Geneza „Dziadów” Mickiewicza

Cztery dramaty, składające się na cykl Dziadów, powstały w różnych okresach twórczości Adama Mickiewicza. Każda część wyróżnia się inną problematyką i stanowi odrębną całość.

Chronologicznie najwcześniej powstały Dziady cz. II, prawdopodobnie w roku 1820. Mickiewicz mieszkał wówczas w Kownie, dokąd został skierowany po ukończeniu studiów, aby objąć posadę nauczyciela (lata 1819 – 1823). Odizolowany od przyjaciół z Towarzystwa Filomatów i Filaretów, poeta rozwijał się twórczo, szukając własnej indywidualnej romantycznej rzeczywistości oraz nowych form poetyckich.

Dziady cz. II kontynuowały założenia tomiku Ballad i romansów, nawiązując do niego poprzez motto z Hamleta Williama Szekspira. Jednocześnie znacznie rozwijały problematykę moralną ballad, rozbudowaną i utrwaloną przez chór powtarzający sekwencje i nauki etyczne w dramacie. Mickiewicz w tej części Dziadów powołał do istnienia wspólnotę żywych i umarłych, złączonych starodawnym zwyczajem. Dziady cz. II to przede wszystkim dramat społeczny, a poeta główny temat zaczerpnął ze słowiańskiego obrzędu ku czci zmarłych przodków.

Mniej więcej w tym samym czasie Mickiewicz napisał Dziady cz. IV, podejmując w dramacie zupełnie inną problematykę. Stworzył dramat miłosny o pasji namiętności, szaleństwie serca i rozpaczy cierpienia. Temat bliski przeżyciom młodego pisarza, który w 1820 roku poznał Marylę Wereszczakównę i odnalazł w niej ideał romantycznej kochanki, „nadludzkiej dziewicy”. Tych dwoje połączyła tak bardzo ważna dla romantyków, wspólnota dusz i zainteresowań, duchowe porozumienie.

W przekonaniu Mickiewicza Maryla była jego istotą bliźniaczą. Wereszczakówna wkrótce została żoną hrabiego Wawrzyńca Puttkamera, a po jej ślubie poeta znalazł się w roli tego „trzeciego”. Tragiczna miłość do Maryli wpłynęła na głęboką wewnętrzną przemianę pisarza, który w biografię głównego bohatera Dziadów cz. IV, Gustawa, wpisał dzieje własnych uczuć. Imię „boskiej Maryli” nosiła utracona ukochana Gustawa. W jego postaci Mickiewicz wykreował cechy nowego tragicznego i romantycznego kochanka, który odnalazł ziemską połowę swej duszy i któremu okrutne prawo świata odebrało ją na zawsze.

Wiersz Upiór, poprzedzający II część Dziadów, powstał najpóźniej. Badacze twórczości pisarza doszukali się elementów łączących postać tytułowego Upiora z Widmem z II części dramatu. Bohaterowie ci mieli podobną biografię młodzieńca – samobójcy. Prawdopodobnie historię nieszczęśliwego kochanka opowiada Gustaw z Dziadów cz. IV, tajemnicza postać, która dopiero pod koniec utworu okazuje się zjawą. Gustaw jest jednocześnie łącznikiem między II i IV częścią dramatu, które są dziełami o bardzo odległej tematyce.

Dziady cz. II i IV zostały wydane w 1823 roku, w drugim tomie Poezji Mickiewicza. Od okresu życia poety wywodzi się ich inna nazwa – Dziady wileńsko-kowieńskie. Pracę nad Dziadami Widowiskiem, określanym jako Dziady cz. I, poeta rozpoczął przypuszczalnie w tym samym czasie, co Dziady cz. II. Wskazuje na to postać Guślarza, zaczerpnięta z części II i rozbudowany motyw obrzędu cmentarnego. Składają się one z kilku tematycznie niepowiązanych ze sobą scen. Mickiewicz nigdy nie ukończył tej części dramatu. Nie została ona również wydana za jego życia. Po raz pierwszy Dziady Widowisko ukazały się drukiem po śmierci poety w Paryżu w roku 1860, w zbiorowym wydaniu dzieł Mickiewicza.

Pięcioletni pobyt w Rosji ukształtował pisarza jako wybitnego i cenionego poetę romantycznego i jednocześnie poetę politycznego. W Dziadach cz. III przedstawił wnikliwie współczesny mu system władzy carskiej.

Zanim jednak napisał tę część dramatu, która przeszła do historii literatury jako najwybitniejsze dzieło poety i zyskała miano arcydramatu romantycznego, Mickiewicz odbył długą podróż po Europie. Przerwał ją na wieść o wybuchu powstania listopadowego. 1 kwietnia 1831 roku wyruszył z Rzymu do Poznania. W sierpniu udało mu się dotrzeć do Wielkopolski. Okazało się, że granice są pilnie strzeżone, co uniemożliwiło mu przedostanie się do powstańców. Przez wiele lat zarzucał sobie, że nie uczestniczył czynnie w powstaniu. Znaleźli się również tacy, którzy głośno oskarżali go o bierną postawę w obliczu zrywu narodowo-wyzwoleńczego.

Sceny dramatyczne III części Dziadów powstały wiosną 1832 roku w Dreźnie. Od miejsca powstania nazywane są także Dziadami drezdeńskimi. Utwór, dedykowany zmarłym przyjaciołom, współwięźniom, współwygnańcom za miłość do ojczyzny, był próbą rehabilitacji poety po niemożności przedostania się w szeregi walczących i zadośćuczynieniem ofiarom powstania i prześladowań ze strony władzy carskiej. Wnosił również ideologiczną nadzieję na odzyskanie wolności narodu.

Dziady cz. III to dramat narodowy, w którym wyraźnie zarysowują się idee poety, jego myślenie o człowieku i narodzie. Na kartach dzieła, postrzeganego jako odpowiedź na klęskę powstania listopadowego, krystalizuje się mesjanistyczna wizja Polski, narodu wybranego, który wkrótce się odrodzi. Zmartwychwstanie niczym Chrystus na gruzach ciemiężonego państwa, istniejącego na mapach Europy jako Królestwo Polskie, lecz nieposiadającego niepodległości Do tej części dramatu Mickiewicz dołączył cykl wierszy, zatytułowany Dziadów części III Ustęp. Bohater liryczny i jednocześnie narrator Ustępu jest prawdopodobnie zesłańcem politycznym, często utożsamianym z Konradem z części III. W szeregu utworów poeta przedstawia portret kraju i Petersburga, który w całości stanowi poetyckie studium Rosji i świadczy o przenikliwości obserwacji autora, mistrzowsko zarysowującego państwowo-polityczny wizerunek Rosji.

Dziady drezdeńskie zostały dwukrotnie opublikowane w krótkim odstępie czasowym – w 1832 roku jako IV tom zbiorowego wydania poezji Mickiewicza i w roku 1833 w osobnej edycji.

Dziady stanowią wzorcowy model dramatu romantycznego.