POSTĘPOWANIE CYWILNE

I.              Zagadnienia podstawowe

Pojęcie postępowania cywilnego:

Ustawodawca nie sformułował w Kpc definicji legalnej postępowania cywilnego. Stąd też w doktrynie zwykło się przyjmować różne wersje dla tej definicji. Elementy wykorzystywane dla sformułowania właściwej definicji postępowania cywilnego leżą w dwóch wyraźnie wyodrębniających się płaszczyznach: 1) płaszczyzna przedmiotu postępowania oraz 2) płaszczyzna samego postępowania.

Ad. 1 przedmiotem postępowania cywilnego są sprawy cywilne; definicję sprawy cywilnej zawiera art. 1 Kpc (tzw. definicja parnawiasowa):

Kodeks postępowania cywilnego normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne).

Artykuł 1 określa zatem zakres stosowania Kodeksu postępowania cywilnego. Wyróżnia się 2 kryteria dla określenia sprawy cywilnej: 1) materialne, oraz 2) formalne. Kryterium materialne w art. 1 dotyczy części „w sprawach z zakresu prawa cywilnego...”- chodzi tu o sprawy z prawa materialnego,
a dokładniej o stosunki cywilnoprawne, których istotą jest: 1. równorzędność stron stosunku oraz
2. ekwiwalentność świadczeń. Kryterium formalne natomiast dotyczy w art. 1 „spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych i pozostałych spraw...”. Na tym tle wyłaniają się definicje:

-          sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym – którą będzie każda sytuacja wymagająca udzielenia ochrony prawnej ze względu na prawa i obowiązki stron stosunku prawnego o charakterze równorzędnym i najczęściej ekwiwalentnym;

-          sprawy cywilnej w znaczeniu formalnym – należy stwierdzić, czy nie chodzi o stosunek administracyjnoprawny, gdyż przy sprawach z ubezpieczeń społecznych wyraźny jest brak równorzędności stron. W tym miejscu należy także wskazać, że szczególnego rodzaju sprawami cywilnymi w rozumieniu art. 1 Kpc są sprawy gospodarcze – klauzula generalna: sprawami gospodarczymi są sprawy ze stosunków cywilnych pomiędzy przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej. Sprawami gospodarczymi są także sprawy ze stosunku spółki. Innymi szczególnymi sprawami cywilnymi są sprawy egzekucyjne, upadłościowe, naprawcze, itp.

Wracając do kwestii definicji postępowania cywilnego należy wskazać 4 elementy, które przyjmowane są w nauce dla jej sformułowania:

-          właściwość organu;

-          naczelne zasady postępowania (autonomii, dyspozycyjności);

-          struktura (budowa) postępowania;

-          cele i funkcje postępowania cywilnego.

DEFINICJA POSTĘPOWANIA CYWILNEGO:

Prawnie zorganizowana działalność sądów i innych właściwych organów z udziałem zainteresowanych podmiotów, przy czym głównym i samodzielnym przedmiotem tego postępowania są sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, a właściwość organów, naczelne zasady postępowania, struktura postępowania, formy i cele tego postępowania ukształtowane zostały w sposób uwzględniający szczególne właściwości spraw cywilnych w znaczeniu materialnym.

Zasady:

1)      autonomii woli stron;

2)      dyspozycyjności (art. 321 § 1 Kpc);

3)      kontradyktoryjności (ciężar dowodu – onus probandi).

Cele i funkcje postępowania cywilnego:

-          celem postępowania cywilnego jest urzeczywistnienie norm prawa materialnego w zakresie stosunków cywilnoprawnych poprzez zaprowadzenie stanu pewności prawnej;

-          funkcją postępowania cywilnego jest ogół skutków prawnych wywoływanych przez postępowanie cywilne w sferze porządku prawnego, ale oceniany z punktu widzenia celu tego postępowania. Wyróżnia się 3 zasadnicze funkcje postępowania cywilnego:

a)      funkcję ochronną – ochrona interesu prywatnego i publicznego (naruszone lub zagrożone prawo podmiotowe);

b)      funkcję porządkową – „proces oznacza porządek i formę”; uporządkowane czynności procesowe uczestników postępowania;

c)      funkcję instrumentalną – postępowanie cywilne to sposób realizacji norm prawa materialnego; realizacja celów i zadań państwa.

Pojęcie prawa postępowania cywilnego:

Prawo postępowania cywilnego to ogół norm prawnych regulujących postępowanie cywilne. Cecha podstawowa to dualizm norm prawa postępowania cywilnego, który wyraża się:

-          realizacją norm prawa materialnego prywatnego;

-          samymi normami procesowymi, które mają charakter publiczny (normy subsydiarne, in. instrumentalne).

Normy procesowe mogą być:

-          kompetencyjne: rozgraniczają właściwość sądu tego samego lub innego rodzaju (właściwość rzeczowa i miejscowa); także dla organów pozasądowych;

-          ściśle procesowe: regulują sposób i formy podejmowania czynności procesowych.     

II.                  Rodzaje postępowań cywilnych

1) Wyróżnia się 2 zasadnicze rodzaje postępowań cywilnych:

1. postępowanie sądowe;

Tu: organizacja sądów powszechnych w sprawach cywilnych:

-          zasada trójinstancyjności;

-          struktura organizacyjna: I i II instancja: sądownictwo merytoryczne; III instancja: SN – kasacja.

2.       postępowanie pozasądowe – postępowanie przed sądami polubownymi tj. niepaństwowymi, prywatnymi i powoływanymi przez strony.

2) sądowe postępowanie cywilne dzieli się na:

1.       postępowanie toczące się przed sądami powszechnymi (SO, SR, SA);

2.       postępowanie toczące się przed SN.

3) Ze względu na cel wyróżnia się w zakresie sądowego postępowania cywilnego:

1.       postępowanie rozpoznawcze;

2.       postępowanie pomocnicze;

3.       postępowanie egzekucyjne;

4.       postępowanie upadłościowe;

5.       postępowanie naprawcze;

6.       międzynarodowe postępowanie cywilne.

SĄDOWE POSTĘPOWANIE CYWILNE:

Ad. 1

POSTĘPOWANIE ROZPOZNAWCZE:

Cel: rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy.

Cechy: postępowanie kognicyjne; wewnętrznie niejednolite.

Podział: wyróżnia się tu 2 tryby:

1)      tryb procesu cywilnego;

2)      tryb postępowania nieprocesowego.

Patrz art. 13 § 1 zd. 1 Kpc: Sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Proces cywilny

Cel: sąd rozstrzyga spór o prawo; o istnienie lub nieistnienie stosunku prawnego lub prawa.

Cechy: proces cywilny odznacza się:

-          dwustronnością;

-          przeciwnymi interesami stron.

Strony postępowania:

-          powód, in. strona powodowa – podmiot, który poszukuje przed sądem ochrony prawnej w postępowaniu cywilnym;

-          pozwany – podmiot, przeciwko któremu to postępowanie jest skierowane.

UWAGA! Gdy śmierć strony – postępowanie zawiesza się; fuzja stron – połączenie stron np. przy dziedziczeniu.

Wszczęcie: proces wszczynany jest zawsze przez strony; procesu sąd nie może wszcząć z urzędu! Powództwo wytacza się poprzez wniesienie pozwu. Datą wszczęcia postępowania jest termin nadania w urzędzie pocztowym/ złożenia pozwu w sądzie.

Tu: powództwo a pozew:

Powództwo – zindywidualizowane okolicznościami faktycznymi żądanie strony o nabycie ochrony w drodze procesu sądowego (post. cywilnego); sąd orzeka na podstawie faktycznej.

Pozew – szczególnego rodzaju pismo procesowe; sąd orzeka merytorycznie w postaci wyroku; zasądza powództwo w całości albo w części albo też je oddala; wyrok w imieniu RP. Podział: proces cywilny nie jest jednolity i dzieli się na: 1) postępowanie procesowe zwykłe, oraz 2) postępowanie procesowe odrębne. Kryterium tego podziału stanowi rozróżnienie spraw na dwie grupy, a mianowicie na sprawy zwykłe oraz sprawy o szczególnym znaczeniu społecznym, dla których ustawodawca przewiduje uproszczenie i przyspieszenie postępowania.

→Postępowanie procesowe odrębne:

Zasada ogólna: sąd z urzędu decyduje o stosowaniu w toku rozpoznawania sprawy przepisów o postępowaniach odrębnych. Wyjątek ma miejsce wyłącznie w przypadku postępowania nakazowego, które może być wszczęte jedynie na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie.

a) postępowanie w sprawach małżeńskich np.: o rozwód, o unieważnienie małżeństwa, inne;

b) postępowanie między rodzicami a dziećmi np.: o ustalenie/zaprzeczenie ojcostwa; tu: UWAGA! *przysposobienie – tryb nieprocesowy, ale ** rozwiązanie przysposobienia – w trybie procesu cywilnego;

c) postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych;

d) postępowanie o ochronę naruszonego posiadania;

e) postępowanie w sprawach gospodarczych (nie jest jednolite):

-          z zakresu ochrony konkurencji;

-          o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone;

-          sprawy z zakresu: regulacji energetyki, telekomunikacji, transportu kolejowego;

f) postępowanie nakazowe;

g) postępowanie upominawcze;

h) postępowanie uproszczone – wprowadzone do Kpc nowelizacją z 24.05.2000 r.

Ad. a

Postępowanie w sprawach małżeńskich –

Cechy: obligatoryjne tzn. nie może być rozpoznawane w zwykłym postępowaniu.

Zakres zastosowania (art. 425 Kpc):

-          sprawy o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa;

-          o unieważnienie małżeństwa;

-          o rozwód;

-          o separację.

Wszczęcie: przez każdego z małżonków, prokuratora i osobę trzecią mającą interes prawny (wyjątek: rozwód i separacja – tu wszczęcie tylko przez małżonków).

Charakterystyka szczegółowa:

·         Posiedzenia sądu odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba, że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności. 

·         W razie niestawiennictwa strony: (1) rozprawa odbywa się; (2) sąd nie może nakazać przymusowego sprowadzenia tej osoby do sądu.

·         Sąd musi przeprowadzić postępowanie dowodowe.

·         Sąd nie może odmówić dopuszczenia dowodu z przesłuchania stron, jeżeli strona go powołuje, w sprawach zaś o rozwód lub separację przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron jest obligatoryjne.

·         Wyrok sądu II instancji nie jest natychmiast wykonalny.

·         Wyrok prawomocny ma skutek erga omnes.

·         W postępowaniach o rozwód lub o separację przewidziana jest charakterystyczna dla tego postępowania instytucja tzw. posiedzeń pojednawczych, która ma charakter obligatoryjny, i tym się zresztą różni od fakultatywnego postępowania pojednawczego, jakie można przeprowadzić przed wniesieniem pozwu (to postępowanie nie może być zresztą przeprowadzone dla spraw rozwodowych ani dla spraw o separację). Na posiedzeniu pojednawczym musi dojść do osobistego stawiennictwa obu stron. Jeżeli stawiennictwo jednej ze stron napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, na wniosek strony sąd może zaniechać przeprowadzenia posiedzenia pojednawczego. Jeżeli pojednanie nie nastąpi, a odroczenie posiedzenia pojednawczego byłoby niecelowe, sędzia wyznaczony stwierdza, że próby pojednania nie dały wyniku. Przewodniczący wyznacza następnie rozprawę. Wyznaczenie przez sąd rozprawy nie eliminuje jeszcze potrzeby dalszych dążeń sądu do utrzymania pożycia małżeńskiego. Jeśli więc sąd w toku rozprawy nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie (może to nastąpić tylko raz w toku postępowania). Podjęcie zawieszonego postępowania następuje na wniosek jednej ze stron, nie wcześniej jednak niż po upływie 3 miesięcy od dnia zawieszenia postępowania, a nie później niż w ciągu 1 roku po zawieszeniu, gdyż po upływie tego czasu sąd umorzy postępowanie.

·         W sprawie o rozwód lub o separację powództwo wzajemne jest niedopuszczalne; strona pozwana może jednak również żądać rozwodu albo separacji.

·         Zgodnie z postanowieniami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, sąd procesowy rozstrzyga z urzędu w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Orzekając rozwód albo separację, sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. Sąd nie orzeka o winie również wówczas, gdy separację orzeka na zgodny wniosek małżonków. Sąd orzeka w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację także o sposobie korzystania lub podziale wspólnego mieszkania małżonków, a na wniosek jednego z małżonków może w wyroku tym dokonać również podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki.

·         Jeżeli powództwo o unieważnienie małżeństwa wytacza prokurator, pozywa on oboje małżonków. To samo dotyczy powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

Ad. b

Postępowanie w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi –

Cechy: postępowanie obligatoryjne.

Zakres zastosowania (art. 453 K.p.c.):

-          o ustalenie ojcostwa (także ustalenie macierzyństwa);

-          o zaprzeczenie pochodzenia dziecka (kilka przypadków: zaprzeczenie pochodzenia dziecka z małżeństwa; ustalenie, że nie zachodzi ojcostwo określonego mężczyzny; zaprzeczenie macierzyństwa kobiety, która została błędnie wpisana do aktu urodzenia dziecka jako jego matka);

-          o unieważnienie uznania (powództwa te mogą być wytoczone przez mężczyznę, który uznał dziecko, przez matkę dziecka, przez dziecko oraz przez prokuratora);

-          o rozwiązanie przysposobienia (powództwo o rozwiązanie przysposobienia może nastąpić wyłącznie w procesie cywilnym, podczas gdy samo orzeczenie przysposobienia należy do kompetencji sądu opiekuńczego).

Charakterystyka szczegółowa:

·         Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu;

·         Sąd powinien przeprowadzić postępowanie dowodowe;

·         Wyrok prawomocny ma skutek erga omnes.

Ad. c

Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych –

Cechy:

·         Zdolność sądową i procesową ma także zakład pracy, chociażby nie posiadał osobowości prawnej, a w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych zdolność tę ma organ rentowy;

·         Powództwo w sprawach z zakresu prawa pracy może być wytoczone bądź przed sąd właściwości ogólnej, bądź przed sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana, bądź też przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy (właściwość przemienna). Natomiast w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej;

·         W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje społeczne, o których mowa w art. 61, a także inspektorzy pracy w zakresie określonym w art. 631 mogą powodować wszczęcie postępowania na rzecz określonych pracowników oraz ubezpieczonych;

·         Pracownik dochodzący roszczeń z zakresu prawa pracy oraz ubezpieczony nie mają obowiązku uiszczania opłat sądowych; przepis ten stosuje się także w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy wytoczonej z powództwa inspektora pracy;

·         Pełnomocnikiem pracownika lub ubezpieczonego może być również przedstawiciel związku zawodowego lub inspektor pracy albo inny pracownik zakładu, w którym mocodawca jest lub był zatrudniony;

·         Sprawa powinna być przedmiotem wstępnego badania niezwłocznie po jej wpłynięciu (postępowanie wyjaśniające);

·         Kodeks wprowadza określone terminy celem przyspieszenia biegu sprawy;

·         W tych sprawach nie stosuje się przepisów ograniczających dopuszczalność dowodu ze świadków i przesłuchania stron;

Charakterystyka szczegółowa:

Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy:

·         Przed skierowaniem sprawy na drogę sądową pracownik może żądać wszczęcia postępowania pojednawczego przed komisją pojednawczą (postępowanie pojednawcze fakultatywne);

·         Sąd, wydając wyrok, orzeka o roszczeniach, które wynikają z faktów przytoczonych przez pracownika także wówczas, gdy roszczenie nie było objęte żądaniem pracownika lub gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony wynikiem postępowania;

·         Sąd, wydając wyrok w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy, nie może oddalić powództwa tylko na tej podstawie, że powód nie udowodnił wszystkich faktów niezbędnych do takiego ustalenia; w takim wypadku sąd prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu;

·         Jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może także z urzędu uwzględnić inne roszczenia alternatywne.

Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych:

·         W postępowaniu tym nie jest możliwe zawarcie ugody. 

Ad. d

Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania –

...