VI. Samokształcenie jako podstawowa strategia edukacji ustawicznej
Oświata w duchu założeń edukacji ustawicznej powinna przygotowywać do samokształcenia. W ten sposób samokształcenie staje się podstawową strategią uczenia się przez całe życie. Współcześnie pojęcie samokształcenia wzbogaciło się o zagadnienia uczenia się incydentalnego, spontanicznego, niezamierzonego, które jednak w tym miejscu nie będzie przedmiotem rozważań. W niniejszym tekście koncentruję się na samokształceniu, które cechuje świadomość, celowość oraz samodzielność działań, dominującym w edukacji formalnej i pozaformalnej dorosłych. Mapę analizowanych zagadnień przedstawia poniższy wykres:
Uwarunkowania samokształcenia
Samokształcenie
Współczesne uzasadnienie samokształcenia
Samokształcenie jest kluczową dla XXI wieku kompetencją społeczeństwa wiedzy. W tym społeczeństwie, które przebyło drogę od społeczeństwa feudalnego, poprzez społeczeństwo przemysłowe, społeczeństwo ryzyka cenniejsze są kompetencje intelektualne, niż kapitał i akt pracy. Społeczeństwo wiedzy/informacji/uczenia się nosi cechy otwartości, wolności, demokracji, samorządności, co wymaga od ludzi nieustannie samodzielnych decyzji i odpowiedzialności, krytycyzmu i racjonalizmu myślenia, wskazując na konieczność ciągłego samokształcenia. W raporcie UNESCO: „Edukacja jest w niej ukryty skarb. Wskazania dla edukacji XXI wieku” podkreśla się, że samokształcenie jako główną strategią edukacji ustawicznej, ponieważ nie można jednostki zmusić do ciągłego uczenia się w zinstytucjonalizowanych formach kształcenia. Nie bez znaczenia jest także to, że współcześnie drogi kształcenia, rozwój osobisty i zawodowy są wysoce zindywidualizowane, dlatego standardowe usługi edukacyjne nie są w stanie sprostać specyficznym potrzebom jednostki. Możliwości samokształcenia wzmacniają nowoczesne środki kształcenia, takie jak komputer i internet.
Wyjaśnienia terminologiczne
Samokształcenie ma długie i bogate tradycje w praktyce i teorii edukacyjnej. Znanymi samoukami byli: Tomasz Edison - w szkole uczył się 3 miesiące, Maksym Gorki - uczył się w szkole 5 miesięcy, podobnie Michał Faraday, Robert Owen. Inni zdobyte w szkole wykształcenie kontynuowali samodzielnie, by dojść do znaczących osiągnięć: J. J. Rousseau, L. Tołstoj, S. W. Reymont. Z ich biografii odtworzyć można nie tylko dzieje samodzielnego rozwoju, ale także prawidłowości tego procesu, jego formy i metody, uwarunkowania i kierunki doskonalenia[1].
Teoretyczne opracowania oraz przykłady samokształcenia w polskiej pedagogice przedstawili w przeszłości m.in.: Władysław Kozłowski, Adolf Dygasiński, Konrad Prószyński, Helena Radlińska, Ludwik Krzywicki, Kazimierz Wojciechowski, Irena Jurgielewiczowa, Władysław Okiński, Franciszek Urbańczyk, Aleksander Kamiński, Czesław Maziarz. Współcześnie badania nad samokształceniem prowadzą m.in.: Józef Kuźma, Stefan Pacek, Włodzimierz Prokopiuk, Józef Półturzycki, Jerzy Semków.
Nadrzędnym wobec samokształcenia pojęciem jest samoedukacja. W jago zakres wchodzą dwa procesy:
- samowychowanie: ma doprowadzić do przyswojenia sobie hierarchii wartości, wypracowania wartościowych poglądów, przekonań, postaw, ukształtowania charakteru moralnego, wysokiego stopnia kultury estetycznej oraz sprawności fizycznej,
- samokształcenie poznanie rzeczywistości, rozwój sfery intelektualnej, zdobycie operatywnej wiedzy, wyrobienie określonych umiejętności[2]
W rzeczywistości oba procesy nakładają się na siebie, co sprawia, że najczęściej rozpatruje się je łącznie, tradycyjnie pod pojęciem samokształcenia lub aktualnie także pod pojęciem autoedukacji.
Bogdan Suchodolski wymienia cztery grupy głównych potrzeb kierujących dążeniami samokształceniowymi. Są to: 1) potrzeby poznania świata, 2) potrzeby sprawnego działania, 3) potrzeby poznania siebie, 4) potrzeby własnego rozwoju[3]. Na tej podstawie, wzbogaconej o aktualne rozpoznania możemy przedstawić różne znaczenia samokształcenia:
- działalność edukacyjna skierowana na zdobycie wiedzy (głównie przez czytelnictwo),
- zastępowanie nauki szkolnej lub uniwersyteckiej (zadania wyrównawcze)
- matakognitywne strategie uczenia się (metody i techniki uczenia się),
- nieformalna/ spontaniczna edukacja,
- sytuacyjne uczenie się (egzystencjalne problemy, które pojawiają się niezależnie od podjętego tematu),
- uczenie się przy wsparciu multimediów (głównie komputera),
- uczenie rozwijające kompetencje zawodowe (zakłady pracy jako uczące się organizacje),
- twórcza postawa uczonych, wynalazców, artystów.
Żadne z tych ujęć nie wyczerpuje istoty i pedagogicznego bogactwa samokształcenia, dlatego za Józefem Półturzyckim, przyjmuję:
Samokształcenie jest zarówno procesem oświatowym, jak i stylem życia, które charakteryzuje aktywne poznawanie świata i siebie, doskonalenie swej osobowości we wszystkich dziedzinach kształcenia i wychowania, nie tylko umysłowej, ale także społeczno-moralnej, estetycznej i fizyczno-zdrowotnej[4].
Proces samokształcenia rzadko występuje w postaci czystej, najczęściej jest uwikłany w inne procesy oświatowe, do których należy kształcenie programowe, wychowanie w środowisku i udział w różnych formach działalności pozaszkolnej.
Uwzględniając różne zewnętrzne uwarunkowania można wyróżnić następujące rodzaje samokształcenia:
1. samokształcenie wspomagane bądź kierowane: przyjmuje formę poradnictwa, konsultacji, a niekiedy fragmentarycznego kierownictwa bezpośredniego (np. kształcenie korespondencyjne).
2. samokształcenie kierowane pośrednio: występuje głównie ze strony autorów, twórców i redaktorów źródeł informacji, z których korzystają osoby uprawiające samokształcenie; do źródeł tych należą podręczniki, przewodniki metodyczne, programy i pakiety multimedialne oraz różnego rodzaju materiały pomocnicze (np. rysunki, wykresy, tablice).
3. samokształcenie samoistne / właściwe: osoby uczące się samodzielne czerpią wiedzę ze źródeł naukowych, materiałów i komunikatów nie przeznaczonych do samokształcenia, a także bezpośrednio z obserwacji otaczającej rzeczywistości; wymaga to dużej dojrzałości intelektualnej, umiejętności wnikliwej obserwacji, właściwej interpretacji wyników, umiejętności systematyzowania i strukturyzowania uzyskanych danych.
Wszystkie wymienione procesy mogą występować w różnych kombinacjach i układach np.: równolegle, mogą się wzajemnie zaburzać, mogą być komplementarne, poprzedzające, następcze[5].
Samokształcenie jest wielorako i indywidualnie uwarunkowane. Zdolność samokształcenia właściwego pojawia się w okresie dojrzewania i odkrywania jaźni. Droga do tego nie jest jednolita, zróżnicowana jest także funkcja osobotwórcza samokształcenia. Wg F. Znanieckiego samokształcenie jest jednym z trzech czynników kształtujących osobowość człowieka obok samorzutnego procesu rozwoju oraz wychowania.
U podstaw procesu uczenia się, w tym samokształcenia, leżą rozpoznania neurobiologii. Na tej podstawie formułuje się neurodydaktyczne implikacje procesu samokształcenia: zrozumienie procesów zachodzących w mózgu podczas uczenia się, poznanie sposobów automotywacji, świadomość harmonijnej współpracy obu półkul mózgowych, uświadomienie własnych preferencji co do sposobu uczenia się, zastosowanie teorii wielorakiej inteligencji[6]. To pozwoliło na wypracowanie modelu WSWS – wysokiej samooceny i wiary w siebie – który decyduje o efektywności procesu samokształcenia. Składnikami tego modelu są: przynależność (uczący się musi czuć się potrzebny, akceptowany), aspiracje (uczący się musi mieć własne dążenia, motywację), bezpieczeństwo (uczący się jest pewny swojej pozycji w grupie, posiada zadania i obowiązki), tożsamość (uczący się zdaje sobie sprawę z własnych słabych i mocnych stron, wartości i przekonań), sukces (uczący się wierzy w swoje możliwości). Wysoka efektywność samokształcenia jest możliwa przy kompleksowym wykorzystaniu systemów reprezentacyjnych WAK (wizualny, audytywny, kinestetyczny) oraz różnych rodzajów inteligencji (lingwistycznej, matematyczno-logicznej, wizualno-przestrzennej, muzycznej, interpersonalnej).
Niezależnie od uwarunkowań neurobiologicznych wpływ na samokształcenie mają dwie inne grupy czynników:
I. osobowe - wewnętrzne:
- wcześniejsze doświadczenia edukacyjne,
- indywidualne upodobania i preferencje dotyczące form i metod uczenia się, sposobów zdobywania i wykorzystania źródeł wiedzy, indywidualnego tempa i intensywności nauki,
- postawa wobec wiedzy (wertykalna – „mieć wykształcenie”, horyzontalna „być wykształconym”),
- sądy wartościujące na temat pracy samodzielnej i prowadzonej pod kierownictwem,
- ocena własnej samodyscypliny,
- umiejętność organizowania czasu wolnego,
- wpływy wychowawcze.
II. sytuacyjne - zewnętrzne:
- dostępność źródeł wiedzy,
- sytuacja rodzinna,
- sytuacja finansowa,
- możliwości czasowe,
- wymogi środowiska (zawodowego, szkolnego, rodzinnego, towarzyskiego)[7].
Uwarunkowania osobowe i sytuacyjne wpływają na motywację do samokształcenia. Wśród motywów rozwijania aktywności autoedukacyjnej wyróżnić można dwie grupy:
1. kierowanie się autoteliczną wartością samodoskonalenia (np. rozwój zdolności, zainteresowań, sprawdzenie siebie, zaspokojenie ciekawości, zyskanie indywidualnego oblicza, odnalezienie sensu życia) - tzw. motywacja wewnętrzna,
2. kierowanie się intencjami utylitarnymi (akceptacja w środowisku, awans, zlikwidowanie wad, sława) – tzw. motywacja zewnętrzna.
Oba rodzaje motywacji mają dużą wartość dla samokształcenia, ale motywacja wewnętrzna gwarantuje większą trwałość i efektywność tego procesu, uniezależnia od „zewnętrznych” nagród. Ważnym zadaniem oświaty jest dążenie, by motywacja zewnętrzna przekształcała się pod wpływem oddziaływań edukacyjnych w motywację wewnętrzną. Ponadto pozytywny wpływ na aktywność autoedukacyjną mają następujące czynniki:
- środowisko lub grupa odniesienia, które uznaje samokształcenie jako wartość,
- uznanie edukacji za wartość przez jednostkę,
- wysoka ocena własnych kompetencji,
- przekonanie, że uczestnictwo oświatowe jest skutecznym programem osiągania cenionych wartości i celów,
- posiadanie potrzeb (czynniki motywotwórcze i generujące aktywność autoedukacyjną).
Samokształcenie nie jest wyłącznie indywidualnym procesem, posiada także wymiar społeczny – z jednej strony korzysta z pomocy nauczycieli instytucji oświatowych, z drugiej przygotowuje do pełnienia w społeczeństwie różnych ról i zadań. Wg D. Jankowskiego wybór drogi samokształceniowej jest funkcją „gry”, jaką od dziecka toczy jednostka z dostępnym jej systemem oświatowym, systemem społecznym, własną antycypacją przyszłej i możliwej rzeczywistości, z samy sobą – poszukiwaniem samowiedzy, ustalaniem adekwatnej samooceny, uświadamianiem własne tożsamości, własnych ideałów i planów życia[8]. Szczególną rolę ma w tym zakresie do odegrania edukacja, która powinna przyczynić się do ukształtowania postawy autoedukacyjnej - społecznie dojrzałej, biorącej odpowiedzialność za swój rozwój.
Wdrażanie do samokształcenia
Zgodnie z założeniami edukacji ustawicznej najważniejszym zadaniem szkół różnych szczebli jest wdrażanie do samokształcenia. Na proces przygotowania do samokształcenia składają się wg W. Okonia – trzy stadia:
- działalność adaptacyjna, realizowana głównie przez szkołę,
- integracja kształcenia z samokształceniem, dokonywana w szkole i poza szkołą,
- różne formy pracy samokształceniowej powiązanej z twórczością[9].
Proces wdrażania do samokształcenia - przez nauczyciela, a nabywanie tej wprawy przez ucznia należy traktować jako proces narastający stopniowo. Cz. Maziarz wyróżnia w nim umownie przynajmniej trzy stopnie:
1) elementarny, polegający na opanowaniu technicznych umiejętności pracy samokształceniowej,
2) wyższy, oznaczający rozwinięcie pewnych sprawności intelektualnych,
3) najwyższy, równoznaczny z „wtajemniczeniem” w metody pracy naukowej i wyrobieniem postawy „refleksyjno-badawczej”[10].
Najpełniejszą koncepcję wdrażania do samokształcenia przedstawił Józef Półturzycki[11]. Wg niego wdrażanie do samokształcenia nie jest dodatkiem do procesu kształcenia, nie jest nową metodą nauczania, ale nowoczesnym układem elementów struktury kształcenia, na który składa się z parę koncentrycznie rozwijających się zakresów. U podstaw systemu wdrażania do samokształcenia leży:
- przygotowanie do organizowania pracy samodzielnej,
- wdrażanie do:
· rozumienia prawidłowości procesu uczenia się i samokształcenia,
· rozumienia metod nauczania i świadomego korzystania z nich jako podstaw samodzielnego uczenia się.
I. Opanowanie techniki uczenia się stanowi początek wdrażania do samokształcenia. Składa się na nią:
1. świadome i samodzielne planowanie i organizowanie swojej pracy,
2. zdobywanie umiejętności potrzebnych do realizacji procesu kształcenia, takich jak: obserwacja, korzystanie z wykładu, prowadzenie dyskusji, rozumienia wypowiedzi kolegów, korzystanie z podręczników i komentarzy, dobór lektury, korzystania z różnych źródeł wiedzy, robienie notatek, korzystanie z wykresów, map, schematów
3. zdobywanie umiejętności notowania i pierwszego opracowania materiału w postaci planu, tabel, streszczenia itd.
4. zdobywanie umiejętności korzystania z pozatekstowych źródeł informacji,
5. zdobywanie umiejętności prawidłowego rozumienia poznawanych treści (uświadamianie istoty procesu uczenia się
II. Korzystanie z opanowanej wiedzy, oraz umiejętność jej wyrażania:
1. umiejętność odpowiadania na pytania,
...
joasia_klaudia