ANTYSEMITYZM-potocznie: antyżyd. rasizm lub szowinizm. A. jest jednym z najbardziej nadużywanych i zakłamywanych pojęć w ostatnich czasach; nieprecyzyjne jest samo stosowanie terminu „a." (wprowadzonego 1879 przez W. Marra) wyłącznie w odniesieniu do Żydów, ponieważ ogromną część Semitów stanowią narody arab.; w codziennej praktyce bardzo często zniekształca się pojęcie a. odnoszące się do antyżyd. rasizmu, przenosząc je na rzeczy z nim nieporównywalne; terminu tego nadużywa się dla dyskwalifikowania każdej osoby w jakikolwiek sposób krytykującej konkretne zachowanie osób pochodzenia żyd. lub polemizującej z nimi, a także w odniesieniu do krytyki zachowań Żydów w historii, krytyki cech ich charakteru nar., antychrześc. sformułowań Talmudu czy fanatyzmu wyznaniowego we współcz. Izraelu.
Miano antysemity można zyskać za przypomnienie zachowania → Judenratów i policji żyd. w czasie II wojny świat., sprzeciwianie się monopolizowaniu przez Żydów martyrologii okresu wojny (→ holocaust), eksploatowaniu jej w celach komercyjnych (→ Shoah-business) lub za protest przeciwko usunięciu krzyża upamiętniającego śmierć katolików w obozie koncentracyjnym → Auschwitz; dotyczy to również krytyki lobby żyd. w USA i krajach europ., konfliktów między Żydami i nie-Żydami w sprawach gospodarczo-finansowych, starć partyjnych frakcji polit. (np. „Puławian" i „Natolińczyków" w Polsce od 1956), krytyki utworów nieprzychylnych Polakom autorów żyd. (np. powieści L. Urisa czy film Shtetl M. Marzyńskiego); zarzut a. bardzo często odnosi się też do osób krytykujących polityków, twórców, publicystów czy biznesmenów, a nawet aferzystów pochodzenia żydowskiego; za antysemitę może być uznany zarówno ten, kto wyśmiewa żyd. wymowę (tzw. żydłaczenie), jak i ten, kto krytykuje przywłaszczanie przez autorów żyd. wielkich postaci z in. narodów, przypomina zbrodnie żyd. stalinowców w Rosji, Polsce i in. krajach; w spisie rzekomych przejawów antyżyd. rasizmu znajduje się krytyka zarówno pospiesznego sprzedania za bezcen gmachu „Pasty" Fundacji Nissenbaumów, jak i niehumanitarnego uboju zwierząt; w wydanym przez Żyd. Instytut Hist. wyborze źródeł z dziejów Żydów w Polsce Ideologia antysemicka (1994) za przejaw a. uznano krytykę złego stanu sanitarnego dzielnicy żyd. we Lwowie na łamach „Czasu" 1871; najczęściej oskarżenia o a. nie próbuje się nawet uzasadniać, rzucając je publicznie lub w charakterze pogłoski w kręgach towarzyskich na osobę reprezentującą odmienne poglądy polit.; tworzy się w ten sposób typ antysemity z mianowania; jednym z najskrajniejszych zarzutów a. „wsławił się" żyd. historyk S. Hirszhorn w Dziejach Żydów w Polsce (1921); za przejaw a. uznał on samo używanie przez instytucje oświatowe i społ. nazw akcentujących ich chrześcijańskość czy katolickość.
Zarzuty a., najczęściej nieuzasadnione, kierowano w przeszłości przeciw wielu twórcom i politykom o bardzo różnych postawach i poglądach; znajdowali się wśród nich m.in.: Cyceron, Seneka, Strabon, Kwintylian, Horacy, Juwenalis, G. Chaucer, Erazm z Rotterdamu, W. Shakespeare, D. Defoe, D. Diderot, P.H. Holbach, J.W. Goethe, G.W.F. Hegel, A. Schopenhauer, Napoleon Bonaparte, W.M. Thackeray, J.G. Herder, I. Kant, Ch. Dickens, A. Puszkin, R. Wagner, F. Liszt, N. Gogol, F. Dostojewski, A. Czechow, I. Turgieniew, L. Tołstoj, J. Proudhon, E. Degas, A. Renoir, K. Marks (jako Żyd-antysemita), E. Renan, H.G. Wells, G.B. Shaw, T. Dreiser, T.A. Edison, W. Disney, G.K. Chesterton, W. Lippman (jako Żyd-antysemita), M. Bułhakow, B. Pasternak, A. Sołżenicyn, T.S. Eliot, gen. G. Patton, Ch. de Gaulle, A. Gide, H. Arendt (jako Żydówka-antysemitka), A.J. Toynbee; spośród Polaków o a. oskarżano m.in. P. Włodkowica, J. Ostroroga, M. Reja, P. Skargę, S. Czarnieckiego, S. Konarskiego, H. Kołłątaja, S. Staszica, J.U. Niemcewicza, M. Mochnackiego, Z. Krasińskiego, A. Mickiewicza, J.I. Kraszewskiego, B. Prusa, A. Świętochowskiego, W. Reymonta, S. Żeromskiego, R. Dmowskiego, J. Piłsudskiego, I. Paderewskiego, W. Sikorskiego, A. Słonimskiego (jako Żyda-antysemitę za uwagi o nadwrażliwości Żydów), J. Tuwima (jako Żyda-antysemitę za wiersze wyszydzające żyd. bankierów), S. Roweckiego-Grota, T. Bora-Komorowskiego, W. Andersa, prymasa A. Hlonda, św. Maksymiliana Marię Kolbego, prymasa S. Wyszyńskiego, M. Dąbrowską, S. Kisielewskiego, prymasa J. Glempa, a nawet pap. Jana Pawła II.
Początki a. bardzo często mylnie wiąże się z powstaniem chrześcijaństwa, aby uzasadnić współcz. ataki na Kościół: w rzeczywistości historia a. sięga kilkuset lat przed powstaniem chrześcijaństwa: już za czasów faraona Merneptaha, który rozpoczął rządy w Egipcie ok. 1225 przed Chr., pojawił się najstarszy znany tekst antyżyd.: była to tzw. Stela Merneptaha, upamiętniająca jego zwycięstwo nad Żydami w 5. roku panowania: faraon triumfalnie obwieszczał w niej całkowite unicestwienie Izraela, który „nie ma już więcej nasienia"; podobne antyżyd. enuncjacje powtarzali później w starożytności liczni wrogowie Żydów od władców asyryjskich i babilońskich po wodzów helleńskich (Antioch) i rzym.: zawarta w Starym Testamencie Księga Estery opisuje historię zapiekłego wroga Żydów Hamana, wezyra króla Persji Kserksesa I (V w. przed Chr.): Haman, który mógłby być uznany za prekursora zbrodniczego a., namówił króla Kserksesa do wymordowania całego narodu żyd., łącznie z kobietami i dziećmi: wg Księgi Estery zamiar ten został zniweczony dzięki skutecznemu przeciwdziałaniu dwojga Żydów: Mardocheusza i Estery: nie tylko doprowadzili do obalenia i śmierci Hamana, ale uzyskali od Kserksesa dla Żydów prawo do wymordowania wszystkich swoich wrogów: skończyło się to wielką rzezią dokonaną przez Hebrajczyków na znienawidzonych przez siebie członkach innych nacji - wg księgi Estery miało ich zginąć 75 tys. (twierdzenie to wydaje się dość mocno przesadzone): całkowite unicestwienie przez Żydów ich wrogów w Persji jest dotąd corocznie świętowane przez nich w ramach specjalnego święta Purim.
Silna nienawiść do Żydów cechowała staroż. Greków: począwszy od II w. przed Chr. Grecy byli sprawcami najgłośniejszych pogromów Żydów w starożytności. m.in. w Jerozolimie w II w. przed Chr. (jego sprawcą był jeden z wodzów Antiocha Wielkiego), w Aleksandrii 38 po Chr. i w żyd. dzielnicy Cezarei 66 po Chr.: u źródeł tych pogromów tkwiły głębokie konflikty narodowościowe, rel. i ekonom., nierzadko nasilające się także z winy Żydów: wybitny XIX-wieczny historyk żyd. H. Graetz opisuje w Historii Żydów bardzo uciążliwą dla ludności gr. działalność Żyda Józefa, przez 22 lata sprawującego w służbie Ptolomeuszy urząd gł. dzierżawcy podatków, czyli swego rodzaju wielkorządcy w krajach Syrii i Fenicji: „Józef stał się w istocie władcą całej Palestyny (...) Z nadzwyczajna surowośćią egzekwował podatki. W Gazie i Scytopolis, których grecka ludność ośmieliła się stawić mu opór i obrzuciła go obelgami, kazał ściąć najprzedniejszych i najbogatszych obywateli i zabrać na rzecz króla ich wielkie majątki. (...) tak dalece nie szczędził przedstawiających siłę płatniczą republik, że w obecności króla uczynił ktoś złośliwą uwagę: »Józef zdarł z całej Syrii mięso i same z niej kości zostawił« (...) Dzięki niezmiernym bogactwom, które Józef zebrał na dzierżawie podatków, spadł na Judeę prawdziwy deszcz złoty. Wydobył naród z ubóstwa i nędzy i zlał nań dostatek. Dla ściągania daniny potrzebował zaufanych poborców i wybierał ich oczywiście najczęściej spośród własnego narodu. Ci urzędnicy bogacili się przyrodzoną rzeczy koleją."
Zdaniem współcz. autora Historii Żydów P. Johnsona w nasileniu się niechęci Greków do Żydów dużą rolę odegrało ustanowienie żyd. królestwa Hasmonejskiego (Machabeuszy) i jego „religijny ucisk greckich - pogańskich miast": już w 133 przed Chr. doradcy władcy seleucyjskiego Antiocha Sidetesa radzili mu, aby zniszczyć Jerozolimę i całkowicie unicestwić lud żyd: uzasadniali to tym. że „jest to jedyny lud na ziemi. który odmawia wejścia w stosunki z resztą ludności ".
Wśród przyczyn nasilania się nastrojów antyżyd. w starożytności wyraźnie dominowała niechęć do opartych na rel. uzasadnieniach dążeń Żydów do izolowania się od otaczających ich narodów; wg Księgi Estery już w V w. przed Chr. wezyr króla Kserksesa I Haman wskazywał królowi Persów: „Wśród ludów wszystkich prowincji twojego królestwa żyje pewien lud w odosobnieniu od innych ludów. Prawa jego są zupełnie inne niż u wszystkich ludów": w uzyskanym przez Hamana dekrecie Kserksesa przeciwko Żydom znalazły się stwierdzenia: „Pośród wszystkich plemion świata żyje zmieszany z nimi pewien nieprzyjazny innym lud, z powodu swych praw wrogi wszystkim innym narodom (...) przekonaliśmy się, że jedynie ten naród pozostaje w niezgodzie z całym rodzajem ludzkim, że żyje w odosobnieniu na skutek stosowania dziwacznych obyczajów".
Skrajny separatyzm Żydów w stosunku do in. narodów wynikał z samej idei narodu żyd. jako wybranego przez Boga: idea ta pomagała w integrowaniu Żydów w czasach obcych podbojów i rozproszenia po świecie, w tzw. diasporze: jeden z najwybitniejszych satyryków rzym., Juwenalis, pisał o Żydach już w I wieku przed Chr.: „Syn przesądnych czcicieli sabatu kłania się tylko niebu i obłokom. Za przykładem dawnych ojców brzydzi się ludzi (...). Nie wskazałby on drogi zbłąkanemu wędrowcowi obcej sekty ani źródła spragnionemu cudzoziemcowi"; kierowane przeciw Żydom oskarżenia o ksenofobię, pogardę dla in. narodów jako gorszych łączono ze strachem przed siłą Żydów jako zgodnie działających, przedsiębiorczych i niebezpiecznych konkurentów handl.: gr. geograf Strabon, autor pierwszej w dziejach geografii powsz. Świata, pisał w I w. przed C h r.: „Żydzi przeniknęli do wszystkich miast na całej powierzchni ziemi, nie znaleźć miejsca, gdzie by nie zagnieździli się i nie starali zapanować. Ściśle zjednoczeni, fanatyczni (...) groźni współzawodnicy kupców całego świata, sieją po całej ziemi postrach swych zimnych, wyrachowanych namiętności i wzbudzają ogólną nienawiść"; słynny rzym. historyk Tacyt oskarża Żydów o nienawistną wrogość wobec wszystkiego, co nie jest żyd. (adversus omnes hostile odium): retor i pedagog Kwintylian określał Żydów jako „naród szkodliwy dla innych".
Szczególnym zarzewiem konfliktów we wszystkich krajach, w których Żydzi się osiedlali, stawał się ich monoteizm i gwałtowne negowanie istnienia wszelkich pogańskich bóstw; z powodu monoteizmu Pliniusz Starszy piętnował Żydów jako gens contumelia numinum insignis — naród odznaczający się pogardą dla bogów; Józef Flawiusz stwierdzał zaś: „Są winni tego, że nie czczą tych bogów jak inne narody".
Wrogość do Żydów potęgowały stosowane przez nich bardzo rygorystyczne przepisy i tabu, zwł. prawa dotyczące diety i czystości, połączone z traktowaniem nie-Żydów jako rytualnie nieczystych; za najbardziej odpychającą praktykę uznano zabieg obrzezania, które cały świat gr.-rzym. traktował jako przejaw barbarzyństwa; zakaz spożywania wieprzowiny przez Żydów, uniemożliwiający im ucztowanie z poganami. przyjmowano zaś jako dowód aspoł. charakteru Żydów; staroż. Greków i Rzymian szokował nawet żyd. zwyczaj świętowania szabasu jako dnia całkowitej bezczynności; historyk Swetoniusz komentował: „Spędzać co siódmy dzień bezczynnie, to tracić siódmą część życia"; zajadły wróg Żydów Apion wywodzi etymologię słowa szabas od egip. Sabbatosis. tj. „ból w pachwinie", i przekonywał, że Hebrajczycy w czasie ich ucieczki z Egiptu pod wodzą Mojżesza po 6 dniach marszu zostali dotknięci tak ciężkimi wrzodami w pachwinie. że byli zmuszeni do odpoczynku dnia siódmego; szczególną niechęć budził żyd. zakaz małżeństw z nie-Żydami; traktowano go jako przejaw antyhumanitaryzmu, wręcz mizantropii.
Wzrostowi antyżyd. fobii w starożytności sprzyjała skrajna bezwzględność okazywana przez Żydów w czasie wojen z sąsiadami i okrucieństwo wobec podbijanych ludów (np. Kananejczyków); w Biblii odnotowano, iż po zdobyciu Jerycha Żydzi „na mocy klątwy przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza wszystko, co było w mieście, mężczyzn i kobiety, młodzieńców i starców, woły, owce i osły"; także po zdobyciu Chasoru, stolicy pn. Kanaanu, „ostrzem miecza pobili wszystko co żywe (obłożywszy klątwą). Nie pozostawiono żywej duszy, a Chasor spalono"; będąc bardzo wojowniczym narodem, Żydzi stawiali zaciekły opór licznym najeźdźcom, szczególnie wsławiając się kolejnymi powstaniami przeciwko Rzymowi, najpotężniejszemu państwu starożytności; okazywali w tych walkach skrajny upór i fanatyzm rel.-nar.; ok. 115 po Chr. Żydzi dokonali „okrutnej masakry 220 000 Greków na Cyrenajce i 240 000 Greków na Cyprze i olbrzymiej liczby ludności w Egipcie" (E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego); po rozbiciu powstania żyd. wydano prawo zakazujące Żydom po wieczne czasy wstępu na Cypr, nawet gdyby wylądowali jako rozbitkowie; znienawidzeni przez Rzymian i Greków, po stłumieniu kolejnego powstania Bar Kochby (135 po Chr.) Żydzi zostali zdziesiątkowani i rozproszeni po różnych częściach Imperium Rzymskiego.
Już wcześniej rozproszenie wielkiej części Żydów (diaspora) stało się źródłem szczególnego nasilenia konfliktów na tle gosp.-handl. z. przedstawicielami in. narodów, zwł. Greków, którzy stanowili dużą część ówczesnych bogaczy i kupców; do szczególnie gwałtownych napięć gr.-żyd. dochodziło w Aleksandrii. gdzie mieszkała bardzo liczna społeczność żyd.: po kolejnych starciach w Aleksandrii cesarz Klaudiusz wezwał Żydów do bardziej tolerancyjnego odnoszenia się do religii in. ludów; w specjalnym edykcie dla Aleksandrii zagroził tamtejszej gminie żyd., że jeśli okażą się nietolerancyjni, będzie ich traktował jak ludzi roznoszących „po całym świecie powszechną zarazę".
Często jednostronnie eksponuje się wyolbrzymione przejawy niechęci chrześcijan do Żydów w przeszłości, przemilcza zaś fakty świadczące o długiej historii nienawiści bardzo dużej części Żydów do chrześcijan; do najczęściej powielanych fałszów należy łączenie początków a. z powstaniem chrześcijaństwa; skrajnym tego przejawem jest oskarżanie o antysemityzm pierwszych apostołów, choć wszyscy oni byli akurat Żydami; prawdą jest, że konflikty między chrześcijanami a wyznawcami judaizmu zaczęły się już u zarania chrześcijaństwa, jednak faktycznymi ich sprawcami byli fanatycy judaizmu, obawiający się siły nowej religii; izrael. profesor I. Shahak pisał w Żydowskich dziejach i religii, iż: „W rzeczywistości (...) wrogość wobec chrześcijan datuje się z czasów, kiedy ci ostatni byli jeszcze słabi i sami cierpieli prześladowania (w tym prześladowania z rąk Żydów)"; wyznawcy judaizmu prześladowali już apostołów; jeden z siedmiu pierwszych diakonów - św. Szczepan został ukamienowany z wyroku żyd. Sanhedrynu; wśród chrześcijan utrwaliło się nawet przekonanie o poparciu większości Żydów dla kolejnych prześladowań chrześcijan przez cesarzy rzym.; E.H. Flannery pisał w The Anguish of the Jews. że: „Prześladowanie Żydów za Nerona było bez wątpienia spowodowane przez żydowskie donosy (...). Przypuszczalnymi ich sprawcami byli Poppea, żona Nerona, żydowska prozelitka i jej otoczenie"; apologeta chrześcijaństwa z przełomu II/III w. Tertulian wyrzucał Żydom, że podżegają do prześladowań chrześcijan (synagogas Judeornm fontes persecutionem) natomiast Orygenes w swym Contra Celsum napiętnował żyd. obelgi przeciwko Jezusowi Chrystusowi.
Pod koniec I w. powstała pełna wrogości do chrześcijan Modlitwa przeciw heretykom, stanowiąca część codziennych nabożeństw żyd.; nasilanie się sporów chrześc.-żyd. I-III w. miało miejsce w warunkach wyraźnego uprzywilejowania wyznawców judaizmu przez rzym. władze: judaizm był religią uznawaną w imperium rzym. w tym samym czasie, gdy chrześcijan poddawano krwawym prześladowaniom: znamienna pod tym względem była postawa ostatniego wielkiego prześladowcy chrześcijan - cesarza Dioklecjana; jak pisze Graetz: „Dioklecjan okazał się dla Żydów nader przychylnym, tym przychylniejszym może, im bardziej nienawidził chrześcijan"; szczególną przychylnością wobec Żydów odznaczał się również ces. Julian Apostata. znany z prób osłabienia i wykorzenienia chrześcijaństwa; Graetz pisze o Apostacie: „w faworach, jakie zlewał na Żydów grała niewątpliwie pewną rolę chęć dokuczenia chrześcijanom".
Wbrew niektórym filosemickim uogólnieniom postępowanie Żydów nieraz nacechowane było mściwością i okrucieństwem; po początkowym okresie współdziałania z Mahometem Żydzi zaczęli go konsekwentnie zwalczać, uciekając się do prób zabójstwa - od próby strącenia go z tarasu po próbę otrucia przez Żydówkę Zajnabę; władca małego żyd. państwa w Arabii Jussuf DhuNovas (520-530) wsławił się „okrutną rozprawą ze swymi wasalami chrześcijańskimi"; wg Graetza Dhu Novas „obległ zamieszkane przez chrześcijan miasto Nadżaran i zdobywszy je, wywarł swój gniew na mieszkańcach; stugębna fama rozgłosiła po świecie wypadki nadżarańskie, przesadzając liczbę ich ofiar i przeistaczając ukaranie buntowników w prześladowanie chrześcijan przez króla żydowskiego, w pełną łez i krwi martyrologię"; wymordowanie chrześć, mieszkańców Nadżaranu przez Dhu Nowasa sprowokowało przeciwko niemu odwet chrześć, władcy Etiopii Elesbaa; Etiopowie rozbili państwo żydowsko-himjaryckie i - jak pisze Graetz - „Najbardziej pastwili się nad Żydami, których tysiące poległy w ekspiacji za męczenników nadżarańskich''; te początki wielowiecznych wzajemnych uprzedzeń między Żydami a chrześcijanami zostały niemal całkowicie zapomniane.
W umacnianiu wrogości do Żydów niemałą rolę odegrały zarzuty poddające w wątpliwość ich lojalność wobec państw chrześć., w których mieszkali; niejednokrotnie zarzucano im wiarołomstwo i spiskowanie z ościennymi wrogami tych państw; w Bizancjum powszechnie oskarżano Żydów o sprzyjanie najeźdźczej armii perskiej, która z ich pomocą zdobyła 614 Jerozolimę (wymordowano przy tym ok. 90 tys. chrześcijan): S. Runciman pisał w Dziejach wypraw krzyżowych o okolicznościach, w jakich padła Jerozolima: „Patriarcha Jerozolimy Zachariasz gotów był zrezygnować z obrony miasta, aby uniknąć rozlewu, jednakże ludność chrześcijańska nie chciała tak łatwo oddać się w ręce najeźdźców. W dniu 5 maja, przy pomocy Żydów zamieszkałych w obrębie murów obronnych, Persowie wdarli się do miasta. Doszło do wydarzeń mrożących krew w żyłach. Wśród płonących kościołów i domostw wymordowano wszystkich chrześcijan, część z nich zginęła z rąk żołdactwa perskiego. a jeszcze więcej zabili Żydzi"; Graetz przyznaje w swej Historii Żydów, „Wieść o słabości oręża chrześcijańskiego i o zwycięskim pochodzie armii perskiej natchnęła Żydów palestyńskich wielką odwagą(...) Dzielna ludność żydowska Tyberiady, Nazaretu i innych miast galilejskich stanęła niezwłocznie pod chorągwiami perskiemi. Zastęp ten, dyszący zemstą, nie oszczędził z pewnością chrześcijan i ich kościoła w Tyberiadzie (...) Rzecz to całkiem możliwa, że Żydzi srożyli się bezwzględnie nad świętościami chrześcijańskimi (...) Pospołu z Persami uwijali się po Palestynie burząc kościoły i klasztory".
629 po odzyskaniu Judei przez Bizancjum doszło z kolei do zemsty chrześcijan na Żydach, którzy stali się ofiarami wielkiej masakry w Jerozolimie: 635-639 Bizantyjczycy utracili Palestynę, łącznie z Jerozolimą, na rzecz muzułmańskich Arabów; w czasie zdobywania Palestyny Arabowie korzystali z czynnej pomocy Żydów, służących im za przewodników (wg S. Runcimana).
Powszechnie oskarżano Żydów o zdradzieckie postępowanie wobec chrześcijan w Hiszpanii; 694 wzięli oni udział w nieudanym spisku, zmierzającym do obalenia chrześc. państwa Wizygotów przez muzułmanów z Afryki; kilkanaście lat później Żydzi hiszp. gremialnie poparli muzułmańskich najeźdźców na Półwysep Iberyjski: Graetz pisze, że zwycięzcy Arabowie byli wszędzie popierani przez Żydów, którzy m.in. otworzyli im bramy do stolicy kraju Toledo w czasie „gdy chrześcijanie błagali w kościele świętych o obronę kraju i wiary"; zwycięzcy właśnie Żydom powierzali zadanie strzeżenia zdobytych miast.
W XII w. z kolei oskarżano Żydów bizant. o wspieranie najeźdźczych armii Turków seldżuckich: w XV w. ostateczny podbój Konstantynopola przez Turków miał nastąpić dzięki wdarciu się ich do miasta przez dzielnicę żyd. przy aktywnym wsparciu jej mieszkańców (S.J. Shaw. TheJews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York 1991).
Znaczącym źródłem zatargów między Żydami a chrześcijanami stały się spory wynikłe na tle gospodarczo-finansowym; sprzyjało temu wyspecjalizowanie się Żydów w lichwie, czyli pożyczaniu pieniędzy na procent w sytuacji, gdy prawo kanoniczne zakazało tego chrześcijanom (od 1179 wszyscy trudniący się lichwą narażeni byli na ekskomunikę): Żydom natomiast ich prawa rel. zabraniały pożyczać na procent między sobą, ale pozwalały pożyczać obcym; np. żyd. Księga Powtórzonego Prawa głosi: „Od obcego możesz się domagać, ale od brata nie będziesz żądał odsetek"; Johnson w Historii Żydów wskazuje, że nacjonalistycznie nastawieni Żydzi (np. rabin Akiwa) wyraźnie popierali zróżnicowanie między Żydami a nie-Żydami i stosowanie bez ograniczeń lichwy wobec gojów; XIV-wieczny Żyd franc. Lewi ben Gerszom głosił wprost, że słusznym było obciążanie gojów odsetkami, „ponieważ nie powinno się przyczyniać do zarobku bałwochwalcy ... a wyrządzać mu tak wiele szkody, jak to możliwe bez naruszenia sprawiedliwości"; zmonopolizowanie lichwy przez Żydów było źródłem konfliktów z chrześcijanami gł. na skutek pobierania nadmiernie wysokich procentów; Graetz pisze: „Aby zgromadzić duże kapitały zmuszeni byli Żydzi pożyczać na lichwiarskie procenty, a nawet oszukiwać. Ściągali tym na siebie nienawiść ludności i nowe prześladowania".
1290 doszło na tym tle do wypędzenia Żydów z Anglii: „Żydzi byli gąbkami króla. Wysysali pieniądze z jego poddanych, udzielając lichwiarskich pożyczek, a przed wściekłością dłużników broniło jedynie potężne ramię króla, który z kolei ciągnął, ile chciał z ich stale narastających bogactw. (...) Ale ilekroć król cofał swe osłaniające ramię, od razu straszliwe pogromy kładły kres Żydom i ich zdradliwym pergaminom. Za panowania Edwarda I ten niefortunny układ stosunków w okrutny sposób dobiegł końca. (...) Wygnanie Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla" (G. Macaulay Trevelyan, Historia Anglii).
Niemałą rolę w podsycaniu antyżyd. nastrojów we wczesnym średniowieczu odegrał bardzo wydatny udział Żydów w handlu chrześć. niewolnikami; żyd. historyk H. Nussbaum pisał: „Pośrednikami zaś tego oburzającego - w swoim czasie wszakże naturą warunków społecznych usprawiedliwionego handlu (niewolnikami) byli Żydzi mający rozległe stosunki"; ściągało to na nich niejednokrotnie potępienie ze strony czołowych postaci Kościoła, w tym m.in. pap. Grzegorza I Wielkiego, skądinąd znanego jako obrońca Żydów przed prześladowaniami, próbami nawracania ich siłą itp.; Grzegorz I uznał handlowanie przez Żydów niewolnikami chrześc. za jedyne przestępstwo Żydów, które powinno być zwalczane z całą siłą; sprawa ta stawała się niejednokrotnie problemem sporów w różnych państwach chrześc. wczesnego średniowiecza; już 589 król Wizygotów w Hiszpanii Reccared zakazał Żydom nabywania niewolników chrześc., czym zyskał sobie gorącą pochwałę pap. Grzegorza I.
Na pocz. VIII w. we Francji spór o chrześc. niewolników stał się źródłem bardzo ostrego konfliktu miedzy Kościołem a Żydami; niewolnica żyd. właściciela z Lyonu zbiegła z domu swego pana i przyjęła chrzest z rąk bpa lyońskiego Agobarda, cieszącego się wielkim autorytetem i później zaliczonego przez Kościół w poczet świętych; żyd. mistrz Eberard zagroził biskupowi, że jeśli nie odda on natychmiast zbiegłej niewolnicy, to zostanie do tego zmuszony karami: rozgorzał zacięty spór, który skończył się złożeniem bpa Agobarda z urzędu mimo. że jego argumentacja była nie do podważenia z punktu widzenia ówczesnych praw kanonicznych; ces. Ludwik Pobożny jednak bezwarunkowo stanął w sporze po stronie Żydów.
Podobnym niepowodzeniem skończyło się wystąpienie bpa praskiego św. Wojciecha przeciwko handlowaniu przez Żydów niewolnikami chrześc.: w tym czasie - wg H. Graetza - Żydzi handlowali przeważnie niewolnikami pochodzenia słow., których wywozili na zachód Europy, zwł. do Hiszpanii; oburzenie św. Wojciecha wywoływał fakt, że w Czechach „lud o twardym karku a folgujący namiętnościom" sprzedawał Żydom niewolników bez względu na chrzest; próba ukrócenia handlu chrześc. niewolnikami przez św. Wojciecha zakończyła się jednak fiaskiem, gdyż - jak pisano w jednej ze średniow. kronik: „Przeklęte złoto handlarzy taką moc posiadło, iż świątobliwy mąż [św. Wojciech - J.R.N.] musiał swe biskupstwo porzucić, między innymi z powodu braku pieniędzy na wykupienie niewolników-chrześcijan, ile ich był zakupił jeden kupiec żydowski" (cyt. za: I. Schiper. Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich).
W ostatnich dziesięcioleciach skrajne rozmiary przybrała upowszechniana przez wielu żyd. i filosemickich historyków i publicystów teoria o trwających od wielu stuleci prześladowaniach Żydów, którzy jakoby wciąż padali ofiarami rozjuszonego rasistowskiego i rel. a.: podstawą tej teorii stalą się upowszechniana w początkach państwa Izrael dość szczególna, cierpiętnicza wizja historii Żydów; po 1948, gł. pod wpływem premiera Ben Guriona, ukazywano całą dotychczasową historię narodu żyd, jako nieprzerwaną falę prześladowań ze strony pogan, chrześcijan i muzułmanów; w imię utylitarnych celów polit. nowego państwa izrael. starano się dowieść, że życie Żydów w diasporze jest niemożliwe do zniesienia ze względu na ciągłe okrutne prześladowania ze strony in. narodów; twierdzenia te stanowiły trzon odrębnej żyd. martyrologicznej szkoły historiozoficznej, zw. łzawą(ang. Lachrymose), która głosiła jakoby jedynym w dziejach okresem wolnym od pogardy i prześladowań były czasy posiadania własnej państwowości (w starożytności do czasów opanowania Judei przez Rzym i współcz. po utworzeniu Izraela); teoria ta była w całkowitej sprzeczności z rzeczywistym obrazem dziejów Żydów, np. w Polsce, przez stulecia nazywanej „rajem dla Żydów"; zwolennicy łzawej historiografii żyd. skrajnie deformowali również dzieje Żydów w Hiszpanii, przedstawiając je wyłącznie jako czas nieprzerwanych prześladowań aż do ostatecznego wypędzenia; zacierali prawdę o „złotych wiekach" Żydów w Hiszpanii, czasach gdy świetnie prosperowali oni pod rządami niektórych chrześc., królów aragońskich i kastylijskich.
Nieprawdziwe jest również uogólnianie całej historii Żydów w innych chrześc., krajach Europy Zach. jako ciągu prześladowań i terroru, pokazywanie Żydów jako bezbronnych ofiar, zdanych na łaskę i niełaskę otoczenia; rzetelni historycy od dawna poddawali krytyce tego typu uogólnienia; trudno byłoby bowiem uznać, że los Żydów w VII-X w. był gorszy od losu niewolników chrześc., i pogańskich, którymi handlowali: zwraca się uwagę również i na to, że los Żydów w średniowieczu był bez porównania lepszy od sytuacji chłopów pańszczyźnianych; I. Shahak pisał, że „najbiedniejszy nawet żydowski rzemieślnik, ekonom czy skromny pisarczyk byli w znacznie korzystniejszej sytuacji niż chłop pańszczyźniany"; wg rabina S. Rappaporta: „Niektórzy żydowscy historycy współcześni posuwają się nawet do deklarowania, że w okresie od dziewiątego do dwunastego stulecia Żydom żyło się lepiej niż ich chrześcijańskim sąsiadom" (S. Rappaport. Jew and Gentile: The Philo-Semitic Aspect); zdaniem żyd. naukowca prof. I.A. Argusa z Yeshiva University w Nowym Jorku do końca XII w. Żydzi cieszyli się wręcz uprzywilejowanym statusem w Europie Zachodniej.
Dopiero pod koniec XI w. pojawiły się pierwsze zagrożenia dla Żydów wraz z atakami na nich ze strony pospólstwa towarzyszącego krzyżowcom w pierwszej wyprawie krzyżowej (1096); w kilku krajach doszło wówczas do masakr Żydów, zwł. w Niemczech i Czechach; inspiracją do ataków na Żydów stawały się opowieści ukazujące ich jako „zdradliwych pomocników" muzułmanów; niektórym prowodyrom ataków na Żydów, chcącym ich po prostu obrabować, łatwo było przekonać pospólstwo, że nie warto iść daleko na walkę z muzułmanami, jeśli tuż obok są in. niewierni - Żydzi; faktem jest, że w antyżyd. masakrach i plądrowaniach brały gł. udział męty społeczne i że pałace biskupie okazywały się najlepszym schronieniem dla ściganych Żydów.
Jak pisał F. de Fontette w Historii antysemityzmu: „Wypada zauważyć, że prawie wszędzie hrabiowie i biskupi starali się bronić Żydów"; w czasie drugiej wyprawy krzyżowej, gdy znów doszło do masakr Żydów, w ich obronie wystąpił najbardziej podziwiany i wpływowy chrześcijanin XII w. św. Bernard z Clairvaux; w licznych wystąpieniach piętnował on wszelkie próby atakowania Żydów, głosząc, że są one w jaskrawej sprzeczności z Pismem św. i obciążone grzechem śmiertelnym": hebrajski kronikarz drugiej krucjaty Efraim z Bonn nazwał go wprost „zbąwcą żydów"; nie przeszkadza to jednak niektórym wrogim chrześcijaństwu autorom żyd. przedstawiać działania rozpasanego motłochu jako wyraz cechującej chrześcijaństwo nieubłaganej nienawiści do Żydów; przemilczane są przy tym takie fakty, jak to, że sami biskupi niejednokrotnie bezwzględnie tłumili antyżyd. wystąpienia pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych; jak pisze Johnson w Historii Żydów: „Biskup Speyer szybko stłumił rozruchy, używając siły i wieszając przywódców (...) To samo uczynił arcybiskup Kolonii. W Moguncji jednak sam arcybiskup musiał uciekać. by ratować życie": niekiedy dochodzi do skrajnych deformacji zwielokrotniających liczbę żyd. ofiar napaści pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych, np. w wyd. 1986 broszurze Unii Amer. Kongregacji Hebrajskich znalazła się informacja, iż krzyżowcy zabili rzekomo aż l mln Żydów: z oburzeniem napiętnował to fałszerstwo amer. rabin M. Saperstein. pisząc, że: „W rzeczywistości z rąk plebsu rabującego pod hasłami krucjaty zginęło dokładnie 200 razy mniej Żydów - 5 tysięcy osób" (M. Saperstein: Moments of Crisis in Jewish-Christian Relations, London 1989).
W czasie pierwszych wypraw krzyżowych istniały już przyczyny wpływające na nasilanie się antyżyd. fobii: zawiść o bogactwo znajdujące się w rękach Żydów, niechęć do żyd. lichwiarzy, wrogość wobec izolujących się obcych, rel. uprzedzenia do narodu, który odrzucił Chrystusa, i doprowadził do jego ukrzyżowania; w świadomości przeciętnych chrześcijan przez całe stulecia dominowała wizja Żydów jako narodu Judasza i faryzeuszy popierających skazanie Jezusa na śmierć, przesłaniająca obraz Żydów jako narodu Jezusa i pierwszych apostołów; 1144 w Norwich w Anglii pojawiło się po raz pierwszy fałszywe oskarżenie Żydów o mord rytualny (kilkaset lat wcześniej podobne oskarżenia wysuwano wobec chrześcijan w Persji): znajdowało ono posłuch u ciemnego pospólstwa, stając się powodem do wystąpień antyżyd. w różnych krajach Europy Zach.: oskarżeń o mord rytualny nie zdołały całkowicie wyeliminować nawet kolejne potępienia ich przez papieży Innocentego IV i Grzegorza X.
W średniowieczu nie brakowało różnych form urzędowych upokorzeń Żydów; pierwszy zainicjował je kalif abbasydzki Harun al Raszid, nakładając 807 na Żydów obowiązek noszenia żółtej odznaki na ubraniach: sobór laterański IV nakazał nosić Żydom (1215) krążek, kawałek żółtego płótna: wg autora Historii antysemityzmu F. de Fontette krążek ten nie był początkowo oznaką hańby i stosowano go z dużą „elastycznością"; skrajnym przejawem dyskryminacji było zarządzenie islamskiego szacha Persji XVI w. postanawiające, że Żydzi nie mogą chodzić bez dużego kawałka drewna na plecach, co praktycznie skazywało ich na pozostanie w domu: wyrazem izolacji Żydów od otoczenia były różnorodne getta: trwa dyskusja nad tym, czy były to getta pożądane, czy wymuszone: prawdopodobnie wcześniejsze były getta wymuszone na Żydach, ale pisze Johnson: „we wczesnośredniowiecznej Europie często Żydzi wymagali segregacji i wysokich murów jako warunku osiedlenia się w mieście''.
Niechęć do Żydów i obawy przed ich oddziaływaniem na chrześcijan wpływały na różne godzące w Żydów restrykcje prawodawstwa kość.: sobór w Nicei (325) nakazywał, by „nikt z nimi nie wchodził w żadne stosunki ani dla zysku, ani z powodu jedzenia czy picia"; III synod w Toledo zakazał Żydom posiadania niewolników chrześc., piastowania urzędów (które dawałyby im możliwość karania chrześcijan) i małżeństw Żydów z nie-Żydami: IV synod w Toledo rzucił klątwę na osoby udzielające Żydom protekcji: sobór w Konstantynopolu (692) zakazał korzystania z usług Żydów-lekarzy; sobór laterański III (1179) zabronił Żydom trzymania chrześc. poddanych, służby i rzemieślników: sobór laterański IV zakazał Żydom piastowania stanowisk w administracji państw, i w służbie publ.: te i im podobne godzące w Żydów postanowienia restrykcyjne „najczęściej w niewielkim stopniu były przestrzegane w praktyce, nawet przez rozlicznych papieży, którzy np. bardzo chętnie korzystali z usług Żydów-lekarzy; bez porównania skuteczniejsze były zalecenia Talmudu nakazujące Żydom maksymalne ograniczenie stosunków z chrześcijanami, o czym jednak na ogół nic nie piszą autorzy książek o a., tacy jak F. de Fontette.
Pisząc o przejawach antyżyd. uprzedzeń w historii chrześc. Europy, nie można równocześnie zapominać o sile panujących wśród Żydów uprzedzeń do chrześcijan; co najgorsze, wyrażały się one już w różnych fanatycznie antychrześc. zapisach Talmudu, traktowanego przez Żydów jako podstawę wykładni judaizmu: izrael. naukowiec, prof. I. Shahak (Żydowskie dzieje i religia) przytoczył liczne przykłady zaleceń Talmudu. służących wpajaniu pogardy i nienawiści do nie-Żydów. czyli gojów: przewidywały one m.in. że „każdy pobożny Żyd, przechodząc obok nieżydowskiego cmentarza, musi wypowiedzieć przekleństwo pod adresem spoczywających tam gojów, a przechodząc obok cmentarza żydowskiego, ma obowiązek chwalić Boga. To samo odnosi się do żywych: pobożny Żyd, widząc duże zgromadzenie Żydów, musi pochwalić Boga, mijając zaś zgromadzenie gojów, powinien wypowiedzieć pod ich adresem przekleństwo. Zabudowania nie są z tego wyłączone: Talmud nakazuje, by Żyd, przechodząc obok osiedla zamieszkanego przez gojów, prosił Boga o zniszczenie go - jeśli zaś zabudowania są w ruinie, powinien dziękować Bogu za zemstę (...) Nakaz ten został »wzbogacony« przez nowy zwyczaj; mianowicie przechodząc obok kościoła czy krzyża - Żyd ma zwyczaj spluwać (zwykle trzy razy), co jest »udoskonaleniem« innej obowiązkowej reguły (...) Zwyczaj ten stał się w dziejach europejskiego żydostwa przyczyną wielu incydentów. Jeden z najgłośniejszych, którego skutki są wciąż widoczne, miał miejsce w czternastowiecznej Pradze. Czeski król Karol IV (który był także cesarzem rzymskim) polecił wmurowanie wspaniałego krucyfiksu pośrodku wybudowanego za jego czasów i istniejącego do dzisiaj mostu kamiennego. Pewnego razu doniesiono mu, ze prascy Żydzi mają zwyczaj spluwać ilekroć przechodzą obok krucyfiksu. Jako osławiony obrońca Żydów nie wszczął przeciwko nim prześladowań, lecz nakazał gminie żydowskiej pokryć koszty wyrycia na krzyżu złotymi literami hebrajskimi słowa Adonai (Pan): słowo to jest jednym z siedmiu najświętszych imion Boga i w jego pobliżu nie wolno okazywać najmniejszych nawet oznak braku szacunku. Spluwanie ustało."
W Talmudzie było wiele agresywnych sformułowań wobec „nieczystych" gojów, np.: „każdy goj, który studiuje Talmud i każdy Żyd, który mu w tym pomaga, powinni umrzeć", „Żyd musi i powinien krzywo-przysięgać, kiedy goje pytają go, czy nasze księgi zawierają cokolwiek przeciwko nim". „Żydzi to ludzkie istoty, ale narody świata nie są istotami ludzkimi, lecz zwierzęcymi", „jeżeli goj zabije goja lub Żyda, jest za to odpowiedzialny; ale jeżeli Żyd zabije goja nie jest odpowiedzialny", „nie będziesz krzywdził twego bliźniego (Biblia), ale nie jest powiedziane: »nie będziesz krzywdził goja«", „na dom goja patrzy się jak na zagrodę zwierząt" (cyt. za; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia, Kraków 1994).
W Talmudzie znajdowało się także wiele drastycznych ataków na chrześcijan nazywanych tam „bałwochwalcami, mordercami, gorszymi od zwierząt"; dusze chrześcijan nazywano „złymi i nieczystymi” a zwłoki „padliną"; nie brakowało również bardzo plugawych treści uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej.
Swego rodzaju symbolem siły fanatycznych uprzedzeń rel. wśród Żydów są zalecenia, które znajdują się u największego średniow. żyd. filozofa Mojżesza Majmonidesa (1135-1204); jego Miszne Tora uważana jest za najstarszy kodeks prawa talmudycznego: w księdze tej roiło się od napastliwych ataków wymierzonych przeciw chrześcijaństwu i samemu Jezusowi; Majmonides zalecał Żydom, by nie ratowali w żadnym razie życia gojów (z wyjątkiem sytuacji grożących wybuchem wrogości wobec Żydów): „jeśli chodzi o gojów, z którymi nie jesteśmy w stanie wojny.... nie wolno powodować śmierci, lecz równocześnie zabronione jest ich ratowanie wówczas, gdy w jakiś sposób zagrożone jest ich życie... Jeśli dajmy na to, ujrzymy goja wpadającego do morza, nie powinniśmy go ratować, ponieważ zostało napisane: »Nie będziesz czyhał na życie bliźniego swego« - a przecież goj nie jest naszym bliźnim" (Shahak. Żydowskie dzieje i religia.) Majmonides przyjmował jako generalną zasadę to, że każdy poganin, który nie należy do ludu Izraela powinien być wypędzony, a nawet zabity; „Każdy poganin, który nie przestrzega przykazań Noego, powinien być, jeśli znajdzie się pod naszymi rządami, zabity." (Zwoliński, Starsi bracia): równie bezwzględne były zalecenia Majmonidesa pod adresem niewiernych Żydów; nakazywał wprost ich eksterminację: „Obowiązkiem jest tępienie ich własnymi rękami".
Raz rozpoczęte napaści na Żydów, bezkarne rabunki i mordy stały się zachętą do kolejnych antyżyd. wystąpień pospólstwa w wielu krajach Europy Zach.; do szczególnie okrutnych prześladowań Żydów wielokrotnie dochodziło w Niemczech; już w czasie pierwszej wyprawy krzyżowej (1096) doszło do krwawych masakr w Spirze, Trierze. Moguncji i Wormacji (zginęło ok. 1500 Żydów); ścigani przez motłoch Żydzi kolońscy masowo w akcie desperacji popełniali samobójstwa; „Wielu zadało sobie śmierć w jeziorach i bagnach. Przykład dał im pewien starzec uczony, Samuel Ben-Jechiel. Zarżnął ...
waldemar10