Przedszkole w liczbach.doc

Przedszkole w liczbach

Dr Krystyna Kamińska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej,
Uniwersytet Łódzki

W ostatnich latach nastąpiły w Polsce znaczące przeobrażenia w edukacji przedszkolnej. Coraz bardziej widoczna jest tendencja do powiązania wychowania przedszkolnego ze szkołą. Dążenie do stworzenia solidnej podstawy przyszłej kariery szkolnej dziecka oznacza z jednej strony zastąpienie dotychczasowej fakultatywnej edukacji przedszkolnej dzieci sześcioletnich obowiązkowym rocznym przygotowaniem przedszkolnym, z drugiej - podjęcie prac nad jednolitą podstawą edukacji elementarnej łączącej wychowanie przedszkolne ze zintegrowaną edukacją wczesnoszkolną. W rezultacie poprzedzające obligatoryjną naukę szkolną wychowanie przedszkolne powoli zaczyna odgrywać ważną rolę w strukturze systemu oświatowego.

W polskim prawodawstwie nigdy nie było regulacji prawnej wprowadzającej obowiązek edukacji przedszkolnej. Wychowanie przedszkolne miało zawsze charakter fakultatywny, uzależniony od decyzji rodziców, którzy stanowili o korzystaniu lub nie przez dziecko z instytucjonalnych form opieki przedszkolnej. Niewiele zmienił fakt nadania prawa do rocznego przygotowania przedszkolnego dzieciom sześcioletnim (tzw. zerówka). Dopiero nowelizacja ustawy o systemie oświaty z 27 czerwca 2003 roku wprowadziła obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego dzieci sześcioletnich począwszy od 2004 roku .

Szkoda, że wczesna edukacja dzieci poniżej wieku obowiązku szkolnego nie znajduje jeszcze odpowiedniego miejsca w polityce oświatowej samorządów terytorialnych, w których gestii od początku lat dziewięćdziesiątych pozostają prawie wszystkie publiczne placówki przedszkolne, a także poparcia społecznego, w tym społeczności lokalnych. W odczuciu społecznym narasta wręcz przekonanie o daleko idącej marginalizacji problemów dotyczących dzieci w wieku przedszkolnym, zwłaszcza poniżej szóstego roku życia. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest poziom wskaźnika upowszechnienia wychowania przedszkolnego , który w Polsce dla dzieci w wieku 3-6 lat oscyluje ciągle w granicach 50%. To efekt zmniejszającej się z roku na rok liczby dzieci, które uczęszczają do przedszkoli, charakterystyczny dla lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W roku szkolnym 2002/2003 liczba dzieci była o 392 tysiące niższa niż w roku 1990/1991. Malejąca liczba dzieci w wieku przedszkolnym w placówkach oświatowych nie była wynikiem tylko niżu demograficznego, lecz także następstwem niewłaściwej polityki organów samorządowych, w których gestii znalazły się po 1991 roku publiczne przedszkola. Niski poziom wiedzy o rzeczywistych potrzebach małych dzieci oraz słaba kontrola dotycząca realizacji wyborczych postulatów władz lokalnych, jak również brak odpowiedniej presji społecznej spowodowały niejednokrotnie wiele błędnych decyzji dotyczących zamykania placówek przedszkolnych.

Od lat wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego w Polsce podawany jest w trzech kategoriach: pierwsza odnosi się do liczby dzieci w wieku od 3. do 6. lat uczęszczających do placówek przedszkolnych; druga prezentuje łącznie liczbę dzieci w wieku od 3 do 5 lat, bez ich rozgraniczenia na poszczególne przedziały wiekowe; trzecia prezentuje liczbę dzieci sześcioletnich korzystających z obu form organizacyjnych edukacji przedszkolnej. Przedstawiane w ten sposób wskaźniki dotyczące wychowania przedszkolnego zniekształcają rzeczywisty obraz dostępności wychowania przedszkolnego w Polsce. Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego (łączny) dotyczący dzieci w wieku od 3. do 5. roku życia nie przekracza od wielu lat 35%, ale w odniesieniu do dzieci sześcioletnich już dawno przekroczył 95% w skali kraju.

Wychowaniem przedszkolnym w Polsce w roku szkolnym 2002/2003 objętych było 51,1% dzieci w wieku od 3 do 6 lat. W Europie, zwłaszcza w krajach Unii Europejskiej, wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego od lat wykazuje bardzo wysoki poziom - powyżej 95%, np. we Francji i Włoszech, lub dużą dynamikę wzrostu (Hiszpania: 1985 - 51%, 1995 - 69%, 1999 - 78%). Nawet w krajach, w których ten wskaźnik jeszcze do niedawna był stosunkowo niski, jego poziom obecnie szybko wzrasta: w Portugalii (1985 - 30%, 1999 - 60%), Szwajcarii (1985 - 57%, 1999 - 98%), Norwegii (1985 - 66%, 1999 - 100%). Równie wysoki poziom upowszechnienia wychowania przedszkolnego charakteryzował w latach dziewięćdziesiątych większość krajów postkomunistycznych: Węgry, Czechy czy Bułgarię.

Polskę natomiast przez wiele lat na tle większości krajów europejskich wyróżniał nie tylko jeden z najniższych wskaźników upowszechnienia wychowania przedszkolnego, ale też jego zdumiewająca niezmienność (1980 - 49%, 1993 - 49%, 2001 - 50%).

Tabela 1. Upowszechnienie wychowania przedszkolnego w Europie

Dane: Zestawienie własne na podstawie: Rapport mondial sur l'education UNESCO 1999
W Polsce wychowanie przedszkolne poprzedzające obowiązkową naukę w szkole realizowane jest w dwóch typach placówek: w przedszkolu lub w oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej, popularnie nazywanym "zerówką".

Przedszkole jest samodzielną instytucją wspierającą wychowanie w rodzinie, do której uczęszczają dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Zapewnia ona dzieciom nie tylko opiekę, ale wspomaga i ukierunkowuje ich rozwój zgodnie z wrodzonym potencjałem i możliwościami przez cały okres uczęszczania do przedszkola. Natomiast oddział przedszkolny w szkole podstawowej od lat postrzegany jest jako uproszczona forma opieki przedszkolnej przygotowująca dzieci do roli ucznia, z której korzystają tylko sześciolatki. Powołane w 1976 roku tzw. klasy zerowe miały być jedynie prowizorycznym rozwiązaniem, które w przyszłości wiązałoby się z obniżeniem dolnej granicy obowiązku szkolnego .

W ciągu ponad dwudziestu lat wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego wśród dzieci sześcioletnich był i jest bardzo wysoki, na przykład w roku szkolnym 2001/2002 wynosił ponad 96% w skali kraju. Nie należy jednak zapominać, że w dużych miastach liczących ponad 500 tys. mieszkańców liczba dzieci sześcioletnich zapisanych do przedszkoli lub oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych wynosi prawie 100% ogółu dzieci zamieszkujących na ich terenie, co stanowi około 10% wszystkich dzieci sześcioletnich w całej Polsce w każdym roku kalendarzowym. W tym samym czasie liczba dzieci sześcioletnich zamieszkujących na wsi i uczęszczających do przedszkoli lub oddziałów przedszkolnych wynosiła tylko 87%. Jednocześnie zdecydowana ich większość korzystała wyłącznie z rocznego przygotowania przedszkolnego w oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych.

W roku szkolnym 2002/2003 funkcjonowało w kraju 9200 oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, w tym ponad 7500 na wsi. Powoduje to zniekształcenie wskaźnika upowszechnienia wychowania przedszkolnego poprzez zacieranie znaczących dysproporcji pomiędzy miastem a wsią. Nasilenie zjawiska swoistej "dyskryminacji" wynikającej z miejsca zamieszkania jest znaczne w wielu województwach, zwłaszcza podlaskim i zachodniopomorskim, w których w roku szkolnym 2001/2002 ponad 87% wszystkich dzieci sześcioletnich zamieszkałych na wsi uczęszczało do oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych.

W roku szkolnym 2002/2003 w miastach wychowaniem przedszkolnym objętych było 64,8% dzieci w wieku od 3 do 6 lat, a do placówek przedszkolnych (przedszkole, oddział przedszkolny w szkole podstawowej) umiejscowionych na wsi uczęszczało zaledwie 34,9% dzieci. Taki stan rzeczy to z jednej strony wynik nierównomiernego rozwoju sieci placówek przedszkolnych, w tym nadmiernej rozbudowy oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych, zwłaszcza na wsi, z drugiej - stale utrzymującej się tendencji do likwidowania przedszkoli, która w efekcie ogranicza z każdym rokiem dostęp polskich dzieci poniżej szóstego roku życia do edukacji przedszkolnej. Wraz ze spadkiem liczby dzieci w kolejnych rocznikach systematycznie zmniejsza się również liczba placówek przedszkolnych. Malała zarówno liczba oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, zwłaszcza w latach 1990-1996, jak i przedszkoli.

Obserwowane od lat niekorzystne zjawisko stale malejącej liczby przedszkoli dotknęło wszystkie regiony kraju. W ciągu ostatnich dziesięciu lat liczba przedszkoli zmalała w Polsce o ponad 30%. Tylko w latach 1990-1991 zamknięto ponad 1300 przedszkoli. Równocześnie zmniejszył się również udział placówek przedszkolnych funkcjonujących na wsi z 43% w 1991 roku do 37% w 2000 roku.

Tabela 2. Przedszkola w Polsce