JANUSZ ŁUKOMSKI-PRAJZNER
HOSPITACJA JAKO PODSTAWOWA FORMA NADZORU PEDAGOGICZNEGO
NADZÓR PEDAGOGICZNY - JEGO FUNKCJE I ZADANIA
Zazwyczaj nadzór pedagogiczny kojarzy się z kontrolą działalności dydaktycznej i wychowawczej placówki szkolnej lub nauczyciela. Jest to jednak pojęcie znacznie szersze,
w którym mieści się wiele innych aspektów i którego nie można sprowadzać do samej kontroli.
Słownik Pedagogiczny definiuje nadzór pedagogiczny jako sprawowanie opieki i kontroli, przez przedstawicieli władz oświatowych, nad działalnością pedagogiczną i gospodarczą placówek wychowawczych. Opieka i kontrola obejmuje wgląd w całokształt działalności tych zakładów i ich poszczególnych pracowników oraz instruowanie ich i inspirowanie w miarę potrzeb.1
Występujące w tej definicji dwukrotnie słowo opieka wskazuje na ważny i zazwyczaj nie kojarzony z kontrolą aspekt nadzoru pedagogicznego. Jest nim udzielanie fachowej i merytorycznej porady osobie lub instytucji kontrolowanej.
Ponieważ szkoły zazwyczaj nie są zakładami budżetowymi, dyrektor tylko w niewielkim zakresie skupia swoją uwagę na wymienionej w definicji działalności gospodarczej. Wykonywany przez niego nadzór to ingerencja w sferę działalności dydaktycznej, opiekuńczej i wychowawczej, realizowanej przez szkołę. Tak zagadnienie to reguluje Ustawa o systemie oświaty, stwierdzając
w artykule 33, że nadzór pedagogiczny polega na:
1. ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli,
2. analizowaniu i ocenianiu efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
3. udzielaniu pomocy szkołom, placówkom i nauczycielom w wykonywaniu ich zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,
4. inspirowaniu nauczycieli do innowacji pedagogicznych, metodycznych i organizacyjnych.2
Wynikają z tego cztery podstawowe funkcje nadzoru pedagogicznego:
· kontrolna,
· oceniająca,
· instruktażowo inspirująca,
· informacyjna.
W ogólnych założeniach zadania nadzoru pedagogicznego sprowadzają się do następujących czynności:
· ustalenie założeń polityki oświatowej i ogólnych norm funkcjonowania systemu oświaty zgodnie z aktami prawnymi wyższego rzędu,
· analizowanie i ocenianie stopnia realizacji kierunków polityki oświatowej państwa w placówkach szkolnych,
· organizowanie wszelkiej działalności placówek oświatowo wychowawczych,
· inspirowanie i organizowanie działań zmierzających do podnoszenia poziomu nauczania i wychowania w placówkach oświatowych, głównie poprzez prowadzenie działalności innowacyjnej i eksperymentalnej,
· popularyzowanie wśród nauczycieli założeń polityki oświatowej, zadań szkolnictwa, dorobku naukowego, zwłaszcza organizowanie wymiany doświadczeń i osiągnięć innych placówek oświatowo-wychowawczych,
· badanie wyników nauczania i efektów pracy dydaktyczno wychowawczej szkół poprzez uczestnictwo w wizytacjach, hospitacjach, ocenianiu pracy pedagogicznej,
· organizowanie ogólnokrajowego przepływu informacji pedagogicznej,
· diagnozowanie stanu kwalifikacji nauczycieli i określenie potrzeb ich doskonalenia w zakresie pedagogiczno-metodycznym i specjalistycznym,
· udzielenie pomocy pracownikom placówek oświatowo-wychowawczych w wykonywaniu ich funkcji dydaktyczno-wychowawczych i kierowniczych oraz czuwanie nad zapewnieniem im odpowiednich warunków pracy.3
Zadania te w różnym stopniu dotyczą dyrektora szkoły. Zazwyczaj ma on niewielki wpływ na ustalenie założeń polityki oświatowej państwa, czy organizowanie ogólnopaństwowego przepływu informacji. Z drugiej strony udzielanie fachowej pomocy pracownikom, czy badanie wyników nauczania i efektów pracy wychowawczej to jak najbardziej jego domena.
Wynika z tego, że dyrektor odpowiedzialny jest za działania podejmowane wewnątrz jego placówki (określane zazwyczaj jako nadzór wewnętrzny), które dopiero razem z działaniami innymi (nadzór zewnętrzny), tworzą cały system nadzoru pedagogicznego.
Szczegółowo zasady nadzoru pedagogicznego reguluje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 grudnia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, wykazu stanowisk i kwalifikacji niezbędnych do ich zajmowania. W § 7 tego rozporządzenia Minister Edukacji Narodowej ustala, że cele nadzoru pedagogicznego realizuje się:
- w odniesieniu do działalności diagnostyczno-oceniającej poprzez:
a/ hospitacje,
b/ bieżące badanie wybranych obszarów działalności szkół i placówek oraz nauczycieli (badanie wyników, lustracje, bieżące przeglądy i inne formy),
c/ wizytacje,
- w zakresie działalności wspomagającej w szczególności poprzez: szkolenia, narady, instruktaż bezpośredni i opracowania.
Nietrudno zauważyć, że spośród wymienionych tu narzędzi przy działalności diagnostyczno-oceniającej, tylko hospitacja może być w całości realizowana samodzielnie przez dyrektora szkoły. W ten sposób staje się ona podstawowym sposobem sprawowania nadzoru
pedagogicznego w placówkach szkolnych i z tego powodu skupimy się głównie na niej w dalszej części pracy.
RODZAJE I FUNKCJE HOSPITACJI
Hospitacja to jedna z podstawowych form kierowania instytucją oświatowo-wychowawczą, wyrażającą się w odwiedzaniu zajęć odbywających się na terenie tej instytucji, nastawiona na godne ze stanem wiedzy organizowanie optymalnych warunków osiągania celów pracy ucznia, wychowanka i nauczyciela wychowawcy oraz celów instytucji jako całości.4 Tak brzmi jedna z odstawowych definicji hospitacji.
Nieco inaczej określa ją w swoim rozporządzeniu Minister Edukacji Narodowej stwierdzając, że hospitacja jest bezpośrednią obserwacją realizacji przez nauczycieli statutowych zadań szkoły lub placówki, w szczególności zajęć prowadzonych z uczniami lub wychowankami.5
Jak wynika z zestawienia tych definicji, pedagodzy dążą do równego rozłożenia akcentów i objęcia obserwacją w podobnym stopniu zarówno nauczyciela jak i uczniów. Minister natomiast stara się skupić uwagę głównie na obserwacji pracy nauczyciela, co zgodne jest z pojmowaniem hospitacji jako przede wszystkim kontroli.
W tej sytuacji rodzi się pytanie o faktyczny cel hospitacji. Osoba przystępująca do jej realizacji musi bowiem mieć pełną świadomość tego, co można tą metodą osiągnąć i postawić sobie zgodne z tymi możliwościami cele a następnie skupić się na ich realizacji.
Generalnie wyróżnić można następujące rodzaje funkcji hospitacji:
· pomoc,
· instruktaż,
· inspirację,
co ogólnie określić można jako funkcje doradcze, oraz:
· badanie wyników nauczania,
· kontrolę,
· ocenę,
czyli funkcje kontrolno-oceniające.
Z uwagi na ten rodzaj funkcji hospitacja jest powszechnie uważana za podstawowy sposób określania efektów pracy dydaktyczno-wychowawczej i zazwyczaj wykorzystywana w tym celu.
Nie można jednak zapominać o doradczych funkcjach hospitacji. Samo badanie stanu faktycznego nie jest bowiem działaniem wystarczającym, o ile nie jesteśmy w stanie wysunąć z niego odpowiednich wniosków i podjąć działań naprawczych.
W zależności od szczegółowych celów jakie sobie stawiamy, stosować można następujące rodzaje hospitacji:
· hospitacje poszczególnych lekcji, zwane normalnymi, tradycyjnymi lub całościowymi,
· hospitacje cykliczne,
· hospitacje problemowe, zwane też tematycznymi,
· hospitacje okolicznościowe (lustracje).6
Hospitacje tradycyjne są stosowane najpowszechniej. Polegają one na obserwacji całej jednostki lekcyjnej lub innej formy pracy szkoły. Pozwalają one badać całokształt pracy nauczyciela i uczniów. Z tego powodu stanowią one jedną z ważniejszych form nadzoru pedagogicznego. Spełniają jednak głównie funkcje kontrolno-oceniające, niewątpliwie niezwykle ważne, ale nie wyczerpujące całości zagadnienia. Ten rodzaj hospitacji nie sprawdza się zwłaszcza w odniesieniu do młodych, rozpoczynających pracę nauczycieli, dla których właściwy instruktaż
i twórcze inspirowanie są dużą pomocą w dalszej pracy.
Hospitacje cykliczne charakteryzują się tym, że obejmują określony cykl zjawisk pedagogicznych lub organizacyjnych do zbadania w stosunkowo krótkim czasie, tworzących zamkniętą tematycznie całość. Przykładowe zastosowanie to gruntowna ocena pracy danego nauczyciela czy porównanie pracy nauczycieli uczących tego samego przedmiotu.
Hospitacje problemowe podobna są do hospitacji cyklicznych, ale ich celem jest zbadanie węzłowych z punktu widzenia pracy szkoły problemów. Stąd też wymagają one odpowiedniego przygotowania ze strony zarówno dyrektora jak i nauczycieli. Nad danym zagadnieniem pracują bowiem obydwie strony, co jest główną ideą takich hospitacji. Ich wartość tkwi bowiem również w tym, że mobilizują i angażują nauczycieli do wspólnego wysiłku
w rozwiązywaniu ważnych problemów pedagogicznych, zmuszając ich przy tym do pogłębienia wiedzy z zakresie danego problemu.
Hospitacje okolicznościowe (lustracje) są to podejmowane spontanicznie, zazwyczaj nie ujęte w planie, obserwacje pewnych wąskich fragmentów, faktów lub zjawisk z życia szkoły. Wynikają one z chwilowej sytuacji i są próbą doraźnego rozwiązania problemu. Spełniają więc funkcję rozpoznawczo-diagnostyczną i profilaktyczną.
Zmiany wprowadzone w 1999 roku Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 grudnia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego,7 są próbą innego ukierunkowania hospitacji i skierowania większej uwagi na ucznia (w ő 4. p.5. wprowadza się hospitację polegającą w szczególności na obserwacji wiedzy, umiejętności i postaw uczniów). Doprowadziło to dopisania do powyższego podziału hospitacji diagnozującej. Jest to obserwacja jednostki lekcyjnej lub zajęć wychowawczych, podczas której uwaga hospitującego skupiona jest przede wszystkim na uczniach. W związku z tym zalicza się ją do ważnych technik mierzenia jakości pracy szkoły8 i kładzie duży nacisk na jej stosowanie. Bliższe przyjrzenie się jednak technice przygotowania i
prowadzenia tych hospitacji (przygotowuje zespół nauczycieli, lekcja ma charakter popisu, itd.) wskazuje jednak, że jest to rodzaj hospitacji problemowej, wokół
której sztucznie stworzono atmosferę pewnej nowości.
Istnienie wielu rodzajów hospitacji nie oznacza, że można stosować je zamiennie. Miernikiem bowiem umiejętności pedagogicznych i kierowniczych dyrektora jest odpowiedni dobór hospitacji, tak aby obejmowały one całokształt zagadnień i realizowały wytyczone cele.
Procedura hospitacji jest więc tematem następnego rozdziału.
PROCEDURA HOSPITACJI.
Procedura hospitacji wynika bezpośrednio z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego oraz z pewnej wypracowanej i przyjętej praktyki szkolnej.
Na początku roku szkolnego dyrektor, wraz z innymi osobami pełniącymi funkcje kierownicze w szkole, przygotowuje plan nadzoru pedagogicznego zawierający między innymi harmonogram hospitacji, oraz ich problematykę. Plan ten powinien uwzględniać wszystkie przedmioty nauczania i inne zajęcia dydaktyczne, opiekuńcze i wychowawcze. Ponieważ w wyniku hospitacji dyrektor powinien uzyskać całościowy obraz szkoły, nie należy zapominać o objęciu tą formą nadzoru lekcji wychowawczych, zajęć bibliotecznych, kółek przedmiotowych, a nawet zebrań z rodzicami czy uroczystości szkolnych.
Każdy nauczyciel powinien być hospitowany przynajmniej raz w ciągu roku. Wydaje się jednak wskazane nasilenie hospitacji odnośnie nauczycieli rozpoczynających pracę lub osiągających z jakiegoś powodu niewystarczające wyniki nauczania.
Przygotowując się do przeprowadzenia konkretnej hospitacji, dyrektor powinien uzyskać pewną wiedzę na temat zarówno nauczyciela jak i nauczanego przez niego przedmiotu. Pomocna może być analiza zapisów w dzienniku lekcyjnym, zapoznanie się z planem nauczania przedmiotu czy nawet z pracami lub notatkami uczniów.
Praktykowana jest również rozmowa przedhospitacyjna z nauczycielem. W jej trakcie dyrektor może uzyskać informacje o problemach pracy pedagoga w konkretnym środowisku uczniowskim (grupie uczniów), a także o planowanej do hospitacji lekcji - jej głównych celach
i metoda ch pracy.
Sama hospitacja nakłada na prowadzącego ją również pewne normy postępowania. Nie może on ingerować w tok zajęć, zakłócać ich realizację, dekoncentrować uczniów. Dobrze przeprowadzona obserwacja, to taka w czasie której, zarówno nauczyciel jak i uczniowie zapominają o obecności dodatkowej osoby na zajęciach.
Zazwyczaj rozmowa pohospitacyjna powinna odbywać się w tym samym dniu. W praktyce jednak nawał pracy dyrektora i różne obowiązki nauczyciela mogą powodować pewne przesunięcie w czasie. Powinna mieć ona charakter przyjacielskiej rozmowy a nie pouczania z pozycji przełożonego.
Obowiązuje zasada, że hospitowany nauczyciel sam omawia swoją lekcję, określając co zdołał osiągnąć i co w realizacji odbiegło od przyjętych założeń. Zazwyczaj nauczyciele sami formułują wtedy swoje problemy i dzielą się wątpliwościami. Pozwala to dyrektorowi na udzielenie odpowiedniego i zazwyczaj oczekiwanego instruktażu, oraz na sformułowanie konkretnych zaleceń.
Przeprowadzenie hospitacji odnotowuje się w dzienniku lekcyjnym. Hospitujący wypełnia również arkusz hospitacyjny podpisywany przez obydwie strony.
PRZYPISY
1. W. Okoń, Słownik Pedagogiczny. Warszawa1984, s.189.
2. Ustawa o systemie oświaty, tekst ujednolicony. Rzeczpospolita, 18 października 2001
3. W. Zarzycka. Poradnik dyrektora szkoły w zakresie nadzoru pedagogicznego, Szczecin 1992. str. 16-17.
4. Mała encyklopedia pedagogiczna pod redakcją M. Jakubowskiego i W. Pomykały. "Wychowanie" 1970/1971, s.483.
5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 grudnia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, wykazu stanowisk i kwalifikacji niezbędnych do ich zajmowania.
6. K. Borzęcki, Jak hospitować. Olsztyn 1995, str.50.
7. Dziennik Ustaw Nr 67. poz.759.
8. E. Matusik, B. Walatek, Hospitacja diagnozująca. Magazyn Szkolny 17-18 z dnia 24.04.2001. s.20.
mpwjs