FILOZOFIA
Podstawowe sfery myślenia filozoficznego:
a) Co istnieje (ontologia)
b) Jak poznać świat, jak uzasadnić twierdzenie o świecie lub powinności (teoria poznania, epistemologia)
c) Jak postępować, czym jest dobro (etyka)
FILOZOFIA CZŁOWIEKA (ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA) A NAUKI SZCZEGÓŁOWE
1. Antropologia filozoficzna: badanie człowieka jako takiego i w jego całości,
2. Dla filozofa człowiek nie jest
- tylko anatomicznie wypreparowanym szkieletem
- tylko funkcjonującym organizmem biologicznym
- tylko podmiotem wykazującym szczególne zachowania i zjawiska psychiczne
3. Antropologia filozoficzna: dziedzictwo filozofii od czasów najdawniejszych, odrębna dyscyplina od XX w. (M. Scheler, H. Plessner)
IDEE PRZEWODNIE FILOZOFII CZŁOWIEKA
1. Człowiek - istota żyjąca posiadająca logos, zóon lógon echon, animal rationale
2. Dwa bieguny człowieczeństwa:
- animalność (natura materialna, cielesność, zmysłowość, skończoność, konieczność)
- duchowość, transcendencja („ten, który przekracza”), podmiotowość, samoświadomość, wolność, „ja” - pierwiastek, który nie jest cząstką świata; duch a dusza.
3. Dwa wymiary człowieczeństwa: jednostkowy i społeczny
4. Antropologia przednowożytna:
a) człowiek jako część świata
b) zakorzenienie w ontologii („Poznaj samego siebie, naturę pozostaw bogom”)
c) śmiertelność i nieśmiertelność
d) wola człowieka jako miernik wartości działania
5. Antropologia czasów Oświecenia:
a) dualizm substancji cielesnej i duchowej
b) rozumność człowieka, antagonizm („aspołeczna towarzyskość”), związek dziejowość historią
c) dziejowość człowieka (motywowany przeszłością, zorientowany ku przyszłości
6. Filozofia XIX wieku:
(a) G.W.F. Hegel – poznanie „dziejów” drogą do rzeczywistości ludzkiej
(b) August Comte – pozytywna „nauka o człowieku”: socjologia i psychologia
(c) Wilhelm Dilthey – twórca „nauk humanistycznych”, „rozumienie” a „wyjaśnianie”.
7. Współczesna antropologia filozoficzna – między formalnymi systemami moralnymi a negatywną świadomością praktyczną
8. Główne zagadnienia filozofii człowieka:
a) zagadnienie istoty, natury człowieka
b) zagadnienie pozycji (miejsca) i roli człowieka w świecie
c) zagadnienie intelektu jako władzy poznawczej człowieka
d) zagadnienie stosunku człowieka do wytworów własnych działań
e) zagadnienie świadomości i samoświadomości w ludzkim bycie
KONCEPCJE NATURY LUDZKIEJ
1. Koncepcje inspirowane religią:
(a) hinduizm upaniszad – poszukiwanie prawdziwej wiedzy
(b) konfucjanizm – droga mędrców
(c) judaizm i chrześcijaństwo – ludzkość i Bóg
2. Koncepcje filozoficzne (przykłady):
a) Protagoras – człowiek miarą wszechrzeczy
b) Sokrates – cnota drogą do szczęścia duszy i dobrej polis
c) Arystoteles – człowiek: rozumne i społeczne zwierzę
d) Św. Tomasz z Akwinu – jedność duszy i ciała, wolna wola a moralność i prawo
3. Natura człowieka w chrześcijaństwie:
a) związek z Bogiem transcendentnym
b) racjonalność (odbicie Boskiego planu)
c) wolność (wolna wola i moralność)
d) naturalna równość
4. Nowożytne i współczesne koncepcje filozoficzne (przykłady)
a) Tomasz Hobbes – „człowiek człowiekowi wilkiem”
b) John Locke - homo economicus i umowa społeczna
c) Immanuel Kant – „obywatel dwóch światów”
d) Jeremy Bentham, John Stuart Mill - „możliwie najwięcej szczęścia dla największej liczby ludzi”
e) Fryderyk Nietzsche – w poszukiwaniu „nadczłowieka”
f) Emmanuel Mounier – człowiek jako osoba
g) Erich Fromm - kłopoty człowieka z wolnością
h) Jean-Paul Sartre - „Byt dla siebie” i „byt dla Innego”
i) Karol Wojtyła - doświadczenie istnienia i działania
CELE CZŁOWIEKA
I CELE PRAWA
RACJONALIZM - PRZYKŁADY STANOWISK
1. Rozum (a nie zmysły) jako źródło poznania świata [np. Parmenides, Platon]
2. Arystoteles - racjonalność jako podstawowa cecha człowieka, ale człowiek to też „tabula rasa”
3. Św. Tomasz - harmonia rozumu i Objawienia
4. Kartezjusz - teoria idei wrodzonych (aprioryzm)
5. Kant - krytyka czystego rozumu: od danych naocznych, przez pojęcia do idei
6. Jaspers - dochodzenie do jestestwa (Da-sein) przez poznawanie egzystencji i bytu empirycznego
NOWOŻYTNOŚĆ JAKO ODRZUCENIE ŚWIATA PRZED-NOWOŻYTNEGO
1. Dwie starożytne wizje świata ludzkiego i filozofii: Ateny i Jerozolima, rozum a objawienie
2. Machiavelli, Hobbes, Rousseau i Nietzsche jako wieszczowie świata nowożytnego
a) niewiara w możność odkrycia cnoty, dobra i sprawiedliwego porządku społecznego
b) realizm polityczny zamiast poszukiwania idealnych królestw
c) prawo natury jako wynik historii a nie natury
d) wola powszechna jako podstawa prawa pozytywnego
RACJONALNOŚĆ A INNE GŁÓWNE IDEE CZASÓW NOWOŻYTNYCH
1. Rozum - podstawa wszelkiej wiedzy, źródło sekularyzacji (desakralizacji) życia społecznego, podstawa biurokracji
2. Prawda - cel i efekt filozofii i wszelkiej wiedzy, idea wiedzy naukowej (pozytywnej) jako neutralnej wobec wartości, filozofia polityki - między filozofią a praktyką
3. Indywidualistyczna wizja społeczeństwa (struktury, praw i obowiązków, odpowiedzialności itp.)
4. Państwo narodowe - podstawową wspólnotą
5. Tekst jako środek bezstronnej komunikacji i reguły jako narzędzie kontroli społecznej
UJĘCIA RACJONALNOŚCI W FILOZOFII
1. Racjonalność metafizyczna - racjonalność to atrybut bytu, poznanie polega na odkrywaniu ładu
2. Racjonalność instrumentalna [scjentystyczno-technologiczna] - człowiek poza i ponad światem będącym przedmiotem poznania, poznanie instrumentem zmiany świata
3. Racjonalność argumentacyjna i komunikacyjna - nie wystarczy prawdziwość twierdzenia, trzeba przekonać innych; akceptacja na podstawie dyskursu wolnego od przymusu
IDEA RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ W PRAKTYCE PRAWA
1. Idea racjonalnego tworzenia prawa (wersja pozytywistyczna):
a) precyzyjnie wyznaczenie celu regulacji,
b) określenie prawidłowości wiążących wytyczony cel ze środkami, które mogą być użyte
c) wybór określonego środka prawnego
d) ustanowienie stosownych przepisów
2. Polityzacja prawa jako postać skrajnie instrumentalnego traktowania prawa:
a) „prawo jako śrubokręt”
b) „prawo symboliczne”.
PH. NONET I PH. SELZNICK – PRAWO WOBEC RACJONALNOŚCI INSTRUMENTALNEJ
1. Prawo represyjne: prawo w pełni podporządkowane polityce: władzy wolno wszystko; woluntaryzm legislacyjny i skrajnie instrumentalne traktowanie prawa jako konsekwencje;
2. Prawo autonomiczne: prawo niezależne od polityki (i polityków); bezstronność prawa, uczciwość (fairness) i sprawiedliwość proceduralna jako zasady naczelne;
3. Prawo reagujące na potrzeby społeczne (“responsive law”): sprawiedliwość materialna przed bezstronnością procedur, reguły prawa uzupełniane przez zasady i wymogi polityki (policies); demokracja uczestnicząca
JÜRGEN HABERMAS - RACJONALNOŚC DZIAŁANIA KOMUNIKACYJNEGO
1. Podstawowe roszczenia: zrozumiałość wyrażeń, prawda wypowiedzi, szczerość intencji i słuszność norm
2. Dyskurs jako warunek. Idealna sytuacja komunikacyjna: “siła lepszego argumentu”
3. Wiedza instrumentem zmian w świecie, ale racjonalność technologiczna to nie racjonalność komunikacyjna
4. Krytyka rozumu instrumentalnego (Oświecenie, M.Weber) jako źródła uprzedmiotowienia stosunków społecznych
IDEA RACJONALNOŚCI KOMUNIKACYJNEJ W PRAKTYCE PRAWA
1. Rola uzasadnień sądowych (SN, TK, NSA) jako form oddziaływania na audytorium prawnicze
2. Chaim Perelman - koncepcja „nowej retoryki”
MODERNIZM I POSTMODERNIZM W FILOZOFII PRAWA
GŁÓWNE IDEE CZASÓW NOWOŻYTNYCH
SPORY O MODERNIZM I JEGO DZIEDZICTWO
1. Modernizm jako projekt niedokończony
a) Ph. Nonet, Ph. Selznick - prawo reagujące na potrzeby społeczne (responsive law) jako sposób odrzucenia prawa represyjnego i brak satysfakcji z prawa autonomicznego:
b) J. Habermas - teoria racjonalności działania komunikacyjnego
2. Globalizacja świata - czasy współczesne jako dynamiczna kontynuacja nowożytności
3. Postmodernizm w filozofii i filozofii prawa
JÜRGEN HABERMAS – RACJONALNOŚĆ DZIAŁANIA KOMUNIKACYJNEGO
1. Idee – informują i kształtują i przekształcają świat; np. “upozytywnienie prawa natury to urzeczywistnienie filozofii”
2. Funkcje krytyczne idei - proces samowyzwalania się człowieka
3. Założenie w strukturze języka: “swobodny konsens”
4. Uniwersalne warunki możliwego porozumienia: każdy uczestnik działania komunikacyjnego musi uznawać uniwersalne roszczenia.
ŚWIAT NOWOŻYTNY - PRZEDMIOT KRYTYKI SOCJOLOGICZNEJ I HISTORYCZNEJ
1. Pogłębienie nierówności społecznych i niesprawiedliwości, alienacja człowieka, reifikacja (uprzedmiotowienie) stosunków społecznych
2. Załamanie się wspólnot tradycyjnych, od Gemeinschaft (wspólnoty opartej na tradycyjnych systemach wartości, symboli i norm) do Gesellschaft (społeczeństw opartych na więziach formalnych), słabnięcie więzi międzyludzkich
3. Anomia - załamanie się tradycyjnych systemów normat...
Joanat