.

Skrócony przedruk z „Biuletynu IPN” 12/2004

SYLWETKI NIEZ∏OMNYCH

o. Ludwik Wrodarczyk (OMI)

sie wielu ˚ydów, m.in. braci Samuela i Aleksandra Levinów. To z ich inicjatywy

w sierpniu 2000 r. Instytut Yad Vashem przyzna∏ poÊmiertnie o. Ludwikowi medal

„Sprawiedliwy wÊród narodów Êwiata”.

Niezwykle trudnà sytuacj´ KoÊcio∏a rzymskokatolickiego na Wo∏yniu ciàgle

pogarsza∏y organizowane przez nacjonalistów ukraiƒskich masowe mordy lud-

noÊci polskiej w latach 1943-1944. By∏ to najwi´kszy cios zadany ˝yciu katolic-

kiemu w diecezji ∏uckiej w czasie II wojny Êwiatowej: z ràk OUN – UPA zgin´∏o

50-70 tys. ludnoÊci polskiej, w tym 21 ksi´˝y, 4 zosta∏o ci´˝ko rannych. Ksi´˝y

mordowano w sposób niezwykle okrutny. Wymownym przyk∏adem jest m´czeƒ-

stwo i Êmierç o. Ludwika.

Istniejà rozbie˝ne przekazy na ten temat, najbardziej wiarygodne wydajà si´

ustalenia Leona ˚ura („Polacy i Ukraiƒcy. Któr´dy do pojednania“, Suwa∏ki 2007).

W nocy z 6 na 7 grudnia 1943 r. UPA napad∏a na polskie wsie nale˝àce do pa-

rafii Okopy. Zosta∏y one spalone, a ich ludnoÊç w wi´kszoÊci wymordowana. Oj-

ciec Wrodarczyk móg∏ znaleêç schronienie w lesie, pozosta∏ jednak w koÊciele;

stale modli∏ si´ przed NajÊwi´tszym Sakramentem. Gdy banderowcy weszli

do koÊcio∏a, ojciec Ludwik le˝a∏ krzy˝em przed o∏tarzem. Porwali go i wlekli 7 ki-

lometrów do ukraiƒskiej wsi Karpi∏ówki. Tam w izbie ch∏opa o nazwisku Bryczka

przetrzymywali go i przes∏uchiwali, stosujàc okrutne tortury. Âwiadczyç mo˝e

o tym rozleg∏a plama krwi na Êcianie izby, która, zamalowywana, ciàgle przebija

przez farb´... Skatowanego i rozebranego do naga ksi´dza wyciàgn´li z izby

i po∏o˝yli obok stodo∏y na Êniegu. Jeden z oprawców przytrzyma∏ g∏ow´, drugi

stanà∏ na nogach, a trzeci „rozrubaw hrud” i „jemu wynia∏y serce” (rozràba∏ pierÊ

i wyj´li mu serce).

Pomimo wielu wysi∏ków cia∏a i grobu ojca Wrodarczyka nie uda∏o si´ odnaleêç.

W setnà rocznic´ urodzin w miejscu jego m´czeƒskiej Êmierci ojcowie oblaci

z Polski, wspó∏bracia w kap∏aƒstwie, postawili pamiàtkowy krzy˝. Jest to jedyny

krzy˝ upami´tniajàcy Êmierç katolickiego kap∏ana zamordowanego przez UPA

na Wo∏yniu! Trwajà przygotowania do rozpocz´cia procesu beatyfikacyjnego.

oprac. Leon Popek

Urodzi∏ si´ 25 sierpnia 1907 r. w Radzionkowie na Gór-

nym Âlàsku. Mia∏ dwanaÊcioro rodzeƒstwa. W sierpniu

1926 r. rozpoczà∏ nowicjat w Zgromadzeniu Misjonarzy

Oblatów NajÊwi´tszej i Niepokalanej Panny Maryi w Mar-

kowicach k. Inowroc∏awia. Rok póêniej z∏o˝y∏ pierwsze

Êluby zakonne i rozpoczà∏ studia w Wy˝szym Semina-

rium Duchownym w Obrze. Âwi´cenia kap∏aƒskie przy-

jà∏ 10 czerwca 1933 roku. By∏ wikarym i ekonomem

w Kodniu nad Bugiem, a od 1936 r. ekonomem w Markowicach. Dekretem w∏adz za-

konnych z 17 sierpnia 1939 r. zosta∏ pos∏any jako administrator nowoutworzonej pa-

rafii w Okopach k. Rokitna w diecezji ∏uckiej na Wo∏yniu. Parafia liczy∏a ok. 1000 wier-

nych, otoczona wioskami zamieszkanymi przez prawos∏awnych Ukraiƒców.

Bardzo skromny, niezwykle pobo˝ny, otwarty na innych ludzi i o du˝ej kultu-

rze osobistej, w krótkim czasie zjedna∏ sobie powszechnà sympati´ zarówno

wÊród Polaków, jak i Rusinów (Ukraiƒców). Âwiadkowie wspominajà, ˝e wiele

troski okazywa∏ chorym, odwiedzajàc ich w domach i bardzo cz´sto wspomaga∏

biednych. Czyni∏ to bez wzgl´du na wyznanie czy narodowoÊç.

W 1941 r. po zmianie okupanta sowieckiego na niemieckiego do parafii w Oko-

pach zacz´li masowo przybywaç wierni z terenu ZSRS. Ojciec Ludwik organizo-

wa∏ równie˝ wyprawy misyjne na tereny od lat pozbawione kap∏ana, docierajàc a˝

do ˚ytomierza i Kijowa! Tylko podczas jednej dwumiesi´cznej wyprawy ochrzci∏

kilka tysi´cy osób oraz udzieli∏ ok. 500 sakramentów osobom chorym.

Parafia w Okopach, pomimo okupacji, t´tni∏a ˝yciem religijnym. Âwiadkowie

mówià o masowych nawróceniach, pielgrzymkach i innych formach ˝ycia religij-

nego. W jej gospodarzu czu∏o si´ Êwi´tego i dobrego kap∏ana: kaznodziej´, mi-

sjonarza i spowiednika.

Gdy w sierpniu 1942 r. Niemcy razem z policjà ukraiƒskà rozpocz´li likwida-

cj´ ˚ydów z getta w Rokitnie, ojciec Ludwik ukry∏ na plebanii, a potem ˝ywi∏ w le-

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Zdj´cia pochodzà z Archiwum IPN.

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 27 lipca 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2007

Piàtek, 27 lipca 2007 Nasz Dziennik III

Ewa Siemaszko

Ukraiƒcy przeciwko Polakom

– kresowa wojna cywilizacji

Usuwanie ˝ywio∏u polskiego z Kresów Wschod-

nich II Rzeczypospolitej (województwa: wileƒskie, no-

wogródzkie, poleskie, wo∏yƒskie, lwowskie, tarnopol-

skie, stanis∏awowskie), zapoczàtkowane z dniem wy-

buchu II wojny Êwiatowej i majàce miejsce pod-

czas I okupacji sowieckiej (1939-1941), okupacji litew-

skiej cz´Êci województwa wileƒskiego (1939-1940),

okupacji niemieckiej (1941-1944) i II okupacji sowiec-

kiej (1944-1945), odbywa∏o si´ w kilku wymiarach.

Na pierwszym miejscu nale˝y postawiç wymiar

ludzki, w którym mieÊci si´ biologiczna eliminacja

wszystkich warstw spo∏ecznych, a w pierwszej kolej-

noÊci inteligencji (zw∏aszcza osób zaanga˝owanych

w dzia∏alnoÊç niepodleg∏oÊciowà oraz duchownych),

czego ró˝norodne skutki sà odczuwane ju˝ kilkadzie-

siàt lat. Chodzi tu o Êmiertelnà eksterminacj´ oraz de-

portacje, przesiedlenia, w tym ekspatriacj´, wywóz

na przymusowe roboty, wymuszone Êmiertelnym za-

gro˝eniem uchodêstwo, pobór do obcej armii. Nast´p-

nie wymiar ekonomiczny – eksploatacja gospodarki,

której po˝ytków Naród Polski zosta∏ pozbawiony: ruj-

nowanie przemys∏u, handlu, rolnictwa i wszelkich in-

nych dziedzin, zahamowanie rozwoju gospodarczego

oraz niszczenie podstaw egzystencji pojedynczych

cz∏onków spo∏eczeƒstwa i ca∏ych grup. Dalej trzeba

wymieniç wymiar umys∏owy i duchowy: ograniczenie

lub pozbawienie mo˝liwoÊci kszta∏cenia w ogóle albo

we w∏asnym j´zyku; likwidacja placówek badawczych,

towarzystw naukowych i oÊwiatowych, szkó∏, bibliotek,

czytelni, dzia∏alnoÊci wydawniczej; grabie˝ i niszczenie

skarbów kultury polskiej b´dàcych w∏asnoÊcià pu-

blicznà i prywatnà, a wi´c muzeów, pa∏aców, dworów,

ró˝norakich budynków z ich cennym wyposa˝eniem,

tak˝e parków, uzdrowisk itp. Do wymiaru duchowego

nale˝à te˝ dzia∏ania przeciwko KoÊcio∏owi katolickie-

mu: niszczenie Êwiàtyƒ i kaplic, domów zakonnych,

utrudnianie praktyk religijnych i dzia∏alnoÊci duszpa-

sterskiej. I wreszcie – duchowy czy symboliczny wy-

miar ma tak˝e zacieranie wszelkich innych material-

nych Êladów polskiej obecnoÊci, do których odwo∏uje

si´ ludzka pami´ç, takich jak cmentarze, domy ludo-

we, wiejskie zabudowania, sady, studnie.

Wymienione antypolskie dzia∏ania, sk∏adajàce si´

na zag∏ad´ kresowej polskoÊci, dokonywane by∏y eta-

pami, a jej sprawcami byli g∏ównie okupanci – Niemcy

i Sowieci. Jednak˝e sytuacja wojenna i sk∏onnoÊç oku-

pantów do generowania bàdê podsycania antagoni-

zmów narodowoÊciowych stworzy∏y okazj´ do uak-

tywnienia si´ cz´Êci wrogo nastawionych do paƒstwa

polskiego i Polaków mniejszoÊci narodowych II Rze-

czypospolitej: Ukraiƒców, Litwinów, Bia∏orusinów, ˚y-

dów. Z wymienionych najgroêniejsi dla Polaków kreso-

wych okazali si´ nacjonaliÊci ukraiƒscy, którzy na tere-

nie czterech województw: wo∏yƒskiego, tarnopolskie-

go, stanis∏awowskiego i lwowskiego dokonali zbrodni

ludobójstwa na ludnoÊci polskiej – trzeciego obok lu-

dobójstwa niemieckiego i sowieckiego.

***

z eskalacjà i rozszerzaniem si´ morderczych napadów

na coraz to nowe rejony. Szczególne ich nasilenie na-

stàpi∏o wiosnà 1943 r., po ucieczce do leÊnych oddzia-

∏ów UPA ukraiƒskich policjantów ze s∏u˝by niemieckiej,

którzy od 1941 r., tj. od poczàtku istnienia policji ukra-

iƒskiej opanowanej przez OUN, terroryzowali i przeÊla-

dowali w ró˝ny sposób Polaków, tak˝e dokonujàc za-

bójstw. W pierwszym pó∏roczu 1943 r. najbardziej

ucierpieli Polacy wschodnich powiatów Wo∏ynia – sar-

neƒskiego, kostopolskiego, rówieƒskiego, zdo∏bu-

nowskiego i krzemienieckiego. W czerwcu 1943 r.

mordercza aktywnoÊç OUN – UPA szczególnie do-

tkn´∏a powiat ∏ucki i dubieƒski.

***

W lipcu i sierpniu 1943 „rzezie wo∏yƒskie” osiàgn´∏y

apogeum, a najtragiczniejszy by∏ 11 lipca. Mordy ogar-

n´∏y ca∏y Wo∏yƒ (prócz powiatu lubomelskiego, który

zaatakowano w ostatnich dniach sierpnia), zaÊ naj-

wi´ksze rozmiary przybra∏y w powiatach w∏odzimier-

skim i horochowskim.

WyjàtkowoÊç rzezi lata 1943 r. polega∏a na usi∏owa-

niu dokonania eksterminacji Polaków w krótkim czasie

i na du˝ych obszarach. Wymaga∏o to dobrze zorgani-

zowanych wi´kszych si∏ – oprócz swych bojówek

OUN – UPA mobilizowa∏a „pospolite ruszenie” ch∏o-

pów ukraiƒskich. Organizacj´ i przebieg lipcowej rzezi

unaoczniajà raporty Komendy AK Lwów:

„Na cztery dni przed akcjà (...) odby∏y si´ w budyn-

kach szkolnych specjalne wyk∏ady, na których mówio-

no o koniecznoÊci wymordowania wszystkich Pola-

ków na Wo∏yniu. Operowano przy tym has∏ami: »Wy-

r˝nàç Lachów a˝ do 7 pokoleƒ, nie wy∏àczajàc tych,

którzy nie mówià ju˝ po polsku«. Agitatorami byli ludzie

z Ma∏opolski Wschodniej (...).

W rozmowach z Polakami, którzy przeczuwali ju˝

niebezpieczeƒstwo, sàsiedzi Ukraiƒcy uspakajali ich,

aby si´ niczego nie obawiali, gdy˝ nikt im krzywdy nie

zrobi. Cz´sto byli to kumowie, koledzy, ludzie mówià-

cy z sobà po imieniu. W wielu wypadkach grozili, ˝e

gdyby który Polak uciek∏ ze wsi, to gospodarstwo jego

puszczà z dymem. Powtarzali: gdy Polak opuszcza

ukraiƒskà wieÊ – jest wrogiem Ukraiƒców. W ten spo-

sób do ostatniego dnia zachowywali Ukraiƒcy pozory

solidarnoÊci, aby uÊpiç czujnoÊç ludnoÊci polskiej,

a gdy pad∏o has∏o pogromu, na domy polskie rzucali

si´ najbli˝si Ukraiƒcy-sàsiedzi, mordujàc Polaków,

z którymi ˝yli cz´sto w najlepszej zgodzie i przyjaêni

od dziesiàtków lat (...)”.

10 lipca 1943 r. „byli rozes∏ani tajni goƒcy do wszyst-

kich ukraiƒskich domów, by wszyscy m´˝czyêni z wy-

jàtkiem tych, którzy majà w rodzinie Polaków krew-

nych, stawili si´ o godzinie 12 w nocy: kto ma broƒ, to

z bronià, a kto nie ma, to z t´pym narz´dziem, siekie-

rami, kosami, wid∏ami itp. w umówionym miejscu.

Cz∏onkowie redakcji dziennika wileƒskiego „S∏owo”, w Êrodku Józef Mackiewicz

Podj´ta na wielkà skal´ w 1943 r. akcja „oczyszczania

ziem ukraiƒskich z Lachów” by∏a pomys∏em zrodzo-

nym wiele lat wczeÊniej jako wykwit skrajnie nacjonali-

stycznej ideologii paru kolejnych organizacji, w tym

od poczàtku lat 30. Organizacji Nacjonalistów Ukraiƒ-

skich (OUN). G∏ównym celem OUN by∏o wywalczenie

niepodleg∏ego, jednolitego narodowoÊciowo paƒstwa

ukraiƒskiego i zjednoczenie w jego obr´bie wszystkich

ziem zamieszkanych przez Ukraiƒców. Has∏o „Ukraina

dla Ukraiƒców” sformu∏owane ju˝ na poczàtku XX wie-

ku by∏o intensywnie propagowane przez nacjonali-

stycznych dzia∏aczy, szczególnie od wybuchu II wojny

Êwiatowej, którà ukraiƒscy przywódcy jednej z dwu

frakcji OUN (banderowskiej) uznali za dziejowà okazj´

do wszcz´cia tzw. rewolucji narodowej. W jej wyniku

mia∏a powstaç niepodleg∏a Ukraina. Zmobilizowanie

mas do realizacji planów OUN, w których zak∏adano

bezwzgl´dne, bezlitosne niszczenie fizyczne i material-

ne wroga, poprzedzone pracà propagandowà, pole-

gajàcà na umiej´tnym sàczeniu nienawiÊci, nastàpi∏o

w poczàtkach 1943 r. na Wo∏yniu.

WczeÊniej w 1939 i 1941 r. mia∏y ju˝ miejsce zwia-

stuny krwawej rozprawy z Polakami. Jednak˝e niezbyt

wielka skala tych zbrodniczych wystàpieƒ i ich przej-

Êciowy charakter dawa∏y Polakom z∏udzenie, ˝e spo-

kojne wspó∏istnienie ró˝nych narodowoÊci b´dzie

kontynuowane. I nawet mo˝na by∏o ∏atwo si´ poddaç

temu z∏udzeniu, bowiem prawie we wszystkich wspo-

mnieniach i relacjach dawnych mieszkaƒców Wo∏ynia

i Ma∏opolski Wschodniej podkreÊla si´ dobre lub po-

prawne stosunki mi´dzy wspó∏mieszkaƒcami Polaka-

mi i Ukraiƒcami a˝ do 1943 r., gdzieniegdzie niemal

do ostatnich godzin przed napadem; choç zauwa˝ano

te˝ zmiany zachowania sàsiadów-Ukraiƒców – ich izo-

lowanie si´, tajemne zebrania, niech´tne i z∏owró˝bne

wypowiedzi.

Wyrok Êmierci zosta∏ wi´c ostatecznie wydany

w Warszawie, ale w Wilnie go nie wykonano.

Sprawa Mackiewicza nie koƒczy si´ wcale w czasie

wojny, b´dzie toczyç si´ dalej ju˝ na emigracji a˝

do koƒca jego ˝ycia. Jeszcze w 1989 r., cztery lata

po jego Êmierci, Stanis∏aw Lorentz powie w wywia-

dzie, ˝e wyrok na Mackiewicza by∏ s∏uszny, zosta∏ tyl-

ko zawieszony do rozpatrzenia po wojnie.

W po∏owie kwietnia 1943 r. Niemcy podajà informa-

cj´ o odkryciu grobów w Katyniu. Cz´Êç dowództwa

AK traktuje t´ wiadomoÊç nieufnie, uznajàc jà za nie-

mieckà propagand´ antysowieckà, co mog∏o wyda-

waç si´ prawdopodobne, gdy obrót wojny stawa∏ si´

dla Niemców niekorzystny. Mackiewicz dostaje

od nich propozycj´ wyjazdu do Katynia na wizj´ lokal-

nà i udaje si´ tam za zgodà w∏adz AK w koƒcu kwiet-

nia 1943 roku. Zbiera niewàtpliwe dowody, ˝e jest to

zbrodnia sowiecka, gromadzi materia∏y, które póêniej

wykorzysta w swych publikacjach o Katyniu, sk∏ada

raport w∏adzom AK.

Czy wyrok zosta∏ uchylony w zwiàzku z pobytem

Mackiewicza w Katyniu, trudno przesàdzaç. Ci, którzy

w Wilnie mieli rozstrzygaç o jego Êmierci, sami najle-

piej zorientowani w realiach podwójnej czy potrójnej

okupacji, nie wzi´li na siebie takiej odpowiedzialnoÊci.

To oni zdecydowali, na pewno po gruntownym rozwa-

˝eniu sprawy, ˝e tego wyroku nie nale˝y wykonywaç.

Jednym z ludzi, którzy zapewne przesàdzili o ˝yciu

Mackiewicza, by∏ Sergiusz Piasecki. Odmówi∏ wyko-

nania wyroku Êmierci. By∏ wtedy szefem egzekutywy

wileƒskiej AK i z podleg∏à mu grupà ludzi wykonywa∏

wyroki na skazanych kolaborantach. Musia∏ niewàtpli-

wie wspó∏dzia∏aç z gen. Krzy˝anowskim „Wilkiem”

i Zygmuntem Andruszkiewiczem, kierownikiem BIP

wileƒskiej AK. W marcu 1943 r. wykonano wyrok

Êmierci na Czes∏awie Ancerewiczu, redaktorze naczel-

nym gazety „Goniec Codzienny”, w której Mackiewicz

opublikowa∏ kilka artyku∏ów w 1941 r., a w czerwcu

1943 r. udzieli∏, znów za zgodà w∏adz AK, wywiadu

na temat Katynia.

Istnieje list Mackiewicza do Piaseckiego z podzi´-

kowaniami za dwukrotne uratowanie ˝ycia. Wiado-

mo ju˝, ˝e Piasecki odmówi∏ wykonania wyroku, ale

uratowa∏ tak˝e Mackiewicza z ràk niemieckich, doko-

nujàc brawurowej akcji wykradzenia archiwum kon-

spiracji przechowywanego przez Andruszkiewicza,

który zosta∏ nagle aresztowany przez gestapo, mimo

˝e by∏ dobrze zakonspirowany jako urz´dnik admini-

stracji litewskiej. W archiwum tym oprócz sprawoz-

dania Mackiewicza z Katynia znajdowa∏o si´ tak˝e je-

go odwo∏anie w sprawie wyroku Êmierci. Jak sàdzi

Piasecki, Andruszkiewicz, przychylny Mackiewiczowi

i jego kampanii antysowieckiej, zosta∏ wydany w r´-

ce Niemców przez agenta sowieckiego umieszczo-

nego g∏´boko w strukturach AK lub w czasopiÊmie

„Niepodleg∏oÊç”. Torturowany, pope∏ni∏ samobój-

stwo w wi´zieniu gestapo.

Mackiewicz i Piasecki spotkali si´ w Wilnie tylko kil-

ka razy. By∏y to spotkania krótkie i zdawkowe, jak to

w konspiracji, zw∏aszcza gdy mieli staç si´ przeciwni-

kami. Piasecki, zanim odmówi∏ wykonania wyroku,

w Wilnie zbada∏ zapewne g∏´biej spraw´ Mackiewi-

cza, bo to na nim mia∏a w koƒcu cià˝yç odpowiedzial-

noÊç za wykonanie wyroku Êmierci w niejasnych i tra-

gicznie skomplikowanych okolicznoÊciach. Trzeba tu

zaznaczyç, ˝e Piasecki, choç dzia∏a∏ w podziemiu, nie

z∏o˝y∏ przysi´gi na wiernoÊç AK, zachowujàc mo˝li-

woÊç odmowy wykonywania rozkazów, co do któ-

rych mia∏ wàtpliwoÊci. Byç mo˝e i to uratowa∏o ˝ycie

Mackiewiczowi.

Co ciekawe, wtedy to Piasecki by∏ bardziej ni˝ Mac-

kiewicz znany jako pisarz, autor g∏oÊnej przed wojnà

powieÊci o przemytniczym procederze na wschodniej

granicy „Kochanek Wielkiej Niedêwiedzicy”. Mia∏

za sobà burzliwy, awanturniczy ˝ywot szpiega, agenta

dzia∏ajàcego za wschodnià granicà, przemytnika, ban-

dyty. Za napad z bronià w r´ku zosta∏ skazany w za-

ostrzonym trybie na kar´ Êmierci w 1926 roku. Za daw-

ne zas∏ugi dla wywiadu zamieniono jà na 15 lat ci´˝-

kiego wi´zienia na Âwi´tym Krzy˝u. W wi´zieniu za-

czà∏ spisywaç swoje prze˝ycia, próbowa∏ pisaç opo-

wiadania i powieÊci, zaczyna∏ w∏aÊciwie od poczàtku,

uczàc si´ polskiego, który zna∏ s∏abiej od bia∏oruskie-

go i rosyjskiego. Po napisaniu „Kochanka Wielkiej

Niedêwiedzicy”, dzi´ki interwencji Melchiora Waƒko-

wicza i grupy znanych pisarzy, zosta∏ u∏askawiony

przez prezydenta RP. Dwa lata przed wybuchem woj-

ny wyszed∏ z wi´zienia po 11 latach kary zniszczony,

chory na gruêlic´.

W Wilnie pod okupacjà niemieckà i sowieckà

spotyka si´ wi´c dwóch ludzi z wyrokami Êmierci.

Cz∏owiek, któremu darowano ˝ycie, ma wykonaç

wyrok Êmierci. Ten drugi w Êrodku wojny przez pra-

wie rok, pod okiem okupanta, chodzi z wyrokiem

Êmierci wydanym przez podziemie walczàce o nie-

podleg∏oÊç kraju.

***

W ostatnim kwartale 1942 r. OUN tworzy∏a leÊne od-

dzia∏y partyzanckie, które w 1943 r. przyj´∏y nazw´

Ukraiƒska Armia Powstaƒcza (UPA). W tym czasie do-

chodzi∏o do morderstw dokonywanych przez Ukraiƒ-

ców na pojedynczych osobach i rodzinach polskich,

które w pierwszych miesiàcach 1943 r. przybra∏y cha-

rakter masowych zabójstw, trwajàcych do zakoƒcze-

nia ekspatriacji kresowych Polaków.

9 lutego 1943 r. mia∏ miejsce pierwszy masowy

mord na Wo∏yniu. Oddzia∏ nacjonalistów, podszywajàc

si´ pod partyzantów sowieckich, wymordowa∏ ca∏ko-

wicie koloni´ ParoÊla w powiecie sarneƒskim – zgin´-

∏o 150 osób. Od tego momentu mamy do czynienia

IV Nasz Dziennik Piàtek, 27 lipca 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 2/2007

Piàtek, 27 lipca 2007 Nasz Dziennik V

od po∏owy 1943 r. „rzezie wo∏yƒskie” rozprzestrze-

nia∏y si´ na teren sàsiednich województw po∏udnio-

wych. Najpierw atakowano pojedyncze osoby i ro-

dziny, a od poczàtku 1944 r. OUN – UPA uderza∏a

w ca∏e osiedla i skupiska polskie poÊród ukraiƒ-

skich wsi, ogarniajàc ludobójczymi napaÊciami

wszystkie powiaty trzech województw Ma∏opolski

Wschodniej. Apogeum zbrodni mia∏o tam miejsce

pó∏ roku póêniej ni˝ na Wo∏yniu – w pierwszych mie-

siàcach 1944 roku.

Ówczesnà sytuacj´ ma∏opolskich Polaków poka-

zuje jeden z setek spisanych wówczas dokumentów

(ze stycznia 1944 r.) dotyczàcy okolic Toporowa

(pow. radziechowski w woj. tarnopolskim): „Straszne

rzeczy dziejà si´ w naszych stronach, nie do opisa-

nia. Mo˝e jeszcze gorzej jak na Wo∏yniu. ˚yjemy

wszyscy w p∏omieniu mordów i po˝ogi. Nie ma dnia

i nocy, a˝eby kogoÊ nie zamordowano i nie podpalo-

no. Na Rudzie Brodzkiej zamordowano 120 rodzin

i wieÊ spalono (...), 5 km od Toporowa spalono 2

wsie, liczba ofiar dok∏adnie nieznana, na Grabowie

odleg∏oÊç od Toporowa 10 km wymordowano leÊnic-

two 5 osób. Na wieÊ Adamy bandyci napadli w nocy.

(...) Ju˝ tydzieƒ czasu minà∏, a ja jeszcze oka nie za-

mkn´∏am, czuwam, jak dzieƒ tak noc, si∏ i nerwów

brak, w dzieƒ jeszcze jako tako, ale noc jest strasz-

na”. Obj´cie po raz drugi w 1944 r. ma∏opolskich wo-

jewództw okupacjà sowieckà nie zahamowa∏o ludo-

bójczych napaÊci, które by∏y kontynuowane a˝

do koƒca ekspatriacji, powi´kszajàc liczb´ ofiar lu-

dobójstwa ukraiƒskiego do co najmniej 120 tys. Po-

laków (∏àcznie z ofiarami Wo∏ynia).

Do policzalnych strat polskich trzeba te˝ dodaç

nie dajàce si´ wymierzyç straty moralne wo∏yƒsko-

-ma∏opolskiego spo∏eczeƒstwa ukraiƒskiego, które

OUN i UPA zatruwa∏o nienawiÊcià, niepohamowanà

nawet wobec osób duchownych, których zamordo-

wano 83, i wciàga∏o Ukraiƒców w niszczàcy dusze

sza∏ barbarii, czego przyk∏adem jest nast´pujàce

utrwalone w dokumentach wydarzenie:

„Podst´pnego mordu dokonano na 46 Polakach

dnia 16 II 1945 w WeleÊniowie (pow. buczacki, woj.

tarnopolskie). Z okolicznych wsi zebrano pod pretek-

stem rejestracji, niby to na rozkaz w∏adz sowieckich,

46 Polaków do WeleÊniowa. W bia∏y dzieƒ bande-

rowcy przebrani za NKWD zamkn´li wszystkich Pola-

ków w drewnianej szopie, szop´ oblali benzynà

i podpalili. Wszyscy zamkni´ci w strasznych m´czar-

niach zostali spaleni. LudnoÊç ukraiƒska miejscowa

zebra∏a si´ pod szopà i urzàdzi∏a na znak radoÊci

taƒce, a ofiarom zaleca∏a, by modlili si´ o cud”.

***

Podsumowujàc zbrodni´ wo∏yƒsko-ma∏opolskà do-

konanà przez OUN – UPA, koniecznie trzeba wy-

punktowaç dwa jej atrybuty: pierwszy – powszech-

noÊç okrucieƒstwa, z jakim sprawcy ludobójstwa

na Wo∏yniu i w Ma∏opolsce z OUN – UPA unicestwiali

swe ofiary niezale˝nie od wieku i p∏ci, a wi´c nawet

dzieci, co uprawnia do specjalnego okreÊlenia tej

zbrodni jako genocidium atrox, czyli ludobójstwo

straszliwe, dzikie, okrutne; drugi – usuwanie cywiliza-

cji, do której nale˝a∏y ofiary i którà wczeÊniej wprowa-

dza∏y tam przez kilka wieków. Ten niszczycielski pro-

ces dokoƒczy∏y póêniej w∏adze sowieckie.

Dr Marek Klecel

Piasecki i Mackiewicz

– kresowi pisarze

z wyrokami Êmierci

Kolonia Lipniki w powiecie kostopolskim po napadzie UPA 26 marca 1943 r., w którym

zgin´∏o ok. 170 Polaków

Dzieli∏y ich ró˝ne biografie i ranga dzie∏ literackich, ∏à-

czy∏y zaÊ podobne postawy, wybory i poglàdy. Losy

dwóch pisarzy – Sergiusza Piaseckiego (1901-1964)

i Józefa Mackiewicza (1902-1985) – przeci´∏y si´ ze so-

bà gwa∏townie w Êrodku wojny, w okupowanym przez

Niemców Wilnie. Piasecki mia∏ wykonaç w imieniu

w∏adz Armii Krajowej wyrok Êmierci na Mackiewiczu.

W 1943 roku, gdy zapad∏ wyrok, Wilno prze˝ywa∏o

ju˝ trzecià okupacj´. Pierwsza, sowiecka, rozpocz´∏a

si´ jesienià 1939 r., druga, litewska, trwa∏a do po∏owy

1940 roku. Wprowadzono wojsko i administracj´ litew-

skà. Wi´kszoÊç mieszkaƒców Wilna, którà stanowili

Polacy, uznano za cudzoziemców. J´zykiem urz´do-

wym sta∏ si´ litewski, który wcale nie by∏ powszechnie

znany. Druga okupacja sowiecka trwa∏a od po∏owy

1940 do po∏owy 1941 r., kiedy to wkroczyli Niemcy

i wyp´dzili Sowietów. Wyzwoleniem od Sowietów by∏a

wi´c okupacja niemiecka. W 1943 r. szale wojny za-

cz´∏y przechylaç si´ na niekorzyÊç Niemiec.

Dla ludzi przewidujàcych, a doÊwiadczonych ju˝

przez okupacj´ sowieckà, znajàcych zagro˝enie ko-

munizmu od rewolucji i wojny polsko-bolszewickiej

1920 r., zwyci´stwo sowieckie, mimo wszelkich uk∏a-

dów i gwarancji alianckich, oznacza∏o tylko jedno: Pol-

sk´ tak czy inaczej sowieckà i komunistycznà. W 1943 r.

Mackiewicz i Piasecki nie mieli co do tego ˝adnych z∏u-

dzeƒ. W∏adze Armii Krajowej uznawa∏y, chcàc nie

chcàc, Stalina i Armi´ Czerwonà za „sojusznika na-

szych sojuszników”. Dylemat by∏ w istocie tragiczny

i bez dobrego wyjÊcia, zw∏aszcza dla formacji niepod-

leg∏oÊciowych na wschodnich Kresach – walczyç

z Niemcami, pomagajàc tym samym w sowieckim

zwyci´stwie i we wprowadzaniu komunizmu w Polsce,

czy – widzàc takie zagro˝enie – godziç si´ raczej

na okupacj´ niemieckà, nie zwalczaç Niemców, liczàc

na to, ˝e tak czy inaczej os∏abià oni si∏y sowieckie.

Zw∏aszcza dla zbrojnej konspiracji zorganizowanej

wojskowo by∏ to nie tylko dylemat moralny i polityczny,

ale tak˝e praktyczny – trzeba by∏o podejmowaç decy-

zje walki i oporu, dokonujàc w istocie wyboru mi´dzy

dwoma wrogami.

W tej sytuacji sta∏ego zagro˝enia, nieprzewidywal-

nej i nieprzejrzystej, gdy losy wojny jeszcze si´ wa˝y∏y,

˝adne wybory nie by∏y jasne, pozbawione ryzyka i da-

jàcych si´ przewidzieç konsekwencji. Przez trzy lata

wojny Wileƒszczyzna przechodzi∏a z ràk do ràk, a jej

ludnoÊç sk∏adajàca si´ nie tylko z Polaków i Litwinów,

ale tak˝e Bia∏orusinów, ˚ydów i Rosjan, zachowywa∏a

si´ ró˝nie pod kolejnymi okupacjami, zmuszana

do wybierania jednych okupantów przeciw drugim.

W ten sposób rodzi∏y si´ konflikty mi´dzy ró˝nymi na-

rodowoÊciami i grupami ludnoÊci miejscowej z powo-

du ró˝nych interesów, zasz∏oÊci historycznych, a tak˝e

zachowaƒ podczas poprzedniej okupacji. Dla Pola-

ków, przyzwyczajonych ju˝ do odzyskanego niedaw-

no paƒstwa, ˝adna okupacja nie by∏a mo˝liwa do przy-

j´cia, choçby by∏a usprawiedliwiona historycznà ko-

niecznoÊcià popierania „sojusznika naszych sojuszni-

ków”. Dla ludzi takich jak Mackiewicz czy Piasecki ten

sojusznik zmienia∏ si´ na ich oczach w Êmiertelnego

wroga. Litwini skonfliktowali si´ z innymi grupami naro-

dowymi, przyjmujàc podarowane im na krótko przez

Sowietów Wilno i okr´g wileƒski, a wszyscy mieli za z∏e

˚ydom, ˝e zbyt ochoczo witali jednych lub drugich

okupantów, liczàc na zmian´ swej poprzedniej sytu-

acji, która – jak si´ póêniej okaza∏o – nie by∏a taka naj-

gorsza. W tym wojennym tyglu okupanci wykorzysty-

wali ró˝nice narodowoÊciowe do utrzymywania kon-

fliktów, pod˝egania jednych nacji przeciw drugim.

„Przez grzecznoÊç

nie zastrzelony”

wystàpi∏ zdecydowanie w obronie Polaków przed prze-

Êladowaniami Litwinów. Zaznaczy∏, ˝e jest to karygod-

ne nawet z punktu widzenia prawnego, bo podburza

jednà cz´Êç ludnoÊci przeciw drugiej, nawo∏ujàc do za-

m´tu. Artyku∏ ten by∏ wówczas bardzo Êmia∏y, móg∏ po-

wa˝nie naraziç Mackiewicza, i wywo∏a∏ dobre wra˝enie

w polskim spo∏eczeƒstwie Wilna”. W maju 1940 r. w∏a-

dze litewskie cofn´∏y Mackiewiczowi koncesj´ na wy-

dawanie gazety. WczeÊniej jednak napi´tnowa∏ go sàd

honorowy polskich oficerów internowanych przez Litwi-

nów w Po∏àdze.

Trzeba tu wyjaÊniç, ˝e Mackiewicz uwa˝a∏ si´

za tzw. krajowca. Uznawa∏ Wileƒszczyzn´ za odr´bny

kraj zamieszkany wspólnie i na równych prawach

przez ró˝ne narodowoÊci, kontynuujàcy tradycje daw-

nego Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego. By∏ patriotà

swej mniejszej ojczyzny i z tego punktu widzenia kry-

tykowa∏ ju˝ wczeÊniej polityk´ sanacyjnà wobec mniej-

szoÊci narodowych, jak i teraz, podczas wojny, litew-

skie zakusy nacjonalistyczne w 1939 i 1940 roku.

W obronie integralnoÊci i to˝samoÊci ziemi wileƒskiej

nara˝a∏ si´ obydwu stronom, polskiej i litewskiej.

Gdy rozpozna∏ zagro˝enie sowieckiego komuni-

zmu jako ca∏kiem realne w najbli˝szej przysz∏oÊci,

uzna∏ za konieczne g∏osiç je choçby na ∏amach gaze-

ty nale˝àcej do drugiego okupanta. Choç sam wycofa∏

si´ szybko z publikacji w gazecie, to zarzut wspó∏pra-

cy z Niemcami w tej mierze by∏ pewnie s∏uszny, jed-

nak˝e wyrok, który póêniej zapad∏, z uwagi na niejed-

noznacznoÊç sytuacji, nie odpowiada∏ szkodliwoÊci

czynu. Na ów wyrok wp∏yn´∏y zapewne jakieÊ inne

jeszcze okolicznoÊci, których do koƒca nie znamy.

Najwnikliwiej przebada∏ spraw´ Mackiewicza W∏odzi-

mierz Bolecki (w ksià˝ce „Wyrok na Józefa Mackiewi-

cza”; wersja rozszerzona „Ptasznik z Wilna”), ale nadal

pozostaje wiele pytaƒ bez odpowiedzi. Dlaczego do-

piero po ponad roku od zakoƒczenia wspó∏pracy

z „Goƒcem Codziennym” pojawi∏y si´ zarzuty kolabo-

racji, kto je stawia∏, jak dosz∏o do wydania wyroku

Êmierci i jakie by∏y jego koleje, w jakich okoliczno-

Êciach wyrok ów odwo∏ano?

Anonimowy wyrok Sàdu Specjalnego Okr´gu

Wileƒskiego AK zapad∏ zimà lub wiosnà 1943 roku.

Zapewne jednak pod wp∏ywem Êrodowisk wspiera-

jàcych racje Mackiewicza zosta∏ zawieszony czy ra-

czej zakwestionowany przez komendanta okr´gu

gen. Aleksandra Krzy˝anowskiego „Wilka”. Ponow-

nie rozpatrywany przez sàd drugiej instancji zosta∏

jednak utrzymany i zatwierdzony w Warszawie

przez Delegatur´ Rzàdu na Kraj w sk∏adzie: Stefan

Korboƒski, Czes∏aw Wycech i Stanis∏aw Lorentz.

(...) Domy polskie i kolonie polskie by∏y ju˝ strze˝one

przez rozstawionych ch∏opów miejscowych i party-

zantów, by nikt nigdzie nie wyrusza∏ z domu przez ca-

∏à noc. O godz. 11 w nocy przyjechali z lasów (...) par-

tyzanci, uzbrojeni oni byli od stóp do g∏ów, mieli r´cz-

nà broƒ. (...) zrobili zebranie, na którym oÊwiadczyli,

˝e chcàc mieç wolnà Ukrain´, nale˝y w pierwszym

rz´dzie wyt´piç wszystkich Polaków, bo ci stojà im

na przeszkodzie (...). Zaraz po zebraniu uda∏y si´ hor-

dy ch∏opów wraz z bandytami do polskich domów

i na polskie kolonie (...).

O godz. 2 min. 30 po pó∏nocy w dniu 11 lipca 1943 r.

rozpocz´∏a si´ rzeê. Ka˝dy dom polski okrà˝a∏o nie

mniej jak 30-50 ch∏opów z t´pym narz´dziem i dwóch

z bronià palnà. Kazali otworzyç drzwi albo w razie od-

mowy ràbali drzwi. Rzucali do wn´trza domów r´czne

granaty, ràbali ludnoÊç siekierami, k∏uli wid∏ami, a kto

ucieka∏, strzelali doƒ z karabinów maszynowych. Nie-

którzy ranni m´czyli si´ po 2 lub 3 dni zanim skonali,

inni ranni zdo∏ali resztkami si∏ dotrzeç do granicy po-

wiatu sokalskiego. (...) Po morderstwie, zaraz po po∏u-

dniu tego˝ dnia, nastàpi∏ rabunek. Ch∏opi z sàsiednich

wsi przychodzili i zabierali: konie, wozy, ubrania, po-

Êciel, krowy, Êwinie, kury – inwentarz ˝ywy i martwy”.

Owego tragicznego 11 lipca 1943 r. Polaków zaata-

kowano w 85 miejscowoÊciach powiatu w∏odzimier-

skiego i 11 powiatu horochowskiego. W kilku kolej-

nych dniach po 11 lipca Polaków mordowano w 70

miejscowoÊciach powiatów horochowskiego, w∏odzi-

mierskiego i zdo∏bunowskiego. ¸àcznie we wszyst-

kich napadach lipcowych na ca∏ym Wo∏yniu zosta∏o

zamordowanych oko∏o 10500 Polaków. Warto te˝

wspomnieç o zbrodniach o szczególnej wymowie, jak

zamordowanie tu˝ przed 11 lipca 1943 r. delegacji

Okr´gowej Delegatury Rzàdu na Wo∏yniu, jadàcej

na przygotowane wczeÊniej rozmowy z UPA, której

przedstawiciela Zygmunta Rumla upowcy rozerwali

koƒmi oraz napady na koÊcio∏y z wiernymi zgroma-

dzonymi na Mszy Âwi´tej i mordowanie tak˝e ksi´˝y.

W sierpniu 1943 r. najwi´ksze ofiary ponios∏a ludnoÊç

polska powiatów: w∏odzimierskiego, kowelskiego, lu-

bomelskiego i rówieƒskiego. W trzech ostatnich

dniach sierpnia zaatakowano Polaków na podobnà

skal´ jak 11 i 12 lipca: OUN – UPA obj´∏a rzeziami 85

miejscowoÊci powiatów w∏odzimierskiego, kowelskie-

go, horochowskiego i lubomelskiego. Od jesieni 1943 r.

napady na wo∏yƒskich Polaków nie mia∏y ju˝ poprzed-

niego rozmachu, a te˝ i Wo∏yƒ by∏ z polskoÊci pot´˝-

nie ogo∏ocony – blisko 60 tys. osób wymordowanych

przez OUN – UPA, kilkadziesiàt tysi´cy uchodêców

przed rzeziami wywiezionych przez Niemców na robo-

ty do Rzeszy i rozproszonych w Generalnym Guber-

natorstwie. I jeÊli do tych strat do∏àczy si´ ok. 50-ty-

si´czny ubytek Polaków podczas okupacji sowieckiej

1939-1941 wskutek aresztowaƒ, egzekucji i deportacji

w g∏àb Zwiàzku Sowieckiego oraz kilka tysi´cy ofiar

represji niemieckich, nasuwa si´ spostrze˝enie, ˝e

dzia∏ania OUN – UPA bezpoÊrednio i poÊrednio spo-

wodowa∏y w wi´kszym stopniu depolonizacj´ Wo∏ynia

ni˝ dzia∏ania obu okupantów, u∏atwiajàc Sowietom do-

koƒczenie tego procesu w latach 1944-1946 poprzez

ekspatriacj´.

Na prze∏omie 1942 i 1943 r. Józef Mackiewicz zosta∏

oskar˝ony przez nieznanych do dziÊ ludzi z kr´gu

w∏adz wileƒskiej AK o kolaboracj´ z Niemcami, a praw-

dopodobnie na wiosn´ 1943 r. przed Sàdem Specjal-

nym Okr´gu Wileƒskiego AK zapad∏ na niego wyrok

Êmierci. Zarzucano mu wspó∏prac´ z wydawanà

po polsku przez Niemców gazetà „Goniec Codzienny”,

której mia∏ byç wspó∏w∏aÊcicielem i czerpaç z tego du-

˝e zyski. Niemcy rzeczywiÊcie zaproponowali Mackie-

wiczowi wydawanie tej gazety i stanowisko naczelnego

redaktora, ale on stanowczo odmówi∏. Opublikowa∏ na-

tomiast kilka tekstów od lipca do paêdziernika 1941 r.:

o okupacji sowieckiej, swoim przes∏uchaniu w NKWD,

uleg∏ej wobec ZSRS polityce Sikorskiego. Zarzut kola-

boracji dotyczy∏ wi´c nie treÊci artyku∏ów, lecz miejsca

publikacji w niemieckiej „gadzinówce”.

Mackiewicz ju˝ wczeÊniej narazi∏ si´ na podobny,

choç s∏abszy zarzut wspó∏pracy z Litwinami podczas

ich okupacji Wilna, gdy za zgodà w∏adz litewskich za∏o-

˝y∏ „Gazet´ Codziennà”. By∏ to zarzut zdrady polskich

interesów na Wileƒszczyznie, choç gazeta prezentowa-

∏a tak˝e lini´ krytycznà wobec nacjonalizmu litewskie-

go, co z kolei przyczynia∏o si´ do coraz wi´kszych

ograniczeƒ cenzuralnych i nacisków w∏adz litewskich,

uniemo˝liwiajàcych prowadzenie pisma. Piasecki pisa∏

o tym po wojnie: „Po raz pierwszy dowiedzia∏em si´

o Józefie Mackiewiczu za okupacji litewskiej, gdy w re-

dagowanej przez niego »Gazecie Codziennej« ukaza∏

si´ artyku∏ pod tytu∏em »Zimny g∏os«, gdzie Mackiewicz

***

Podobny przebieg jak na Wo∏yniu mia∏o ludobój-

stwo Polaków w Ma∏opolsce Wschodniej. Ju˝

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: