MARIA.doc

MARIA   ANTONIEGO MALCZEWSKIEGOPierwsza w Polsce powieść poetycka (z podtytułem Powieść ukraińska). Została napisana w roku 1824, a wydana w 1825. Jej autor, Antoni Malczewski, reprezentuje nieco starsze od filomatów "pokolenie klęski 1812 r." - najmłodszych napoleończyków, gorzko doświadczonych trudami, okrucieństwem i przegraną wyprawy moskiewskiej Napoleona Bonaparte. To także generacja, która z wojen napoleońskich wyniosła poczucie zawodu w stosunku do polityki i historii oraz przekonanie o tragizmie polskiego losu, rozpiętego między koniecznością patriotycznej służby ojczyźnie a świadomością ogromnych osobistych kosztów związanych z jej podjęciem. Stąd charakterystyczny pesymizm, różniący to pokolenie od romantycznych entuzjastów, i próby ucieczki w prywatność. Należeli do niego, obok Malczewskiego, A. Fredro i K. Brodziński.
Genezy Marii upatruje się w autentycznych wydarzeniach z w. XVIII. Syn wojewody kijowskiego, dziedzic największej fortuny w Polsce, Szczęsny Potocki poślubił wbrew woli rodziców dobrze urodzoną, ale niezbyt majętną Gertrudę Komorowską. Została ona porwana przez zamaskowanych opryszków na rozkaz teścia, który chciał wymusić na niej unieważnienie małżeństwa. Brzemienną Komorowską uduszono (najprawdopodobniej za wiedzą i przyzwoleniem wojewody), trupa utopiono w rzece.
Malczewski, pozostawiając kanwę cynicznej zbrodni, zmienił jednak w swoim poemacie prawie wszystko, co z tej historii zaczerpnął. Postaci literackie mają inne charaktery niż ich pierwowzory, większy jest przedział społeczny między małżonkami, wreszcie inny czas wydarzeń: w Marii przeniesionych do w. XVII i powiązanych z najazdem tatarskim. Syn Wojewody i mąż Marii, Wacław, zostaje podstępem wraz ze swoim teściem wywabiony z domu, by bronił ojczyzny zagrożonej przez Tatarów. W tym czasie na dworek napadają Maski i mordują Marię. Zrozpaczony Wacław, jak wynika z niejasnych wzmianek, zamierza mścić się na odpowiedzialnym za morderstwo ojcu.
Bohaterowie poematu reprezentują kreacje typowe dla późniejszej literatury romantycznej. Tytułowa postać jest sentymentalną heroiną, wierną, szlachetną, kochającą i bierną wobec okrucieństw losu. Jej ukochany, Wacław, to już bohater romantyczny, bajroniczny, najpierw szczęśliwy (choć nie wolny od złych przeczuć) mąż i kochanek, potem mizantrop i mściciel. Wreszcie Miecznik, ojciec Marii, to typ starego żołnierza, szlachcica ziemianina i Polaka patrioty, wzór godny naśladowania.
Zasadą kreacji świata jest w Marii alegoryzm. W tej powieści poetyckiej pojawiają się uosobione: Rozpacz, Nieszczęście, Nadzieja... Także realistycznie ukazane postaci nabierają alegorycznych znaczeń: Maria staje się personifikacją Miłości, Miecznik - Żywości, Wacław - Rozwagi lub też człowieka w ogóle; jak średniowieczny Każdy jest "wiernym śmiertelnych obrazem". Postaci ukazane jako stojące na granicy światów realnego i nierealnego - Pacholę i Maski - znajdują również alegoryczne lub symboliczne wykładnie: pierwsze jest personifikacją "bólu istnienia", drugie - "tragedii przemijania".
Maria inicjuje romantyczną modę na tematykę ukraińską (tzw. "ukraińska szkoła poetów"). Fascynacja ta dotyczy stepowego pejzażu i Kozaków jako dzikiego, swobodnego ludu, także ukraińskich wierzeń (o których informują i tekst poetycki, i autorskie przypisy), wreszcie historii tych ziem.
Swoistym rysem Marii jest pesymizm egzystencjalny, widoczny w ukazaniu przemijania i nietrwałości ludzkiego życia, w nieustannym przeczuwaniu przez bohaterów nieszczęść. Człowiek okazuje się igraszką losu i historii, bezsilną wobec zła i niesprawiedliwości świata. Nie ma oparcia w żadnych wartościach: miłości, rodzinie, ojczyźnie. Nie może znaleźć miejsca w świecie, realizować jakichkolwiek celów. Szlachetne wypełnianie obowiązków wobec ojczyzny obraca się przeciwko jej obrońcom: Wacławowi i Miecznikowi (jest to w świecie poematu stała zasada, nie ograniczająca się bynajmniej do ukazanych tu drastycznych wypadków - przecież w podobny sposób Miecznik stracił żonę i, wiele lat później, córkę). Tragizm bohatera (Wacława) polega na postawieniu go w sytuacji wyboru między miłością a rodowymi więzami, później między obowiązkami męża (opieka nad Marią) i patrioty (walka z tatarskim najeźdźcą).
Poemat jest złożony z dwóch pieśni i opatrzony dedykacją dla Niemcewicza. W zgodzie z regułami gatunkowymi powieści poetyckiej, Maria jest utworem fragmentarycznym, pełnym niedomówień, pozostawiających pole dla domyślności czytelnika, utrzymanym w nastroju tajemniczości. Została przyjęta chłodno i krytycznie, "odkryta" dopiero po śmierci Malczewskiego przez Michała Grabowskiego i Maurycego Mochnackiego. Zainspirowała następnych twórców powieści poetyckich: Maurycego Gosławskiego i Juliusza Słowackiego, którego poemat Wacław jest swoistą kontynuacją i reinterpretacją Marii. Na podstawie utworu Malczewskiego powstały: dramat, libretta operowe, dzieła plastyczne.