POWIEŚĆ.doc

POWIEŚĆ   Ten epicki gatunek nowoczesnej prozy zapoczątkował w literaturze polskiej Ignacy Krasicki utworem Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776). Wkrótce później powstały liczne teksty innych autorów. Kanwą powieści oświeceniowych była współczesna tematyka, nawiązująca do aktualnych problemów obyczajowych, społecznych i politycznych, a w przypadku wątków historycznych lub utopijnych miała ona wszelkie znamiona "prawdziwości", dostosowane do poznawczych możliwości czytelników. Konkretny narrator uwiarygodniał fikcję literacką, podkreślał autentyczny charakter opisywanych wydarzeń, zjawisk i postaci. Dziełom nadawano formę pamiętnika, relacji z podróży, kompozycji epistolarnej lub posługiwano się mistyfikacją szczęśliwie znalezionego rękopisu, znanego lub nieznanego autora. Początkowo główny bohater powieści nie miał rysów zindywidualizowanych, lecz był wyposażony w cechy "typowości", zgodne z realiami historycznymi oraz środowiskiem społecznym, w którym została osadzona fabuła. Jego postać łączyła ciąg następujących po sobie faktów, "przypadków" nie powiązanych ściśle na zasadzie przyczynowo skutkowej. W miarę rozwoju gatunku wykształcił się typ bohatera zindywidualizowanego, o pogłębionej sferze przeżyć osobistych i wewnętrznych. O przebiegu powiązanych z sobą wydarzeń zaczęły decydować jego działania i uczucia.
Literatura oświeceniowa wykształciła kilka odmian tego gatunku. W powieści edukacyjnej (m.in. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego; Wojciech Zdarzyński życie i przypadki swoje opisujący Krajewskiego) szlachcic (bohater i narrator) z perspektywy człowieka dojrzałego przybliżał w pamiętnikarskiej relacji znaczące epizody ze swego życia. Oceniał wydarzenia i sytuacje, które wpłynęły na jego życiową edukację, a także na stosunek do aktualnych problemów społecznych i obyczajowych. W powieści o cechach traktatu (Pan Podstoli Krasickiego, Ksiądz Pleban Kossakowskiego, Pani Podczaszyna Krajewskiego) główny bohater kreowany był jako postać wzorcowa. Uosabiał zespół wartości, poglądów i postaw zalecanych czytelnikom jako godne naśladowania. Jego wypowiedziom dotyczącym zasad, które realizował we własnym środowisku, patronowały cele moralizatorskie i dydaktyczne. W powieści pseudohistorycznej (m.in. Historia Krasickiego; Gowórek herbu Rawicz /i/i/i/i/ii Rzepicha matka królów Jezierskiego) autorzyrozważali wielorakie problemy ówczesnej rzeczywistości, posługując się kostiumem historycznym. Tendencje sentymentalizmu reprezentowała wykształcona się na początku XIX w. powieść czuła (Nierozsądne śluby Bernatowicza, Julia i Adolf Kropińskiego, Halina i Firlej Lipińskiego), skupiająca główną uwagę na emocjonalnych więzach łączących tytułowych bohaterów: nieszczęśliwych kochanków, ludzi wrażliwych, czułych, kierujących się racjami serca. W tym czasie powieść gotycką, zwaną też powieścią grozy, uprawiała Anna Mostowska (m.in. Strach w zameczku, Matylda i Daniłło, Zamek Koniecpolskich), wprowadzając do świata przedstawionego duchy, upiory, nadprzyrodzone moce oraz mroczną scenerię i sensacyjną fabułę.
Ostatnią, najbardziej złożoną odmianą była powieść obyczajowa, obejmująca utwory o zróżnicowanej tematyce i budowie. Bohaterowie byli ukazywani na tle konkretnego środowiska oraz panujących w nim obyczajów, norm zachowania i postaw (we współczesności lub niezbyt odległej przeszłości). Wirtemberska w Malwinie nakreśliła dzieje uczuć tytułowej bohaterki w konwencji właściwej dla powieści psychologicznej, obyczajowej i czułej. Niemcewicz, wyzyskując elementy powieści historycznej, skonfrontował w dziele Dwaj panowie Sieciechowie wartości, obyczaje oraz mentalność świata oświeceniowego i sarmackiego, wzmacniając dydaktyczno moralizatorski charakter utworu pierwiastkami satyrycznymi.