IPN-Zakony w Polsce Ludowej.pdf

Kościół w Polsce P od rządami K o m u n i stów. przez morze czerwone

??????

Przez Morze Czerwone

Kościół w polsce pod rządami komunistów

Zakony

w Polsce Ludowej

przez morze czerwone . Kościół w Polsce P od rządami K omunistów

wstęP

komunistycznego doprowadziła do stopniowego

usuwania zakonów z przestrzeni życia publicznego. Ze

szkodą dla całego społeczeństwa pozbaw iano zakon-

ników i siostry zakonne wpływu na szkoły, szpitale i

instytucje charytatywne. Równocześnie prowadzono

szeroką akcję represyjną środkami administracyjny-

mi i policy jny mi. Zakony w Polsce Ludowej uważane

były przez władze za wroga szczególnie trudnego do

zwalczenia. W 1952 r. tak charakteryzowano zakony

żeńskie: „jest to na ogół armia zwarta, zdyscyplino-

wana, ślepo posłuszna i oddana hierarchii Kościoła”.

Zamknięte środowiska zakonne trudniej było przez

to inwigilować i rozbjać. Nawet specjalne sekcje za-

konne w strukturach bezpieki miały problemy w

dotarciu za furtę klasztorną. Kolejny dodatek IPN

prezentuje fenomen działalności zakonów w PRL,

które okazały się jednym z ilarów trwania Kościoła

w kraju totalitarnym.

Adam Dziurok

Stroma droga

Zakony i zgromadzenia

zakonne to ważny

i zarazem wyjątkowy

fragment życia

kościelnego,

wyrosły w Kościele

na przeświadczeniu,

że do zbawienia należy

iść stromą drogą.

i zgromadzeń zakonnych był pochodną polity-

ki wobec całego Kościoła rzymskokatolickiego

i religii jako takiej. W przeciwieństwie jednak

do pozostałych krajów obozu socjalistycz-

nego, w Polsce komuniści realizowali plan

likw idacji zakonów i zgromadzeń zakonnych,

uwzględniając wydatkowo silną pozycją Ko-

ścioła katolickiego, w y nikającą z jego historii,

w tym szczególnej roli, jaką zakony zdobyły

w czasie niewoli narodowej, powstań oraz

dopiero co zakończonej II wojny światowej.

nowy ustrój, lecz stare metody

W 1949 r. zakwestionowano podstawę

prawną istnienia zakonów i zgromadzeń

zakonnych, i konsekwentnie starano się

uniemożliwić zakonom swobodne prowa-

dzenie pracy wychowawczej. Począwszy

od 1947 r. władze kolejno likwidowały za-

konne placówki oświatowe. Do 1950 r. z l i-

kwidowano ponad 80 proc. prowadzonych

przez zakonnice szkół zawodowych. Likwi-

dacji uległo większość domów dziecka oraz

przedszkoli prowadzonych przez zakonnice;

bezprecedensow ym aktem terroru skiero-

wanym przeciwko życiu zakonnemu była

tzw. akcja „X-2”, przeprowadzona w 1954 r.

w województwach wrocławskim, opolskim

i katowickim, w wyniku której powstały

specjalne obozy – miejsca odosobnienia dla

ponad 1000 sióstr.

Ks. Jerzy myszor

R ozkwitowi życia zakonnego w historii

świata chrześcjańskiego towarzyszyły

liczne napięcia, szczególnie dramatycz-

ne w czasach nowożytnych i najnowszych.

Na gruncie idei radykalnego rozdziału religii

od państwa w czasie rewolucji francuskiej

doszło do kasaty wszystkich zakonów i kon-

iskaty wszystkich dóbr zakonnych.

Kasacje i likwidacje

Te n sam proces zainicjowały Prusy w 1810

roku, w poszukiwaniu pieniędzy na spłatę kon-

trybucji nałożonej przez zwycięską Francję

Napoleona. W krajach oświeconego absolu-

tyzmu, zakony i zgromadzenia zakonne były

ośmieszane, prześladowane i po uprzedniej

koniskacie majątku zakonnego likwidowane

pod pretekstem, że nie są użyteczne społecznie.

Operacje likwidacji życia zakonnego Prusy

powtórzyły w czasie kulturkampf u. Ty m razem

ustawodawstwo antykościelne, w tym likwi-

dacja zakonów, uzasadniane było motywami

modernizacji i liberalizacji życia społecznego.

Życie kościelne miało być podporządkowane

całkowicie władzy państwowej.

Kolejny atak na życie zakonne podjęły

reżimy totalitarne, i to zarówno faszystow-

ski, jak i bolszewicki. W Polsce Ludowej sto-

sunek władz komunistycznych do zakonów

zakonnice w centrum warszawy, 1969 r.

K onsekwentna polityka antykościelna państwa

Kościół w Polsce P od rządami K o m u n i stów. przez morze czerwone

o m u n i stów. przez morze czerwone

sMutny Bilans

W latach 1947–1956

instytucje zakonne

w Polsce były

systematycznie

ograniczane w swych

uprawnieniach

i sukcesy wnie

likwidowane,

tak że do jesieni 1956 r.

znaczna ich część

przetrwała w stanie

szczątkow ym.

żał y: zabór drukarń w 1947 r., wyjęcie

spod prawa zgromadzeń bezhabito-

wych i usunięcie osób zakonnych ze szpi-

tali w 1949 r., kasaty zakonnych placówek

oświatowo-wychowawczych oraz usuwanie

osób zakonnych ze szkolnictwa publicznego

od tego roku, zabór części dóbr martwej ręki

(gospodarstwa rolne) w 1950 r., likw idacja niż-

szych seminariów duchownych w 1952 r. itd.

Powtórna akcja przeciwko zgromadzeniom

zakonnym, rozpoczęta w 1958 r., dokładnie

powtarzała działania z okresu stalinow-

skiego, łącznie z doborem środków i metod

opresji. Kasaty ówczesne stanowiły fragment

szerszej kampanii antykościelnej, zainicjo-

wanej przez Chruszczowa w ZSRR i krajach

socjalistycznych.

Dwie fale kasat

W latach 1944–1964 zakony żeńskie w Pol-

sce utraciły w dwóch falach kasat (1949–1956

i 1960–1964): 215 miejsc kultu, 35 szkół śred-

nich, 39 szkół podstawowych, 327 przedszkoli,

53 internaty, 117 domów dziecka, 52 domy star-

ców, 63 szpitale. Pozbaw iono pracy 7326 osób,

przejęto 658 budynków niegospodarczych i 155

gospodarstw rolnych. W roku 1962 usunięto

także zakonnice z 72 szpitali.

Zakony męskie w latach 1944–1964 utraciły

łącznie: 63 miejsca kultu, 29 seminariów du-

chow nych, 14 szkół średnich, 4 szkoł y podsta-

wowe, 6 przedszkoli, 15 internatów, 14 domów

dziecka, 12 szpitali. Pozbawiono pracy 1080

osób, przejęto 149 budynków niegospodar-

czych i 57 gospodarstw rolnych. Pod koniec

1962 r. liczba niższych seminariów duchow-

nych ograniczona została do 9, wobec istnie-

jących w 1950 r. 38 seminariów.

Jeżeli chodzi o placówki oświatowo-wycho-

wawcze, to do roku 1964 Ministerstwo Ośw iaty

zlikw idowało ogółem 680 przedszkoli, 79 szkół

i 224 domy dziecka, prowadzone przez kościel-

ne osoby prawne, w znakomitej większości –

zgromadzenia zakonne. W rezultacie w roku

Statystyka

strat zakonów

szkolny m 1978/79 (żeńskie) zgromadzenia za-

konne prowadziły 8 szkół na terenie całego

kraju, gdzie łącznie przebywało 1287 uczennic

i podopiecznych (7 liceów ogólnokształcących,

w ty m 5 z internatem, i jedna zasadnicza szkoła

gospodarcza z internatem).

Przekazano „Caritas”

Tolerowana przez wład ze państ wowe a kcja

wychowawcza i charytatywna prowadzona

była w ramach placówek Zrzeszenia Katolików

„Caritas”, powstałego z zaboru przez państwo

kościelnej Caritas w 1950 r. Placówki podległe

Zrzeszeniu w znacznej mierze stanowiły za-

kłady prowadzone wcześniej przez zakonne

osoby prawne bądź zatrudniające członków

zgromadzeń. W 1989 r. prowadziło ono 216

zakładów opiekuńczych, w których na ok.

7 tys. pracowników zatrudnionych było ok.

2,5 tys. członków 49 zgromadzeń zakonnych

(w większości – żeńskich).

Jacek Żurek

zakonnicy w procesji z relikwiami bł. władysława z Gielniowa w warszawie, 1948 r.

powyżej: na grobach powstańców warszawskich. powązki, 1947 r.

D o najbardziej dotkliwych strat nale-

przez morze czerwone . Kościół w Polsce P od rządami K omunistów

wróg nuMer 1

Komuniści i „zdyscyplino wana armia Kościoła”

Zakony były

postrzegane przez

władze komunistyczne

jako instytucje wrogo

nastawione do nowej

rzeczywistości

politycznej w Polsce.

miało więc na celu ograniczenie ich dzia-

łalności, podporządkowanie totalitarnemu

państwu lub ich likwidację. Podejmowały

szereg działań mających na celu zniszczenie

materialnych podstaw zakonów, by w ten spo-

sób pozbawić je źródeł inansowania zadań

wynikających z ich misji w Kościele. Stara-

ły się też osłabić ich w pł y w na społeczeństwo

oraz autory tet, jakim cieszył y się w społeczeń-

stwie i wyeliminować je z życia społecznego.

Świadomość wielkiego autorytetu zakonów

w polskim społeczeństwie powodowała, że ko-

muniści podejmowali działania zmierzające

do podważenia tego autorytetu, ośmieszenia

i kompromitowania zakonów w środkach ma-

sowego przekazu.

„Czyszczenie” Polski

Represje wobec zakonów były konsekwen-

cją akcji usuwania Kościoła z obszarów spo-

łecznych. Komuniści dążyli do „oczyszczenia”

krajobrazu Polski z habitów zakonnych, są-

dząc, że ułatwi to laicyzację społeczeństwa.

Podjęto z zakonami walkę za pomocą środków

administracyjnych, prawnych i policyjnych.

W 1949 r. władze zakwestionowały podsta-

wy prawne działalności zakonów w Polsce,

poddając je znowelizowanemu prawu o sto-

warzyszeniach. Na Ziemiach Zachodnich

i północnych władze komunistyczne po woj-

nie kwestionowały działalność niektórych

zakonów mających niemiecki charakter.

Na podstawie ustawy o przejęciu „dóbr mar-

twej ręki”, z marca 1950 r., komuniści odebrali

zakonom ziemię, gospodarstwa rolne, będące

w wielu w ypadkach podstawą utrzymania

klasztorów. Zniszczono zakonom materialne

zaplecze ich działalności.

uderzenie fiskalne

Inną formą represji wobec zakonów było

nakładanie nadmiernych podatków. Zakony

były traktowane jako prywatne przedsię-

biorstwa dochodowe. Wymierzano domom

zakonny m i klasztorom domiary podatkowe,

które był tak duże, że nie były one w stanie

nowaną i dobrze zorganizowaną

„w a lc ząc a w pierwszych szeregach

armią Kościoła”. Powołaną do umacniania

i rozszerzania jego wpływów za pomocą

różnych metod, a przede wszystkim „przez

umacnianie reakcyjnej ideologii, propagandy

katolickiej i w y w i a d u”.

Postępowanie władzy komunistycznej wo-

bec zakonów, szczególnie w latach 1948–1956,

Bernardyni (prowincjał i trzej zakonnicy) na ławie oskarżonych w tzw. procesie Inspektoratu zamojskiego AK (Lublin, październik 1951 r.)

przez morze czerwone

W ładze uważały, że są zdyscypli-

Kościół w Polsce P od rządami K o m u n i stów. przez morze czerwone

o m u n i stów. przez morze czerwone

wróg nuMer 1

Komuniści i „zdyscyplino wana armia Kościoła”

w ogóle ich spłacić, co też władzy dawało pre-

tekst do zabierania zakonom budynków oraz

majątku ruchomego na poczet podatku.

walka o młodzież

Komuniści od początku obawiali się wpły-

wów zakonów na społeczeństwo, a zwłaszcza

na młode pokolenie Polaków. Z tych powodów

władza komunistyczna podjęła szereg działań,

mających na celu uniemożliwienie zakonom

realizacji zadań na tym odcinku. Odbierano

im instytucje charytatywne, szpitale, przej-

mowano szkoły prowadzone przez zakony,

zakłady wychowawcze, bursy, internaty. Po-

zwolono na działanie w PRL jedynie kilku

szkołom, między innymi szkole zawodowej

salezjanów w Oświęcimiu oraz liceum ogól-

nokształcącemu pjarów w Krakowie. Szkoły,

którym pozwolono działać, nękano podat-

kami oraz częstymi, a niekiedy urągliwymi

wizytacjami.

Władze komunistyczne zaniepokojone

prężnością zakonów i zgromadzeń zakonnych

w Polsce, a szczególnie wzrostem liczbowym

zakonników, podejmowały działania mające

na celu zahamowanie liczebnego rozwoju za-

konów. Dwukrotnie w 1952 i w 1962 r. l i k w i d o -

wały zakonne niższe seminaria.

represje fiskalne

Represje, jakie dotknęły zakony ze stro-

ny władz komunistycznych, były wielowar-

stwowe i wieloaspektowe. Zwalniano osoby

konsekrowane ze szpitali i zakładów Caritas.

Zamykano zakonom konta bankowe. Wła-

dze oświaty zakazały zakonnikom i siostrom

zakonnym prowadzenia nauczania religii.

Władze komunistyczne były zdeterminowane

w niszczeniu zakonów w Polsce, dokonywały

tego w majestacie prawa, naginając je i często

z zastosowaniem brutalnych i prymity wnych

metod. W celu zmniejszenia oddziaływania za-

konów na społeczeństwo komuniści przepro-

wadzili nacjonalizację drukarni zakonnych.

Kolejnym pretekstem do stosowania represji

wobec zakonników była podjęta przez komuni-

styczne władze w 1950 r. akcja zbierania podpi-

sów pod Apelem Sztokholmskim – komuniści

przypuścili nagonkę na księży i zakonników,

którzy nie złożyli swoich podpisów pod tym

apelem. Wykorzystali ten fakt do zwalniania

zakonników pracujących w oświacie.

Procesy

Indywidualną formą represji były aresz-

towania i procesy zakonników. Miał y one za-

straszyć to środowisko i uczynić je uległym

wobec komunistów. Akcja ta przybrała naj-

większe rozmiary w okresie stalinowskim.

Aresztowano i więziono zakonników pod

proces zakonnic z namysłowa na Dolnym Śląsku, oskarżonych w 1951 r. o zabranianie

podopiecznym z ośrodka wychowawczego dla młodzieży wstępowania do zmp

różnymi zarzutami: szkalowania ustroju so-

cjalistycznego, nadużyć inansowych, szepta-

nej propagandy, wywieszania lagi papieskiej,

współpracy z obcym wywiadem (szczególnie

watykańskim), antypaństwowych wystąpień

publicznych z ambony, przynależności i po-

mocy nielegalnym organizacjom, czy też

nieprowadzenia ksiąg inwentarzowych, ra-

chunkowych. Pod zarzutem posiadania obcej

waluty w czerwcu 1950 r. aresztowano paulina

o. Karola Raczyńskiego, przeora Jasnej Góry.

W 1949 r. k s . Mieczysław Oleksy został aresz-

towany i skazany na 3 lata więzienia za wrogą

polityczną działalność wśród młodzieży oraz

za propagowanie literatury o ZSRR sprzed

1939 r. Z a obrazę moralności i nadużycia i-

nansowe skazano na kilkuletnie więzienie

trzech braci alberty nów z Wa rsz aw y. W 1950 r.

został aresztowany o. Tomasz Rostworow-

ski za antyrządową działalność w Sodalicji

Mariańskiej i współdziałanie z podziemiem

i skazany na 12 lat, podobnie ks. Stanisław

Nawrocki, aresztowany w 1950 r. i skazany

na 12 lat. W 1954 r. został aresztowany kanonik

regularny br. Józef Osowski za kolportowanie

broszur jezuickich sprzed 1939 r. o ZSRR.

Na początku lat 60. jezuita ks. Siwek został

ukarany grzywną za nielegalne zgromadze-

nie młodzieży. Za nieprowadzenie księgi in-

wentarzowej gwardian klasztoru kapucynów

w Warszawie o. Bolesław Fila został w 1963 r.

ukarany przez sąd. Do 1956 r. komuniści aresz-

towali 21 jezuitów, 19 z nich miało procesy

sądowe, na których otrzymali wieloletnie w y-

roki, a jeden – ks. Gurgacz – otrzymał karę

śmierci. Do 1951 r. bezpieka aresztowała 11

franciszkanów konwentualnych pod zarzu-

tem kontaktów z podziemiem oraz za handel

obcą walutą. W tym okresie przez więzienia

przewinęło się setki zakonników i zakonnic.

Mimo tych licznych represji nie udało się ko-

munist ycznej wład z y złamać ducha za konnego

i zniszczyć zakonów, czy ich zmarginalizować

w życiu społecznym. Jednak następne lata

pokazały, że zmiany nie dotyczyły ogólnej linii

postępowania władzy komunistycznej wobec

za konów, a jedynie stosowanych metod wobec

nich. Restrykcje wobec zakonów wprawdzie

później nie u s ta ł y, a le nie miał y już tak ostrego

charakteru.

Ks. Dominik zamiatała

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: