Spis treści
Wstęp………………………………………………………………………………................3
Rozdział I
Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo – wychowawcza
Rozdział II
Rodzina jako źródło skumulowanych czynników patogennych
4. Rodzina funkcjonalna i dysfunkcjonalna w ujęciu pedagogicznym……………………42
Rozdział III
Metodologia badań pedagogicznych
Rozdział IV
Przyczyny i uwarunkowania pobytu kobiet w Domach Samotnych Matek
Zakończenie………………………………………………………………………………….77
Bibliografia…………………………………………………………………………..............80
Aneksy………………………………………………………………………………………..82
Wstęp
Życie rodzinne współczesnego człowieka zmienia się, różnicują się jego formy i sposoby. Niektóre wzory i wartości uznawane dotąd za pewne i nienaruszalne odchodzą w przeszłość lub tracą swą obowiązującą moc. W ich miejsce pojawiają się nowe możliwości, nowe bardziej satysfakcjonujące rozwiązania. Tworzą się i współegzystują ze sobą różne porządki wartości, wynikające z tych porządków sposoby rodzinnego życia.
Przedmiotem prezentowanej problematyki, której się podjęłam są doświadczenia rodzinne kobiet przebywających w placówkach tego typu jak Dom Samotnej Matki. Mówiąc „ doświadczenia rodzinne” myślę o tych wszystkich indywidualnych doświadczeniach tych, że kobiet, które dotyczą związanego z rodziną obszaru życia. Są to zarówno codzienne doświadczenia rodzinne, jak i oczekiwania, marzenia i życiowe plany. Podejmę próbę uzyskania odpowiedzi na nurtujące mnie pytania. W jakich fragmentach swojej rodzinnej egzystencji kobiety – matki napotykają na trudności, jakie muszą rozwiązywać problemy, aby ich życie rodzinne toczyło się bez zakłóceń? Jak radzą sobie z doświadczonymi trudnościami? Te i szereg innych pytań zainspirowały mnie do podjęcia takiej problematyki badawczej, która związana jest z szeroko idącą patologią w rodzinie. Przystępując do swoich badań maiłam nadzieję, iż dzięki studiom literatury dotyczącej problematyki rodziny, dzięki rozmowom z mieszkankami DSM uda mi się odnaleźć odpowiedź na wszystkie pytania.
Na treść tej pracy składają się rozdziały, które są ściśle i nierozerwalnie powiązane z problematyką dysfunkcjonalności i niewydolności opiekuńczo- wychowawczej coraz częściej występującej w rodzinie. Problematykę w swej pracy podzieliłam na główną i szczegółową. Głównym problemem badawczym mojej pracy będzie: Sytuacja życiowa i przyczyny pobytu kobiet w DSM. Szczegółową problematykę tej pracy stanowią podrozdziały rozdziału czwartego, który są inspiracją do poszukiwań badawczych, czyli:
· relacje w rodzinach mieszkanek DSM
· przyczyny ucieczki kobiet z domu rodzinnego
· sposób funkcjonowanie badanych kobiet w tych placówkach
· obraz przyszłości w oczach mieszkanek DSM
Metodą, którą zastosuję w swej pracy będzie metoda indywidualnych przypadków, ponieważ uważam, że to właśnie ona pozwoli mi uzyskać wyczerpujące informacje na nurtujące mnie pytania. Natomiast jako techniki badawcze wybrała wywiad, ankietę a także analizę osobistej dokumentacji każdej z pań przebywających w DSM. Narzędziami, którymi będę się posługiwać będą kwestionariusz wywiadu dla pracowników oraz mieszkanek, kwestionariusz ankiety dla mieszkanek.
Badaną grupę stanowić będzie 19 kobiet przebywających w Domach Samotnych Matek w Ruszkowie oraz w Laskach. Panie te przebywają w tych placówkach z bardzo różnorodnych powodów jak z resztą okaże się w dalszej części pracy. Rozpiętość wiekowa tych pań również jest różnorodna. By ściślej przedstawić badaną przeze mnie grupę w rozdziale metodologicznym scharakteryzuje tę populacje także pod kontem stanu cywilnego oraz poziomu wykształcenia. Sądzę, że poziom wykształcenia jak również stan cywilny w jakimś sensie są również przyczyną pobytu w DSM
Na przykładzie wyników badań oraz osobistych rozmów postaram się w pełni przedstawić problematykę, z jaką borykają się, na co dzień samotne matki – kobiety, które pozostały niemalże same ze swoimi problemami, pozbawione nadziei na pomoc najbliższych, nie rzadko z małymi dziećmi u boku. Spróbuję określić jak istotne znaczenie dla tych kobiet ma działalność takich placówek jak Domy Samotnych Matek, których niestety na narastające potrzeby wcale nie przybywa, a także, jaką funkcję pełnią takie miejsca w życiu tych osób i jak widzą one dalszą swą przyszłość. Spróbuje na podstawie analizy otrzymanych wyników badań określić czy mieszkanki DSM wierzą, że jeszcze może spotkać je w życiu coś dobrego.
Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo - wychowawcza
Rozdział ten zostanie poświęcony określeniu podstawowych pojęć dotyczących rodziny jak: opieka czy też wychowanie. Tutaj również skupię się na przybliżeniu i omówieniu podstawowych funkcji, jakie rodzina powinna spełniać nie pomijając wychowania, jak również nie pominę typów więzi rodzinnych oraz roli, jakie pełnią one w życiu każdej rodziny. Końcową problematyką tego rozdziału, którą się zajmę będzie przyjrzenie się oraz wyszczególnienie podstawowych funkcji opieki oraz wychowania a także przybliżę rolę jak również i miejsce opieki a także wychowania w życiu rodzinnym i społecznym.
1. Pojęcie rodziny, opieki, wychowania
Z terminem „rodzina” spotykamy się zarówno w języku potocznym, w praktyce życia społecznego człowieka jak również w różnorodnych dziedzinach nauki. W literaturze także spotykamy wiele określeń i definicji rodziny i tak np.: Encyklopedia pedagogiczna to pojecie formułuje następująco[1] „… rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży oddziałuje na nie socjalizująco, stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii w każdy przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu.” W tej samej encyklopedii rodzina jest również określana jako[2] „…instytucja ogólnoludzka spotykana we wszystkich epokach i kulturach. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, stanowi jego najmniejszą a zarazem podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną a zarazem pełni funkcję instytucji społecznej.”
Szczepański rodzinę określa jako małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza. Natomiast J.Izdebska[3] ujmuje rodzinę jako współżyjące układy dorosłych i dzieci, w których dorośli przejmują legalną odpowiedzialność za byt materialny i wychowanie dzieci.
Rodzina jak to określa W.T. Danielewicz[4] jest tym środowiskiem, które poprzez swoją specyfikę, intymność, indywidualność, bezpośredniość tworzy warunki dla rozwoju i wychowania. Poprzez preferowany styl życia, zwyczaje, nawyki, tradycje rodzina wprowadza dziecko w świat kultury i stymuluje jego rozwój kulturalny. Stanowi, więc pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze i kulturowe.
Określając rodzinę[5] jako grupę społeczną przyjmuje się, że jest to grupa podstawowa licząca niewielu członków, miedzy, którymi istnieją bezpośrednie interakcje. Posiadają wspólne cele, podobne normy moralno – społeczne. Cechą odróżniającą ją od innych grup i stanowiącą o właściwości tej grupy w życiu szerszych zbiorowości jest układ więzi wewnątrz rodziny opartej na szczególnie intymnych stosunkach, na powiązaniu emocjonalnym i trwałości tej więzi.
Rodzina jest również określana jako instytucja społeczna, której przypisuje się cechy instytucjonalne. Jest elementem skomplikowanego systemu wzajemnych powiązań i uwarunkowań zachodzących między rodziną jako mikrostrukturą, a społeczeństwem jako makrostrukturą.
W. Okoń[6] rodzinę określa jako małą grupę społeczną składającą się z rodziców, ich dzieci, krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców dzieci względem siebie.
Istnieje wiele definicji i interpretacji pojęć opieki i wychowania, wynikających bądź w zależności od przyjmowanych poglądów filozoficznych, bądź ze względu na wymagania praktyczne. Teoretycy i praktycy akcentują, że opieka zawsze wiąże się z wychowaniem. W literaturze pedagogicznej pojęcia opieki i wychowania definiowane są w zależności od przyjętej orientacji teoretycznej, modelu wychowania, systemu wartości, założeń i kryteriów badawczych.
Współcześnie pod pojęciem opieki rozumiemy przede wszystkim czynności świadczone w tych wszystkich sytuacjach życiowych, których ludzie nie umieją albo nie mają dostatecznych warunków i zasobu sił, aby samodzielnie zaspokoić swoje potrzeby psychofizyczne, chociaż w podstawowym zakresie. Dawniej najczęściej opieka kojarzyła się z brakiem niezbędnych warunków materialnych, nędzą, ubóstwem, dzisiaj „raczej z bezsilnością, bezradnością przejściową lub trwałą, częściową lub całkowitą niektórych jednostek, grup społecznych w zakresie niemożliwości usunięcia określonych trudności”[7].
W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji opieki, które albo zawężają albo znacznie rozszerzają zakres treści tego terminu. Jedną z pierwszych osób, które podjęły się określenia pojęcia „opieki” była Helena Radlińska, według, której opieka ma miejsce wówczas, gdy występują zjawiska niekorzystne dla rozwoju człowieka tj. zaburzenia psychofizyczne, schorzenia, wyczerpanie fizyczne, samotność, nałogi.
Na uwagę zasługuje również stanowisko A. Kamińskiego[8] w kwestii rozumienia pojęcia opieki. Wyróżnia on opiekę w wąskim i szerokim sensie; w wąskim są to świadczenia materialne i psychiczne w stosunku do osób niezdolnych do zaspakajania potrzeb, niemogących własnymi siłami dać sobie rady w życiu, osób dotkniętych klęską życiową. W ujęciu szerokim według Kamińskiego – opieka dotyczy pomocy, jaką udziela się społeczeństwu w celu zapobiegania wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniu, dezintegracji społecznej, brakom zdrowotnym, moralnym i materialnym. Muszę podkreślić, iż osobiście dla mnie to określenie opieki jest zdecydowanie bliższe, ponieważ jest ściśle powiązane z problematyką badawczą, jaką się zajęłam jak również pracą zawodową.
W czasopismach[9] naukowych pojecie „opieki” obejmuje system świadczeń i usług skierowanych na ochronę oraz wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży. W węższym znaczeniu termin ten określa zaspokojenie rozwojowych i wychowawczych potrzeb dziecka, a także działania podejmowane przez osoby oraz instytucje w związku z faktycznym bądź potencjalnym zagrożeniem jego dobra. Zadania opieki nad dzieckiem to w szerokim znaczeniu podejmowanie działań zmierzających do zaspokojenia potrzeb oraz tworzenia warunków prawidłowego rozwoju oraz wychowania dzieci i młodzieży, w szczególności:
- ochrona oraz planowanie rozwoju dzieci i młodzieży
- wspieranie rodziny oraz zapobieganie krzywdzeniu i zaniedbywaniu dzieci
- podejmowanie interwencji w sytuacji zagrożenia dobra dziecka
- zapewnienie tymczasowej lub stałej opieki dzieciom pozbawionym środowiska rodzinnego
„…W literaturze istnieje zasadnicza zgodności, że wychowanie jest uwarunkowanie stopniem i zakresem zaspakajania określonych potrzeb opiekuńczych jednostki ludzkiej, a opieka z kolei zależy od stopnia i zakresu realizacji zadań wychowawczych.”[10]
Poprzez wychowanie w szerszym tego słowa znaczeniu rozumie się jak podaje to encyklopedia pedagogiczna[11] oddziaływanie całokształtu specyficznych pedagogicznych bodźców, doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych przynoszących względnie trwałe skutki w rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej. Natomiast W.Okoń[12] w swym słowniku pojęcie „wychowania” określa jako świadomie organizowaną działalność społeczną opartą na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wiąże się przede wszystkim ze zrozumieniem przez jednostkę określonych norm społeczno – moralnych.
W literaturze przedmiotu najczęściej wychowanie określa się jako proces zmierzający do osiągania określonych efektów, lub jako efekt tych działań, zabiegów.[13] Podkreśla się, że jest to celowe, świadome i specyficzne działanie mające na celu osiągnięcie względnie trwałych skutków w rozwoju fizycznym, duchowym, umysłowym, społecznym, kulturalnym dzieci i młodzieży. Wychowanie jest przekazywaniem dzieciom wiedzy o otaczającym świecie, dziedzictwa kulturowego, przygotowaniem do pełnienia określonych ról społecznych.
Wychowaniu podobnie jak i opiece przypisuje się wąskie lub szerokie znaczenie. H. Muszyński[14] ujmuje wychowanie wąsko – jako wszelkie zmierzone działania mające na celu wywołanie trwałych, pożądanych zmian w osobowości dziecka, dotyczących kształtowania kierunkowych dyspozycji osobowych takich jak: postawy, przekonania, uznawane wartości. Psychologowie[15] natomiast traktują wychowanie szeroko jako dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, wywołujących zmiany w osobowości człowieka poddawanego tym oddziaływaniom.
Celem wychowania jest pomoc dziecku w rozwijaniu osobowości, w budowaniu i wzbogacaniu jego świata wewnętrznego, wprowadzając je w świat ogólnoludzkich wartości takich jak: prawda, dobro, piękno, wolność, demokracja, sprawiedliwość.
Przytoczone powyżej określenia terminów: opieka i wychowanie wskazują na pewna odmienność w ujmowaniu przez pedagogów zakresu treści tych pojęć, a także na wzajemne związki zachodzące pomiędzy opieką i wychowaniem.
2 Podstawowe funkcje rodziny a wychowanie
W trakcie istnienia drugiego tysiąclecia, mimo licznych zmian społeczno – historycznych rodzina już swoim istnieniem udowadnia, iż jej rola i znaczenie w życiu jednostki jest niepodważalna. „Ludzkość pojmuje coraz powszechniej, że rozpędzona cywilizacja przełomu tysiącleci potrzebuje radykalnego zwrotu „ku człowiekowi” temu, co mu najbliższe tj. „ku rodzinie”[16]. Istnienie rodziny bądź jej brak w istotny sposób wpływa na egzystęcje człowieka w każdym okresie jego życia. Wielość i różny charakter elementów życia rodzinnego powoduje, że każda rodzina jest inna.
Specyficzną cechą środowiska rodzinnego jest to, że jego funkcje stanowią ograniczoną całość, złożoną i jednolitą, których nie można w życiu codziennym spełniać oddzielnie. Dlatego też jakiekolwiek zaburzenie utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji powoduje krótszą lub dłuższą niezdolność rodziny w jej ogólnym funkcjonowaniu.
Prawidłowa realizacja funkcji w rodzinie jest podstawą tworzenia się właściwych więzi w rodzinie, zaspakajania potrzeb poszczególnych członków rodziny oraz określenia ich miejsca w rodzinie i w społeczeństwie.
Funkcja rodziny to zadania, jakie powinna ona realizować oraz działania, jakie wykonują członkowie rodziny, które prowadzą do konkretnych skutków, efektów. Zdaniem Z. Tyszki[17] funkcja rodziny oznacza wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie zadań podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych. W literaturze można spotkać różnorodne klasyfikacje funkcji rodziny, aczkolwiek do podstawowych możemy zaliczyć zdaniem S. Kawuli[18] takie funkcje jak:
- Funkcja biologiczno – opiekuńcza
- Funkcja kulturalno – towarzyska
- Funkcja ekonomiczna
- Funkcja wychowawcza
Z. Tyszka[19] wyróżnia z kolei 11 funkcji rodziny, które dzieli na 4 grupy. Klasyfikacja ta szczegółowo zwraca uwagę na poszczególne działania i zachowania członków rodziny w różnych sferach życia rodzinnego i pozarodzinnego. Są to:
1. funkcje biopsychiczne
a. prokreacyjna
b. seksualna
2. funkcje ekonomiczne
3. funkcje społeczno – wyznaczające
4. funkcje socjopsychologiczne
Funkcje biopsychiczne dotyczą biologicznych zachowań człowieka, których źródłem jest jego psychika. Funkcje ekonomiczne związane są z zaspakajaniem materialnych potrzeb rodziny, zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych rodzinie, gromadzenie trwałych dóbr materialnych, zabezpieczenie startu życiowego dzieciom. Funkcje społeczno – wyznaczające polegają na regulacji życia rodziny poprzez system zewnętrznych i wewnętrznych układów społecznych, określają status społeczny swoim członkom. W ramach funkcji socjopsychologicznych rodzina przygotowuje dziecko do pełnienia ról społecznych i tak np.: przekazuje podstawowe wzory zachowań, zwyczajów, obyczajów, określone wartości moralne, społeczne, polityczne, poglądy, opinie.
Funkcje rodziny są od siebie zależne, gdyż realizacja jednych ma wpływ na jakość i efektywność zaspakajania innych. Ze spełnieniem wszystkich funkcji rodziny wiążą się zazwyczaj pewne skutki wychowawcze czasem nawet jedna z nich może zdeterminować całość wpływów wychowawczych rodziny np.: wypełnianie funkcji opiekuńczo – zabezpieczającej zależy m.in. od materialno – ekonomicznego funkcjonowania rodziny.
Dlatego sposób, poziom i jakość wypełnianych poszczególnych funkcji decyduje o efektach wychowania w rodzinie. Każda rodzina pełni wymienione funkcje na różnym poziomie i w różnym zakresie. Zakłócenie choćby jednej z wymienionych funkcji, powoduje zarazem słabszą wydolność wychowawczą rodziny.
3 Pojęcie i typy więzi rodzinnej, jej przeobrażenia oraz rola w życiu rodziny
Więź rodzinna jest szczególnym rodzajem więzi społecznej, dlatego rozpoczynając rozważania na w/w temat powinnam określić pojęcie „więzi społecznej”. Pojecie to, choć często jest używane przez naukowców nie posiada jeszcze jednoznacznego i precyzyjnego zdefiniowania. W zależności od przyjętych założeń teoretycznych i metodologicznych, niektórzy akcentowali w nim znaczenie elementów obiektywnych, subiektywnych lub jednych i drugich. Obiektywna warstwa więzi jest związana jak zresztą podkreśla to Józefa Brągiel[20] „…z jej formalnym charakterem i jest niezależna od woli człowieka. Wyraża się zachowaniami obserwowalnymi z, zewnątrz, które wynikają z dających się rzeczowo określić, związków i wspólności ( np. związków krwi, języka wspólnego terytorium)…”. Z kolei subiektywna warstwa związana jest przeważnie z nieformalnym charakterem więzi, tworzonym przez elementy zależne od woli i intencji człowieka. Przejawia się to w zachowaniach spontanicznych dużym ładunku emocjonalnym, w poczuciu łączności z innymi jednostkami lub zbiorowościami oraz w poczuciu odrębności w stosunku do obcych spoza własnej zbiorowości. Inną formę zdefiniowania „Więzi społecznej” proponuje J. Szczepański[21], który więź społeczną traktuje jako „zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju”. Kolejna propozycją definicji tegoż pojęcia jest propozycja W. Jacher[22]gdzie więź rodzinna rozumiana jest jako „kompleks, sumę tych wszystkich czynników, które zapewniają danej całości społecznej (grupie, zbiorowości społecznej) istnienie, trwanie i działanie”.
Zatem zjawisko więzi tkwi u podstaw istnienia grupy społecznej, jaką jest rodzina. Fakt, że składa się ona z niewielkiej liczby członków, którzy są sobie bliscy i współdziałają ze sobą na różnych płaszczyznach, pozwala na stwierdzenie, że „ w grupie rodzinnej działa cały kompleks sił przyciągających jej członków do siebie i wiążących ich nawzajem. Więź rodzinna jest wypadkową wewnętrznych i zewnętrznych sił istniejących w grupie rodzinnej i działających na jej członków. Siły te wynikają ze związku małżeńskiego, ze świadomości związków genetycznych, przeżyć emocjonalnych, stosunków zależności, współistnienia, postaw wobec uwarunkowań społecznych, kulturowych i gospodarczych, w których żyje dana rodzina, z czynników prawnych, religijnych i obyczajowych”[23]. Stanisław Kowalski[24] pojęcie więzi rodzinnej rozumie jako „splot stosunków miedzy członkami rodziny, oparty o pewne podstawy emocjonalne i racjonalne wynikające ze związku małżeńskiego i świadomości związków genetycznych”.
...
mpwjs