Jońska filozofia przyrody (problem zasady arche)

Tales z Miletu (625 - 545 p.n.e.) był jednym z pierwszych greckich myślicieli, którzy zainteresowali się strukturą świata. Opisał oddziaływanie elektryczne bursztynu naelektryzowanego przez pocieranie. Za podstawową substancję uznał wodę. Uważał, że jest ona pierwotnym i końcowym żywiołem. Z niej miały powstać wszystkie inne substancje. Z niej wywodziło się życie i ona była źródłem wszelkiego ruchu. Posiadała takie cechy, które pozwoliły rozwinąć się całej przyrodzie. Tales twierdził, że siła jest zjednoczona z materią. Uważał też, że podstawową własnością materii jest jej zdolność do poruszania się.

Anaksymenes z Miletu (585 - 525 p.n.e.), inny uczeń Talesa twierdził, że pierwotną substancją nie jest ani woda, ani apeiron lecz powietrze. Miało ono być nieskończone ilościowo. Obserwacje przyrody potwierdzały ten sąd. Inne substancje mogły powstawać z powietrza w procesie zagęszczania (poprzez oziębianie) i rozrzedzenia (poprzez ogrzewania). Na przykład ogień miał powstawać przez rozrzedzanie powietrza, a wiatry, chmury, woda i następnie ziemia i pozostałe substancje stałe - przez jego zagęszczanie. Takie termiczne przemiany filozof wiązał z wiecznym ruchem we Wszechświecie. Niniejsze przemyślenia Anaksymenes zastosował próbując wyjaśnić zjawiska meteorologiczne. Uważał, że świat składa się z powietrza, które jest materią ruchliwą i nieskończoną.

Heraklit z Efezu (540 - 480 p.n.e.), za pierwotną substancję uważał ogień, który może przemieniać się we wszystkie pozostałe żywioły i substancje pokonując drogę z "góry" Wszechświata do "dołu" (ogień zmienia się w powietrze, ono z kolei w wodę, a następnie w ziemię).

Za podstawę i zasadę istnienia Wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko jest płynne"). "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną".Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem.

Xsenofanes

Jego zasada to ziemia. Zaczynał łączyć wodę, powietrze, ziemię i ogień. Wyłonił bóstwo . Jest jeden Bóg. Zwalczał politeizm – wiarę w wielu bogów i przypisywanie ludzkich cech bogom. Mówił ,że Bóg jest całym myśleniem , patrzeniem. Duch jest częścią materii , pomimo, że jest tchnieniem . Wysunął na czoło myśl o stałości. Materia  ma coś stałego. Bóg jest stały. Naczelna cecha bytu to stałość.

Szkoła eleacka

Parmenides z Elei (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), filozof grecki współczesny Heraklitowi. Założyciel szkoły elejskiej zwanej szkołą Parmenidesa.

Uważał, że byt, będący wszystkim co uchwytne dla umysłu, nie ma początku i nie przemija, ale trwa stale i niezmiennie, jest niezależny od czasu i wszystko sobą ogarnia. Filozof twierdził, że żadna substancja nie może przemienić się w inną. Ten obraz świata nie zgadzał się z obserwacjami (na przykład spalanie się drewna, parowanie wody). W związku z tą niezgodnością Parmenides uznał, że nie należy wierzyć zmysłom, a jedynie rozumowi..

Teoria Parmenidesa wywarła poważny wpływ na filozofię Platona.

Melissos z Samos (V w. p.n.e.), filozof i strateg grecki, uczeń Parmenidesa. Admirał floty samijskiej, która zwyciężyła w 441-440 Ateńczyków. Polemizował z tezą Empedoklesa, że miłość jest początkiem, prazasadą rzeczywistości, twierdził, że byt jest: 1) wieczny, czyli nieskończony w czasie, 2) nieskończony w przestrzeni, 3) jedyny, 4) niezmienny, 5) nie doznający bólu ani cierpienia.

Zenon z Elei (ok. 490-430 p.n.e.), filozof grecki. Kontynuator nauk Parmenidesa, główny przedstawiciel szkoły eleatów, wg Arystotelesa - twórca dialektyki. Posługując się wyszukanymi argumentami rozumowymi bronił tezy o niezmienności i niepodzielności bytu.

Sformułował słynne paradoksy, które miały dowodzić, że ruch (czyli zmiana) jest niemożliwy do pomyślenia, a więc nie istnieje, to zaś, co postrzega się jako ruch, jest złudzeniem. Przeciwko wielości rzeczy, wysuwał twierdzenie, że nie można w nieskończoność dzielić czegoś, bo uzyska się w końcu części nie posiadające wymiarów, a suma części bez wymiarów musi być równa zeru. Paradoksy Zenona były rozważane przez najwybitniejszych filozofów, a doczekały się naukowego rozwiązania dopiero dzięki badaniom nad pojęciem ciągłości (m.in. G.W. Leibniz, I. Newton).

Teoria materii i atomizm

Empedokles z Akragas (490 - 430 p.n.e.) twierdził, że materia składa się z czterech substancji. Miały nimi być cztery żywioły: ziemia, ogień, woda i powietrze. Żaden z nich nie mógł zmienić się w inny. Wszystkie pozostałe rzeczy, twierdził, zbudowane są właśnie z tych podstawowych rodzajów materii połączonych ze sobą w odpowiednich proporcjach. Na przykład kości składają się z dwóch części ziemi, dwóch wody, czterech ognia. Po połączeniu powstaje nowa substancja, lecz zawarte w niej pierwiastki pozostają niezmienione. Filozof był przeciwny idei próżni. Empedokles postulował istnienie dwóch podstawowych sił - miłości i niezgody - koniecznych do funkcjonowania świata. Siły te działają na zasadzie przyciągania i odpychania. Miłość łączy cząstki podobne, a nienawiść odpycha cząstki różne.

Anaksagoras z Kladzomen (500 - 428 p.n.e.) tak jak Empedokles uważał, że składniki świata są niezmienne, mogą się łączyć i rozdzielać. Sądził jednak, że każda substancja posiada swój własny rodzaj cząsteczki. Jest ich niezliczona ilość. Nazwał je zarodkami. Zarodki można dzielić w nieskończoność. W każdej cząsteczce zawarte są w różnych proporcjach wszystkie inne rodzaje cząsteczek. Na przykład człowiek jedząc zarodki mięsa zjada jednocześnie zarodki mięśni, kości, krwi, odżywiając w ten sposób swój organizm. Uważał, że świat składa się z wielu podzielnych i niezniszczalnych cząstek materii, które poruszają się dzięki nieskończonemu, wiecznemu, wszystkowiedzącemu i samowładnemu rozumowi i duchowi.

Demokryt z Abdery (460 - 370 p.n.e.) był największym spośród filozofów greckich zajmujących się zagadnieniem budowy świata. Od jego czasów tak naprawdę datuje się rozwój atomistyki. Swoją teorię opisał w dziele: "O małym porządku świata". Uważał, że nic nie może się zmieniać w coś zupełnie innego. Naturę widział jako ciągły ruch małych, materialnych, niepodzielnych i wiecznych cząstek, które nazwał atomami (od 'atomos' - 'niepodzielny'). Atom był niezmienny. Nie mógł też powstać ani zostać unicestwiony. Stanowił podstawową cegiełką materii. Według Demokryta atom posiada kształt, konkretną orientację i punkt położenia w przestrzeni. Ma również masę. Atomy nie są identyczne, ale mają różne kształty i wielkości, które wpływają na cechy przedmiotów. Na przykład białe rzeczy zbudowane są, jak twierdził filozof, z atomów gładkich, czarne - z chropowatych, słodkie - z atomów kulistych, gorzkie - z kanciastych, ciecze - z owalnych. Metale natomiast złożone są z atomów z zameczkami, dzięki którym mogą się przypinać do siebie, a życie składa się z atomów bardzo drobnych, okrągłych i gładkich, natomiast dusza - z najbardziej kształtnych cząsteczek powietrza i ciepła. Rodzajów atomów miało być nieskończenie wiele. Różne kombinacje połączeń tych miniaturowych elementów tworzą różne ciała. Przedmioty twarde zbudowane z atomów ułożonych gęsto, a miękkie - z cząsteczek, między którymi występuje dużo pustej przestrzeni. Następnie Demokryt stwierdził, że cząstki umieszczone w pustej przestrzeni obdarzone rozmiarem i masą mogą się nieustannie poruszać. Podobne atomy przyciągają się, a różne odpychają. Mogą się one czasami zderzać, zlepiać ze sobą i grupować za pomocą zameczków i haczyków. Wszechświat według Demokryta był ciągłym grupowaniem się i rozpraszaniem atomów pozostających w nieustannym ruchu.

Pitagorejczycy, Protagoras i sofiści

Pitagorejczycy, prąd, a następnie szkoła wyodrębniona, w ramach związku pitagorejskiego, przez "matematyków" na przełomie V i IV w. p.n.e. Wybitnymi członkami szkoły byli: Archytas z Tarentu i Timaios z Lokri, Filolaos i Eurytas, którzy przenieśli naukę pitagorejską do samej Grecji i założyli szkołę w Tebach, oraz Ksenofil, który utworzył szkołę w Atenach. 

Zasługą pitagorejczyków stały się: 1) poglądy o dwoistej naturze człowieka, 2) badania naukowe, stanowiące początek i wzór dla rozwoju nauki, uwieńczone wieloma teoriami z dziedziny astronomii, wykreowaniem nowego obrazu Wszechświata, 3) koncepcje metafizyczne dotyczące teorii liczb i teorii harmonijności świata, 4) badania nad zjawiskami akustyki.

Z nauk pitagorejczyków korzystali: komediopisarz Epicharm, rzeźbiarz Poliklet, który swe wyobrażenie o piękności ciała ludzkiego oparł na pitagorejskim pojęciu symetrii i harmonii, Platon i astronom-platończyk Heraklides z Pontu, którzy zgodnie z systemem pitagorejskim rozwijali astronomię, oraz Arystarch ze szkoły Arystotelesa, który utożsamiwszy środek świata ze Słońcem, przyjął dwojaki obrót Ziemi.

Rozwijające się greckie szkoły filozoficzne zarzuciły jednak wiele poglądów pitagorejczyków (np. teorię Arystarcha). Niektóre z nich odrodziły się w gnozie, teologii chrześcijańskiej. Inne dopiero w dobie Odrodzenia i później.

Pitagorejczycy

Pitagoras – pochodził z Jonii, osiadł w Grecji i tam rozpoczął ruch reformatorski. Założył związek o charakterze etyczno-religijnym. , który stał się ośrodkiem badań naukowych, zwłaszcza matematyczno – przyrodniczych. Nie pozostawił żadnych pism, tylko apokryfy dlatego mówi się ogólnie o myśli pitagorejskiej. W swych zamiarach związek ten miał być tylko etyczny, ale przerodził się w zrzeszenie polityczne mające na celu wprowadzenie w szersze kręgi społeczne swojej doktryny etycznej. Podstawowe wierzenia Pitagorejczyków są następujące (poglądy szkoły pitagorejskiej) :

§         dusza istnieje oddzielnie od ciał

§         dusza może łączyć się z dowolnym ciałem

§         dusza jest trwalsza od ciała , trwa nawet wtedy , gdy ciało ginie, bo jest od ciała doskonalsza i    trwalsza

§         ciało jest dla duszy więzieniem

§         dusza jest więziona przez ciało za popełnione przez nią winy

§         dusza będzie wyzwolona z ciała , gdy się oczyści, a oczyści się , gdy odpokutuje za winy

¼    życie cielesna ma zatem cel. Służy wyzwoleniu duszy i nieszczęściu jakim jest wcielenie  można zapobiegać przez praktyki religijne

Poglądy naukowe pitagorejczyków dotyczyły przede wszystkim matematyki. Znane jest twierdzenie Pitagorasa- teoria dotycząca sumy katów  trójkąta. W teorii muzyki odkryli pochodzenie dźwięku utożsamiając go z ruchem. Dźwięki muzyczne charakteryzują się matematycznym uporządkowaniem.

Ruch jako dźwięk- harmonia wszechświata , wszystko się rusza , ale jest jednostajne, więc tego nie słyszymy.

Pitagorejczycy uznali, iż czynnikiem konstytuującym świat (zasadą ) jest  liczba. Kosmos rządzi się cechami ilościowymi . Liczba jest naturalną siłą w przyrodzie ; nie jest abstrakcją , lecz przestrzenną wielkością. Wyróżnili Pitagorejczycy pary 10 przeciwieństw : np.: dostrzeżenie liczb parzystych i nieparzystych , element żeński i męski. Kosmos jest ich zdaniem dziełem przypadku , ale pochodna ładu i wszechogarniającej harmonii. Uczeni Pitagorejczycy doszli do wniosku , że Ziemia jest kulista i obraca się wokół własnej osi.

Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.), filozof grecki, jeden z czołowych sofistów. Dokonał przewrotu w myśli filozoficznej, kierując ją od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w Atenach, należał do grona przyjaciół Peryklesa..

Sofiści, powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.

Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).

Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.

Sofiści byli nauczycielami , wychowawcami przygotowującymi do życia społecznego . Nauczali młodzież i dorosłych.

Pierwotnie termin sofista oznaczał człowieka uczonego , mędrca, potem jednak nabrał odcienia negatywnego – „pseudouczony” .Głównym przedmiotem badań sofistów była dialektyka, etyka . Stanowili oni elitę intelektualną . Grecy zarzucali im, że uczą za pieniądze i burzą tradycje.  Najbardziej znani sofiści to Protagoras i Gorgiasz.

Protagoras napisał 2 dzieła . Za drugie pt.”O bogach” groził mu proces . Chcąc uniknąć kary uciekał na Sycylię, ale utonął w drodze na nią. Treścią dzieła był znaczny sceptycyzm dotyczący filozoficznych możliwości poznania przez człowieka istnienia bogów.

Poglądy sofistów:

Nauka nie może stawiać sobie celów maksymalistycznych ; wiedza spełnia minimalne wymagania:

1. Prawdę poznajemy jedynie dzięki zmysłom. – sensualizm

2. Prawda powszechna nie istnieje – prawda jest dla każdego inna ( ilu jest ludzi tyle jest prawd) –  relatywizm

3. Prawda zaś jednego człowieka ma wyższość nad prawdą drugiego o ile jest bardziej praktyczna- praktycyzm ( liczy się to co jest życiowo-pożyteczne, praktyczne)

4. Miarą prawdy jest jej praktyczność , a to jest kwestią umowy- konwencjonalizm

-Sofiści zmieniają przedmiot dociekań filozoficznych : ze świata przechodzą do zainteresowania się człowiekiem. Ulubione ich nauki to; etyka polityka retoryka , dialektyka – dziedziny oscylujące wokół zdobyczy kulturowych człowieka.

- Przesuwają akcent z teoretycznych na praktyczne cele nauki – umiejętność zarządzania domem, państwem. Jeśli chodzi o samą wiedzę to bardziej cenili skuteczność działania , niż prawdę.

-  Gdy idzie o metodę , to nie jest już w takim stopniu dialektyka , jak doświadczenie ; chodzi w pierwszym rzędzie o obserwację i wnioskowanie.

Te poglądy głosił Protagoras. Był najbardziej filozoficznym umysłem wśród sofistów. Człowiek jest miarą wszechrzeczy (wszystkiego) – od każdego można oczekiwać innej miary. Nie jest możliwe stworzenie poglądu wspólnego.

Erystyka –„sztuka” przekonywania, nie zwraca uwagi naprawdę obiektywną , zwraca uwagę na przekonanie do swojego

Retoryka –sztuka wymowy

Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację.

Tradycja sokratejska

Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

Sokrates (469- 399 p. n. e. )

Nie był sofistą , ale oddał się bez reszty działalności nauczycielskiej. W sposób bezinteresowny nauczał ludzi cnoty, tzn. rozumności , która do niej prowadzi. Interesował się losem ludzi , zależało mu na ich szczęściu , przebywał z nimi , rozmawiał, tłumaczył. Miał wielu zwolenników , ale i ostrych przeciwników. W 70-tym roku życia oskarżono go za bezbożność i demoralizowanie młodzieży i skazano na karę śmierci. Wszystkie informacje o nim i jego nauce pochodzą z relacji jego uczniów Platona i Ksenofonta.

Poglądy Sokratesa osculują wokół problematyki antropologicznej – etyki oraz logoki jako nauki w nią wprowadzającej.

W warstwie etycznych poglądów Sokratesa  na czoło wysuwają się trzy tezy.:

1 Największym dobrem człowieka jest cnota, wynika z natury rzeczy

2 owocem cnoty jest szczęście oraz pożytek-pożyteczne jest tylko to co jest dobre

3 cnota = wiedzy þ intelektualizm etyczny : warunkiem dostatecznym cnoty jest posiadanie wiedzy. Stąd wniosek Sokratesa- cnoty można się nauczyć i jest ona jedna ( bo równa się wiedzy) .

Dwa podstawowe poglądy logiczne Sokratesa

-          metoda elenktyczna – metoda dyskusji Sokratesa z uczniami (współpraca umysłowa) składała się z części negatywnej i pozytywnej . Metoda elentyczna jest metodą negatywną . Polega na sprowadzaniu do absurdu tezy przeciwnej ( fałszywej) . Metoda ta wyznacza poczatek pracy filozofa poszukującego mądrości , wiedzy ( cnoty).

-          metoda maieutyczna (sztuka położnicza) – człowiek posiada pewną wiedzę ; problem w tym tylko, że jej siebie nie uświadamia .Stąd też , trzeba dopomóc mu wydobyć tę prawdę , która w nim jest zapodmiotowiona.  Jest to więc metoda wspólnego szukania , umiejętnego stawiania pytań : dzielenia pytań na prostsze.

Sąd nad Sokratesem

Motywy oskarżenia Sokratesa

I motyw  - Sokrates po raz pierwszy sprzeciwił się swojemu społeczeństwu na sądzie , gdzie sądzono żołnierzy (oficerów) , którzy nie pochowali poległych na polu walki .

II motyw – Sokrates sprzeciwił się garbarzowi Meletosowi, który chciał swojego syna wyuczyć na swego następcę. Sokrates widząc u tego młodego człowieka inne zainteresowania –szczególnie do nauki- przekazywał mu swoją wiedzę.

Sokrates pociągał za sobą młodych ludzi , wytykał ludzką głupotę . Młodzi ludzie często mają wyczucie, gdzie jest dobro, gdzie jest zło. Sokrates zaczyna budzić ludzi do myślenia. Młodzi ludzie chwycili jego naukę, a starsi oskarżyli o demoralizowanie młodzieży.

Postawiono dwa zarzuty :

1)     Psuje młodzież

2)     Nie wierzy w bogów greckich

Sokrates mówił, że każdy powinien wypełniać swoje obowiązki, a on ma swoją misję – misję nauczania. Dla niego najważniejsza jest mądrość. On poddawał w wątpliwość to, co autentycy uważali za rzeczywiste.

Najważniejsze dla niego to cnota , mądrość, dusza , a nie dobra materialne.

Mówił o sobie jako o posłańcu Boga, który ma „ruszyć” społeczeństwo ateńskie do działania , bo tkwi w maraźmie.

Po pierwszej obronie padł wyrok skazujący 280 do 220 głosów za skazaniem. Był z tego wyroku „”zadowolony”. Gdyby mógł toby wybrał na resztę życia wikt w parlamencie ateńskim i chciałby mieć takie profity jak oni.

On tak ukochał Ateny , że chciał dla nich tylko dobra.

Nie wybrał więzienia, grzywny , chociaż jego uczniowie chcieli go wykupi- odmówił.

Po pierwszym wyroku było II głosowanie . Mowa Sokratesa wpłynęła na zmianę głosowania . głosami 360 do 14 skazano go na śmierć. Miał 70 lat . Dla Aten była to hańba. Uświadomił jeszcze sędziów (50-ciu Ateńczyków) ,że jak go zabiją to dopiero on ożyje w świadomości innych. Wybrał śmierć (wypicie trucizny)- inaczej jego przesłanie ...