Krzyżosiak B - Zapożyczenia z języka niemieckiego.pdf - _ Polski. Wpływy i zapożyczenia - jrachuba

Referat z historii języka polskiego – 10.11.2009 – Beata Krzyżosiak

Zapozyczenia z jezyka niemieckiego

(germanizmy)

Germanizm (od Germania - łacińska nazwa Niemiec) - wyraz zapożyczony z języka niemieckiego.

Zapożyczenia w języku polskim

Na podstawie artykułu Bogusława Nowowiejskiego (Uniwersytet w Białymstoku) – „Wpływy języka niemieckiego na

polszczyznę w zakresie słownictwa”

 Polsko-niemieckie kontakty językowe wynikające ze związków politycznych, gospodarczych i kulturalnych należą

do najstarszych w dziejach naszego języka narodowego > początki tych kontaktów sięgają okresu wspólnot

językowych

Z tego okresu pochodzą najstarsze germanizmy wyrazowe: chwila, cudzy, izba, jawor, komin, konew, ksiądz, kula,

ług, marchew, młyn, mosiądz, myto, panew, pielęgnować, pieniądz, pigwa, pług, skiba, stodoła, trąba .

Są to germanizmy ogólno- lub zachodniosłowiańskie (ze względu na czas zapożyczenia i zasięg ich występowania)

* patrz też: Klemensiewicz, 1974, str. 27-28

 Właściwe kontakty polsko-niemieckie, wynikające głównie z sąsiedztwa geograficznego,

(Rys. 1. Obecne granice Niemiec i Polski)

rozpoczynają się z chwilą wyodrębnienia się polszczyzny i języka niemieckiego ze wspólnot językowych. W tym

czasie germanizm są nieliczne – około 400 jednostek – z czego tylko połowa to przejęcia bezpośrednie, pozostałe

wchodzą do polszczyzny za pośrednictwem języka czeskiego;

np. barwa, bursztyn, bławat, fałsz, fant, frymark, herb, ircha, jedwab, kiermasz, kryształ, klejnot, olej, pieprz, perła,

rycerz, żeglarz;

jest to słownictwo, które świadczy o żywych wówczas kontaktach handlowych i znaczącej obecności wzorców

niemieckich w zakresie organizacji polskiego życia społecznego (budowanie wsi i miast na wzór niemiecki;

niemieckie wzory w zbrojnictwie etc.)

CYTAT:

W procesie przejmowania przez czeszczyznę terminologii chrześcijańskiej dużą rolę odegrało pośrednictwo

niemieckie. Drogą greka – łacina – niemiecki – czeski przeniknęły do polszczyzny wyrazy BISKUP , JAŁMUŻNA ,

KRUCHTA MNICH i inne, a drogą łacina – niemiecki – czeski wyrazy BIRZMOWAĆ (później BIERZMOWAĆ ),

KLASZTOR , KOŚCIÓŁ , KRZEST i KRZCIĆ wraz z pochodnymi KRZEŚCIJANIN itp. (dopiero w XVI wieku

początkowe k- zostało tu zastąpione przez ch-), MSZA , NIESZPÓR , OFIARA , OŁTARZ , OPAT , PIELGRZYM ,

PROBOSZCZ , PRZEOR , ŻEGNAĆ i inne.

 Walczak Bogdan: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław 1999.

 PROCES CHRYSTIANIZACJI

- zajmuje szczególne miejsce u początków kontaktów polsko-niemieckich;

- niemczyzna jest wówczas reprezentowana głównie przez dialekt (wschodnio-) środkowoniemiecki przybywających na polskie

ziemie duchownych, rycerzy, kupców

- stanowi podstawowe – obok czeszczyzny – medium dla napływu na grunt polski licznych latynizmów, związanych głównie z

terminologią chrześcijańską: biskup, chrzest, kapłan, klasztor, kościół, msza, ołtarz, opat, opłatek, proboszcz, przeor, żegnać

idąca od XIII wieku przez południowy Śląsk na ziemie Wielkopolski i Małopolski

· liczne zapożyczenia związane z masowym napływem mieszczan i chłopów („Placówka” Bolesława

Prusa; nowele; pozytywizm), niemiecką ekspansją gospodarczą , zakładaniem i rozwojem miast

· zapożyczenia głównie z leksyki bytowej, ale i

- HANDLU ( achtel, buda, handel, jarmark, kiermasz, kram ) i

- RZEMIOSŁA (obcęgi),

- ORGAMNIZACJI ŻYCIA W MIEŚCIE ( gmina – Gemeinde, burmistrz - Bürgermeister , rada, ratusz )

- NA WSI ( folwark, gmina, sołtys, wójt )

- ŚREDNIOWIECZE > POLITYKA ZAKONU KRZYŻACKIEGO

wpływy na ważnych dla Polskiej racji stanu i gospodarki takich terenach jak: Pomorze Gdańskie i

Prusy Wschodnie

uprzywilejowana pozycja niemczyzny na tych terenach

dyskryminacja polszczyzny w Gdańsku, Elblągu, Toruniu, Chełmnie (sprzeciw polskiego

mieszczaństwa wobec uzurpowania przez język niemiecki prawa do dominacji)

 GERMANIZMY jako zrąb formujących się SPECJALISTYCZNYCH ODMIAN JĘZYKA POLSKIEGO

· BUDOWNICTWO: antaba, bretnal, blacha, bruk, cembrować, cegła, mur, rura

· WOJSKOWOŚĆ: jurgielt, żołd, żołnierz

· Podwaliny JĘZYKA PRAWNICZEGO: cło, czynsz, czyża, myto, pacht, szarwark ( * wpływ na tę

pozycję germanizmów miało także funkcjonowanie w średniowiecznej Polsce elementów prawa

niemieckiego – tzw. magdeburskiego i chełmińskiego)

· GÓRNICTWO I HUTNICTWO: hamer, huta, hutman, hałda, kilof, sztolnia, szychta, szyb, sztygar

( * związane jest to z dużym wkładem niemieckich robotników w powstanie i rozwój polskiego

kopalnictwa i przetwórstwa urobku)

* W związku z postępem cywilizacyjnym duża część dawnej leksyki fachowej zanikła

 Ogromna ilość ówczesnych germanizmów miała charakter ogólnopolski – świadczy o tym fakt, że występowanie tylko

kilkunastu z blisko 600 przejętych w dobie stp z niemieckiego wyrazów podstawowych było ograniczone do konkretnego

terytorium

 KOLEJNA FALA OSADNICTWA > uciekinierzy (przed uciskiem feudałów i prześladowaniami religijnymi)w postaci chłopów

holenderskich i niemieckich

Słabszy wpływ germanizmów na ziemiach Polski zachodniej i północnej od początku XVI do schyłku XVII wieku –

PRZYCZYNY:

Osadnictwo bardziej zróżnicowane etnicznie (niż poprzednie fale napływowe osadników)

Napływ zarówno do wsi, jak i miast (wcześniej – głównie wsie)

Konkurencja wśród dialektów niemieckich: środkowoniemiecki (gł. na płn Polski), wpływ dialektów

dolnoniemieckich, a później nowo-wysoko-niemieckiego

: PRUSKI, AUSTRIACKI (germanizmy) i ROSYJSKI (rusycyzmy)

· zapożyczenia niemieckie tego okresu charakteryzuje:

- bogactwo

- różnorodność

- są też raczej równomierne (zasilały „mniej więcej równomiernie leksykę oficjalną, jak i zasób słowny

obiegowy”

- germanizmy nierzadko zapożyczane były całymi rodzinami słowotwórczymi, np. :

zabory

amt, amtowy, oberamtowy, amtman, oberamtman, amtsbecyrk ‘okręg administracyjny’

krejsamt ‘urząd okręgowy’

landrat, landratura, landratowski, landracki, landratostwo

 XIX WIECZNE GERMANIZMY uzupełniały głównie te kręgi słownictwa, w których były tradycyjnie obecne, np.:

· leksykę rzemiosł:

- zegarmistrzowskie

bigel ‘uszko zegara’

cyferblat, repetier, szpindel ‘oś wahadełka w zegarku’

werk

stolarskie:

bejca

fornir

mahoń

 FALE OSADNICTWA NIEMIECKIEGO

- KOLONIZACJA ŚREDNIOWIECZNA

 ROZBIORY i ZABORY

- szewskie

sztylpy

zelować

· terminologię wojskową

akselbanty

feldcech ‘pendent’

haubica

lederwerki

mantelzak

· słownictwo bytowe

knedel

pumpernikiel

sznycel

hantle

roleta

tapeta

 ale tworzyły także nowe kręgi:

· kultura i sztuka:

fisharmonia

szkicenbuch ‘szkicownik’

sztambuch

blejtram

forgrunt ‘pierwszy plan obrazu’

rajzbret

sztalugi

sztafaż

 lub „modernizowały” dawne:

zapożyczenia te wypełniały luki nominatywne powstające w wyniku zmian w dotychczasowych zasadach funkcjonowania

określonej dziedziny życia społecznego – np. w zakresie produkcji przemysłowej czy handlu i rynku finansowego

· Przykładowe „nowoczesne” pożyczki:

- borhajer ‘wiertacz’

- centrumborer ‘świder środkowy’

- pudlerz ‘robotnik pracujący przy piecu pudlerskim’

- szleper ‘pomocnik górnika’

- szyrer ‘palacz pieca hutniczego’

- szwajserz ‘spawacz’

- wermer ‘robotnik obsługujący piec hutniczy’

- anszlag ‘kosztorys’

- anszlagować

- buchalter

- forszus ‘zaliczka’

- fracht

- geszeft

- grynder ‘aferzysta’

- kurscetel ‘wykaz kursów walut i papierów wartościowych’

- landszafta ‘ziemskie towarzystwo kredytowe’

- plajta

- reugeld ‘wadium’

- spekulant

- tranzyt

- trasowość

- weksel ’poręczyć’

· JĘZYK URZĘDOWY w zaborach niemieckich

Zwłaszcza w zaborze austriackim język kancelaryjny Niemców i zniemczonych Czechów pozostawił na polskiej administracyjnej i

wojskowej nomenklaturze wyraźne piętno – zarówno w słownictwie, jak i w planie stylistyczno-składniowym ,

Np. w postaci licznych konstrukcji składniowych i sfrazeologizowanych związków wyrazowych typu:

- w nawiązaniu

- w uzupełnieniu

- w odpowiedzi na coś

- być w posiadaniu czegoś

- stawiać wniosek

- stawiać pytania

FRAZEOLOGIZMY:

· w pierwszym rzędzie ( in erster Reihe )

· od przypadku do przypadku ( von Fall zu Fall )

· tu leży pies pogrzebany ( da liegt der Hund begraben )

· być w posiadaniu ( im Besitze sein )

· nie być w stanie ( nicht im Stande sein )

do dziś obecnych w polszczyźnie.

XIX-wieczne repliki składniowo-stylistyczne, związków frazeologicznych i wyrazów, zwłaszcza złożonych, to nie tylko refleks

„ bezwiednego naśladowania wzorców niemieckich w oficjalnych kontaktach językowych, ale też językowego puryzmu II

połowy XIX wieku nakazującego wybór swoistego „mniejszego zła”, czyli nie „importowania”, ale strukturalnego

„substytuowania” obcych elementów językowych. Na przełomie XIX i XX wieku kalkowanie staje się jednym z podstawowych

sposobów uzupełniania polskiego zasobu leksykalnego (...) ”

Rezultaty XIX-wiecznych wpływów niemieckiego na j. pol. są widoczne do dziś; bogato przedstawia się rejestr rzeczownikowych,

przymiotnikowych i czasownikowych compositów (ich liczbę w polszczyźnie ogólnej szacuje się na kilkaset),

PRZYKŁADY: czasopismo, duszpasterz, czasokres, korkociąg, krwiobieg, miarodajny, ogniotrwały, przeciętny, przedłożyć,

przepracować, równocześnie, rzeczoznawca, światopogląd, wodoodporny, wypośrodkować etc.

- mniejszy rejestr tworzą formacje afiksalne, np . w obrębie terminów językoznawczych: nagłos, wygłos, przegłos (por. niem. Anlaut,

Auslaut, Durchlaut)

Jednak mimo tego większość przejętych wówczas germanizmów, podobnie jak rusycyzmy epoki, miała efemeryczny - (mądre słowo z

artykułu ;)) czyli krótkotrwały, szybko przemijający – charakter i wraz z odzyskaniem niepodległości zniknęła z języka polskiego .

Dotyczyło to w głównej mierze nazw rozbiorowych realiów, zwłaszcza urzędów i instytucji, stanowisk i funkcji, które wygasły

samorzutnie.

Np.:

(Rys. 2)

(Rys. 3)

Inne czynniki, które przyczyniły się do zaniknięcia części germanizmów – nawet tych, wydawałoby się, niezbędnych, często w

pełni zintegrowanych z polszczyzną (rys. 3):

- wytrwała walka polskiego społeczeństwa o zachowanie mowy ojczystej

- silne nastroje purystyczne, wywołane głównie zalewem nowszych zapożyczeń

- zachodzący na przełomie XIX i XX wieku proces usuwania różnych jednostek słownikowych, w tym starszych i mniej

niezbędnych zapożyczeń zastępowanych niekiedy wyrazami rodzimymi lub zapożyczonymi nowszymi odpowiednikami

Proces usuwania germanizmów rozpoczęty w II połowie XIX wieku trwał całe stulecia, szczególnie intensywnie w okresie

międzywojennym i po zakończeniu okupacji. Pozostawiono w polszczyźnie dawne i na ogół dobrze przyswojone wyrazy typu: blacha,

cegła, dach, mutra, rura, stal, śruba , a skupiono się na germanizmach nowszych.

(Rys. 4)

 UBOGA spuścizna OKUPACJI HITLEROWSKIEJ z okresu II WOJNY ŚWIATOWEJ

głównie słownictwo z zakresu wojskowości:

banszuc, esesman, luftwaffe, wermacht, lagier, oflag, stalag

· życia społeczno-politycznego

anszlus, auswajs, folksdojcz, gestapo, kapo, kenkarta, komando

· sfery leksyki bytowej

erzac, szmugiel, szabrownik

* Na gruncie współczesnej polszczyzny wyrazy te występują okazjonalnie, najczęściej jako historyzmy

odnoszące się do wojennych realiów

 II połowa XX wieku – dominacja języka angielskiego (zapożyczenia angielsko-amerykańskie)

Zapożyczenia w polszczyźnie współczesnej są symboliczne (udział nowych zapożyczeń niemieckich szacuje się na około 40

wyrazów); np.: (auto)szrot, gastarbaiter, kombi, szyberdach .

PODSUMOWANIE

(Rys. 5)

 dominują zapożyczenia formalnosemantyczne (ich przewaga widoczna jest do poł. XVIII wieku)

 pożyczki niemieckie z różnych epok łatwo adaptują się w nowym otoczeniu słownikowym i gramatycznym

 niektóre wchodzą wręcz bez istotnych zmian głoskowych (Miodek)

 inne – zwłaszcza wyraźnie odmienne od polskich zwyczajów wymawianiowych – adaptują się głównie

- poprzez procesy fonetycznej substytucji

, np.:

Zügel > cugiel

Schnitzel > sznycel

Grünspann > grynszpan

Bückling > pikling

Wünschen > winszować

Drillich > drelich

Rinne > rynna

Bretzel >precel

Schopfe > szopa

Schrot > śrut

Freude > frajda

Sluisa > śluza

- eliminacji lub wtrącenia fonemów

, np.:

Hauptwache > hobwach, odwach

Ordnung > ordynek

Schragen > stragan

Speiche > sprycha

- asymilacji

, np.:

Zweck > ćwiek

- rzadziej dysymilacji

, np.:

Vorwërc > folwark

- metatezy

, np.:

Absatz > obcas

- palatalizacji

, np.:

Kelle > kielnia

Kelch > kielich

Schwager > szwagier

Züngel > cyngiel

- i nazalizacji

, np.:

Messinc > mosiądz

 Fleksyjna adaptacja starszych i nowszych zapożyczeń polegała gł. na:

 włączeniu ich w polskie paradygmaty odmiany, z zachowaniem pierwotnej postaci fleksyjnej (dotyczy to przede wszystkim

rzeczowników r. m.: blat, browar, fiszbin, filc, gips, kloc, raut, rynsztok, szpic, szyld, wójt )

 lub zmianą zakończenia i włączenia w stosowny paradygmat, np. rzeczowniki r. ż. zarówno spółgłoskowe jak i zakończone na

–e , regularnie otrzymują w polszczyźnie –a i odmieniają się jak odpowiednie rzeczowniki polskie: cuma, cyna, reszta, sztaba,

tama, harfa, korba, szuflada, szyba, wanna

 w niemieckich czasownikach etymologiczne –en– jest zastępowane w polszczyźnie regularnie substytutem morfemowym

–(ow)ać : drylować, grawerować, holować, meldować, obstalować, platerować, smarować, stebnować, werbować

 przy przejmowaniu derywatów proces adaptacji fonetycznej i fleksyjnej prowadził nieraz do redukcji całych morfemów lub ich

znaczących części, a w konsekwencji do zamazania wyrazistych konturów strukturalnych i zatarcia granicy między rdzeniem i

afiksem: vorriter > foryś, vürhanc > firanka, gemaine > gmina, gewalt > gwałt, gestalt > kształt

 licznie zapożyczano composity – ich leksykalizacja daje jeszcze bardziej wyrazistsze efekty – zamazuje strukturę i granicę

między komponentami; dodatkowo sprawia, że zwłaszcza dawniejsze pożyczki tracą charakter złożeń i funkcjonują w

polszczyźnie jako simplicita: Bretnagel > bretnal, Buchsbaum > bukszpan, Rinkragen > ryngraf, Zapfenstrich > capstrzyk

Krzyżosiak B - Zapożyczenia z języka niemieckiego.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: