Monika Witosz - Słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza.pdf - Różewicz - Gorgona74

__________________słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza______________1

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Wydział Filologiczny

Katedra Dydaktyki Języka i Literatury Polskiej

Monika Witosz

Słowo i milczenie

w poezji Tadeusza Różewicza

końca XX i początku XXI wieku

Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem

Prof. dr hab. Ewy Jaskółowej

Katowice 2007

__________________słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza______________2

Spis treści

Wprowadzenie …………………………………………………………………………..2

Rozdział I

Słowo w poezji Tadeusza Różewicza

Słowo – misterium Boga i człowieka …………………………………………………. ..5

Skazany na słowo …………..……………………………………………………………...8

Dramat słowa w poezji Tadeusz Różewicza ……………….………………………….10

W mocy słów okaleczonych ……………………………………………..……………...14

U zatrutych źródeł słów …………………………………………………………………43

Rozdział II

Słowo w przestrzeni dialogu

Słowo w przestrzeni dialogu ……………………………………………………………51

Spotkanie z Hölderlinem – wspólnota czasu………………………… ……………..51

Labirynty słów w poemacie – spotkanie z Baconem……………. ………………….55

Zanurzenie w żywiole wędrówki i …samotności ……………………………………57

„Brutalność faktu”, czy przeczucie metafizyki ……………………………………….62

Bliskość i dalekość ……………………………………………………………………...68

Rozdział III

Słowo wewnętrzne

Słowo wewnętrzne ……………………………………………………………………….75

Słowo miłości ……………...………………………………………………………….....78

Słowo wewnętrzne – lustro twarzy człowieka ………………………………………...84

Słowo wewnętrzne – pytanie o wartość bycia człowiekiem ………………………....90

Rozdział IV

Milczenie

Biel kartki ………………………………………………………………………………..96

„ To” w milczeniu i prze-milczeniu ……………………………………………………..99

Usta i mowa milczenia ………………………………………………………………....106

Zacisze serca ……………………………………………………………………………118

Zakończenie ……………………………………………………………………………125

Końcowe impresje …………………………………………….........…………………..126

Bibliografia …………………………………………………………………………….137

__________________słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza______________3

Wprowadzenie

Badanie twórczości Tadeusza Różewicza wdaje się niezwykle trudne ze względu

na istniejące bogactwo prac naukowych związanych z ponad pięćdziesięcioletnią twórczością

tego artysty. Prac, które są nieustannie ponawiane i obejmują bogate obszary literatury

wzbogacane w dorobku Różewicza o współczesną sztukę poetycką i sceniczną, myśl

filozoficzną czy malarską ekspresję. Do najbardziej znanych książek, obok których nie można

przejść obojętnie, rozpatrujących w szerokim kontekście poezję okrzykniętego w późnych

latach czterdziestych „najmłodszym klasykiem” poety, zaliczyć wypada m.in. dzieła

Tadeusza Drewnowskiego, Mariana Kisiela, Tadeusza Kłaka, Roberta Cieślaka, Kazimierza

Wyki czy Henryka Voglera. Nie można także zostać obojętnym wobec rozpraw Andrzeja

Skrendy, Tomasza Kunza czy Zbigniewa Majchrowskiego 1 .

Różnorodność nie jest jednak jedyną przeszkodą w odczytywaniu „dzisiejszego”

poety. Liryka Różewicza, sięgająca korzeniami traumatycznych doznań II wojny światowej,

od ponad pięćdziesięciu lat ewoluując, jest wyrazem istnienia w niepokoju. Wpisana w jej

materię kruchość ludzkiego losu głoszona jest w tzw. czwartym systemie wersyfikacyjnym.

Ponadto wyraża się w polifonicznej pod względem języka, stylów i metafor warstwie

collag’owego tekstu, w sylwicznej formie trenu, symultanicznym dyskursie, mozaikowej

fragmentaryczności, palimpsestowej hybrydzie, przedstawiającej w ironiczny,

demistyfikacyjny sposób panoptikum współczesnego świata wraz z konstytuującą

go kondycją jego twórcy - człowieka XX i XXI wieku. Niejednokrotnie w czasie lektury tej

poezji należy zmierzyć się z jej intertekstualnością i wielogłosowością. Tekstowa

wielowarstwowość ukazana przez interpretatora, z jaką czytelnikowi przychodzi się zmierzyć

1 Recepcja poezji Tadeusza Różewicza w przeciągu kilku dziesięcioleci jej trwania zaowocowała ogromną

ilością dzieł krytyczno-literackich, które próbowały ją podsumować, wyjaśnić, przybliżyć odbiorcy. Informacji

książkowych o biografii i twórczości poety kolejno udzielali: H. Vogler.: Różewicz. Warszawa 1969; H. Vogler.:

Tadeusz Różewicz . Warszawa 1972; K. Wyka.: Różewicz parokrotnie . Warszawa 1977; ST. Gębala.: Tadeusz

Różewicz. Wrocław 1978; St. Burkot.: Tadeusz Różewicz. Warszawa 1987; T. Drewnowski.: Walka o oddech.

O pisarstwie Tadeusza Różewicza. Warszawa 1990; Różewicz tłumaczony na języki obce pod red. P. Fasta.

Katowice 1992; Dlaczego Różewicz. Wiersze i komentarze pod red. J. Brzozowskiego i J. Podrackiego. Łódź

1993; Z. Majchrowski.: ‘Poezja jak otwarta rana…’Czytając Różewicza. Warszawa 1993; Zobaczyć poetę.

Materiały konferencji „Twórczość Tadeusza Różewicza” UAM Poznań, 4-6.11.1991 pod red. E. Guderian-

Czaplińskiej i E. Kalemby-Kasprzak. Poznań 1993; Świat integralny. Pół wieku twórczości Tadeusza Różewicza.

Materiały konferencji literackiej z 14 listopada 1994 pod red. M. Kisiela. Katowice 1994; Słowo za słowo.

Szkice o twórczości Tadeusza Różewicza pod red. M. Kisiela i Wł. Wójcika. Katowice 1998; R. Cieślak.: Oko

poety. Poezja Tadeusza Różewicza wobec sztuk plastycznych. Gdańsk 1999; T. Kłak.: Spojrzenia. Szkice o poezji

Tadeusza Różewicza. Katowice 1999; H. Filipowicz.: Laboratorium form nieczystych. Dramaturgia Tadeusza

Różewicza. Przeł. T. Kunz. Kraków 2001; A. Ściepuro.: Kto jest poetą. Formy „ja” lirycznego w poezji

Tadeusza Różewicza. Katowice2001; T. Drewnowski.: Walka o oddech. Bio-poetyka. O pisarstwie Tadeusza

Różewicza. Kraków 2002; Z. Majchrowski.: Różewicz . Wrocław 2002.

__________________słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza______________4

w czasie lektury, może albo wzbudzić postawę indyferentą, za którą zapłaci on zagubieniem

wewnętrznego rytmu Różewiczowskiego wiersza lub aktywną postawę pożeracza utworu,

który podejmie się na własną odpowiedzialność, wręcz archeologicznej pracy odsłaniania

wpisanych w otulinę tekstu znaczeń.

Niniejsza praca obejmuje tylko kilka tomików poetyckich, wydawanych w latach

1991 - 2004 i zawęża się do dwóch zasadniczych zagadnień - słowa i milczenia. Kategorie

te rozpatrywane są w oparciu o subiektywnie dokonany wybór tekstów, który z kolei został

zinterpretowany w ujęciu metody hermeneutycznej i strukturalnej. Dokonany w tym ujęciu

ogląd pozwolił na prześledzenie znaków i metafor oddających milczenie, jak i ukazał powagę

słowa i jego ograniczenie, zniszczenie wywołane działaniem człowieka współczesnego.

Kontekstem filozoficznym, wspierającym odczytywanie kulturowe i literackie stały się prace:

Barbary Skargi, Emanuela Levinas’a, Martina Heideggera, Józefa Tischnera czy Ludwika

Wittgensteina.

W odsłanianym przeze mnie polu semantycznym słowa i milczenia staram

się uchwycić niuanse warsztatu poety. Wybrane i interpretowane wiersze w sposób

szczególny mają dowodzić sprawy powszechnie doświadczanej, a mianowicie tego,

że „postrzeganie świata dokonuje się poprzez słowa i bardzo szybko zauważamy,

że to postrzeganie jest tylko naszą przemianą w słowie, najpierw nieświadomą, potem

akceptowaną. Stajemy się słowem, które nadaje rzeczywistość rzeczom, istotom 2 ” .

W celu oglądu słowa i milczenia praca została podzielona na dwie zasadnicze części.

Pierwsza z nich jest poświęcona słowu, które „ od strony Boga jest bezustannym dziełem

stwórczym, […], od strony człowieka jest szansą wejrzenia w Imię, ha-Szem, w jego aspekcie

zarówno ha-dabar (rzecz), jak i meta-języka, meta-gramatyki wszystkiego, co jest 3 ”.

W początkowych rozdziałach dowodzę, że właśnie za pomocą słowa poeta tworzy księgę,

mając świadomość jej wielkości i ograniczeń. W pierwszym rozdziale Słowo w poezji

Tadeusza Różewicza dowodzę sposobu postrzegania słowa, a szczególnie jego zdegradowanej

materii, będącej głosem w obronie wartości. Ponieważ poeta skazany jest na zanurzenie się

w zdegradowanym, osłabionym słowie, rozdział drugi - Słowo w przestrzeni dialogu - buduję

w oparciu o dialogiczną moc słowa, przywracającą mu utracone pola semantyczne.

Ten rozdział jest także próbą ukazania twórczości poety jako całości, twórczości zmierzającej

do domykania się.

2 Jabès E.: Powrót do Księgi. Przeł. A. Wodnicki. Posłowie J. Kania: Jabès, czyli o składaniu rozsypanego

Tekstu. Wyd. Austeria. Kraków 2005. s.122.

3 Jabés E.: Powrót do Księgi. op. cit. s.122-123.

__________________słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza______________5

W cieniu słowa wypowiadanego tkwi v erba cordis, ocierające się o granice

wyrażalności i niewyrażalności najwyraźniej przedstawione w utworze Matka odchodzi.

Temu zagadnieniu z kolei poświęcam rozdział trzeci zatytułowany Słowo wewnętrzne.

Najtrudniejszą do przedstawienia kategorią okazało się milczenie. Trudności

badawcze wiązały się z przede wszystkim ze stosowanymi przez Różewicza środkami

językowymi, prowadzącymi w obszary nieokreśloności i wykraczającymi poza język.

Rozdział czwarty jest próbą usystematyzowania i nowego spojrzenia na milczenie, w którym

zamieszkuje cisza i prze-milczenia.

Pragnę wyrazić podziękowania Tym, którzy wpłynęli na sposób odczytywania przeze

mnie tekstów poetyckich. Tym, którzy poświęcili swój czas, krytycznie odnosili się

do pisanego przeze mnie słowa o słowie i milczeniu. Tym, dzięki którym poszukiwałam

odpowiedzi w zróżnicowanych obszarach kontekstów literackich, kulturowych

i filozoficznych.

W sposób szczególny kieruję serdeczne podziękowania w stronę Pani Profesor

dr hab. Ewie Jaskółowej za wnikliwą lekturę mojej pracy, za nieustanne czuwanie nad jej

rozwojem, za niezwykle cenne i inspirujące uwagi, dzięki którym praca ta przyjęła

ostatecznie prezentowaną formę.

Monika Witosz - Słowo i milczenie w poezji Tadeusza Różewicza.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: