WYKAZ CHRONOLOGICZNY PAPIEŻY
Wykaz papieży pokrywa się z oficjalną listą opublikowaną w Annuario Pontificio 1984, imiona antypapieży zostały podane w nawiasach kwadratowych, wspomnienia liturgiczne wg. Calendarium Romanum generale 1970 niniejszy słownik został opracowany w oparciu o Breviarium Fidei — wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1989; K. Dopierała, Księga papieży, Poznań 1996; R. Fischer-Wollpert, Leksykon papieży, Kraków 1996.
Św. Piotr (od Wniebowstąpienia Pańskiego, ok. 30 do ok. 67 r.)
Św. Piotr, pierwotnie Szymon był pierwszym z pośród Apostołów, Jezus nadał mu nowe imię w języku aramejskim Kephas oznacza skałę. Jezus Chrystus wyznaczył Piotra na głowę Kościoła (Mt 16, 18-19). Z woli Zbawiciela otrzymał polecenie opiekowania się wspólnotą wierzących (J 21, 15-17). Piotr przewodniczył zgromadzeniu Apostołów przyjmujących do swego zgromadzenia Macieja (Dz Ap 1, 15-26), objaśniał sens Zesłania Ducha św. (Dz Ap 2, 14-40), występował publicznie w obronie Kościoła (Dz Ap 5, 27-32), posiadał moc czynienia cudów (Dz Ap 9, 34; 9, 40) Odwiedzał Kościoły na terenie Palestyny i Azji Mniejszej. Św. Piotr uwięziony przez Heroda Agryppę w r. 43, w cudowny sposób został uwolniony aby następnie uczestniczyć w tzw. Soborze Jerozolimskim (Dz Ap 15, 29), który rozstrzygnął kwestię przynależności pogan do Kościoła. Ostatnie lata swego życia spędził w Rzymie gdzie napisał swoje dwa listy włączone do ksiąg Nowego Testamentu i poniósł śmierć męczeńską ok. r. 67. Grób św. Piotra znajduje się w Rzymie pod konfesją w bazylice św. Piotra, w liturgii Kościół czci św. Piotra 29 czerwca.
Św. Linus (67?-76/79?)
Pierwszy po Apostole Piotrze biskup Rzymu, szczegóły jego życia nie są znane, Liber pontificalis stwierdza jego śmierć męczeńską. Wspomnienie liturgiczne 23 września, zniesione.
Św. Kletus (Anakletus) (76/80?-90/88?)
Prawdopodobnie był grekiem, tradycja przypisuje jemu wzniesienie nagrobka św. Piotra. Kletus zginął śmiercią męczeńską w dwunastym roku panowania cesarza Domicjana. Wspomnienie liturgiczne 26 kwietnia, zniesione.
Św. Klemens I (92/88?-101/97?)
Klemens Rzymski, święty, papież od 88 r.; Ojciec Kościoła; autor Listu do Koryntian — najstarszego zachowanego dokumentu papieskiego, z którego wynika, iż Kościół rzymski miał prawo interwencji w życie innych gmin chrześcijańskich, oraz od początku w Kościele uznawano prymat nastepcy św. Piotra. Wspomnienie liturgiczne, 23 listopada.
Św. Ewaryst (101/97?-105?)
Według św. Ireneusza i Katalogu liberiańskiego Ewaryst miał być następcą Klemensa I, według Liber pontificalis był zhellenizowanym żydem z Antiochii. Poniósł śmierć męczeńską po kilkunastu latach pontyfikatu. Wspomnienie liturgiczne, 26 października, zniesione.
Św. Aleksander I (105/107?-115/116?)
Wiadomości o Aleksandrze I są niepewne. Stare spisy papieży podają różną liczbę lat jego pontyfikatu. Przypisuje się mu wprowadzenie do kanonu mszy św. tekstu Qui pridie quam pateretur… (On to w dzień przed męką…). Prawdopodobnie śmierć Aleksandra I nastąpiła w czasach panowania cesarza rzymskiego Trajana (53 r.) Tradycja chrześcijańska utrzymuje, że zmarł jako męczennik. Pochowano go przy Via Nomentana, leżącej na północny wschód od Rzymu. Wspomnienie liturgiczne, 3 maja, zniesione.
Św. Ksystus (Sykstus) I (115/116?-125?)
Za jego pontyfikatu rozgorzały spory między chrześcijanami pochodzenia azjatyckiego a rzymianami (judeochrześcijanami) o datę obchodzenia świąt Wielkanocy. zakończone zgodą na wzajemną tolerancję. Wydaje się mało prawdopodobne, by Sykstus I był męczennikiem. Zmarł w Rzymie. Podanie, że pochowano go w pobliżu grobu Piotra, nie jest potwierdzone. Wspomnienie liturgiczne, 6 kwietnia, zniesione.
Św. Telesfor (125?-136?)
Liber pontificalis podaje, że Telesfor był pustelnikiem. Ireneusz z Lyonu, wymienia go jako pierwszego biskupa Rzymu. Przypisuje się mu wprowadzenie śpiewu Gloria w czasie nocnej mszy św. w święto Bożego Narodzenia. Tradycja zachowana w Kościele i autorzy starożytni (Ireneusz i Euzebiusz) podają wiadomość o męczeńskiej śmierci Telesfora w Rzymie. Przypada ona na okres panowania cesarza Hadriana. Wspomnienie liturgiczne, 5 stycznia, zniesione.
Św. Hyginus (136?-140?)
Wiadomości dotyczące jego pontyfikatu są rozbieżne. O Hyginie wiadomo tylko, że przed wyborem na papieża zajmował się filozofią. Za jego pontyfikatu z Syrii do Rzymu przybył Cerdon, który głosił gnostycyzm. W tych samych latach w Rzymie działał także Walentyn, pochodzący z Aleksandrii, który dał początek szkołom gnostykim walentynian na Wschodzie i Zachodzie. Hygin miał ponoć przebywać w więzieniu rzymskim i tam umrzeć. Wspomnienie liturgiczne, 11 stycznia, zniesione.
Św. Pius I (140?-155?)
Niektóre katalogi papieży wymieniają Piusa I jako następcę Aniceta. Kanon Muratoriego podaje, że Pius I był bratem Hermasa (I/II w.), autora dzieła Pasterz, zbieżnego z doktryną esseńską i posiadającego charakter apokalipsy. Na podstawie tego dzieła można wnioskować, że papież pochodził z Akwilei, z rodziny plebejskiej. Pius I przeciwstawił się dualizmowi gnostyków, z których najwybitniejszy w owym czasie był Walentyn. Pawdopodobnie przewodniczył w r. 144 w Rzymie synodowi prezbiterów, który wykluczył z Kościoła Marcjona. Za czasów Piusa I Rzym stał się centrum świata chrześcijańskiego. Zaliczany jest do grona męczenników. Wspomnienie liturgiczne, 11 czerwca, zniesione.
Św. Anicetus (155?-166?)
Urodził się w Emesie. Zwalczał poglądy gnostyków głoszone przez zwolenników Walentyna. Przyjął Polikarpa, biskupa Smyrny, który przebywał w Rzymie z misją ujednolicenia obchodów świąt Wielkanocy w Kościele wschodnim i zachodnim. Przypisywane Anicetowi autorstwo listu De electione et ordinatione archiepiscopi skierowanego do biskupów Galii jest obecnie poddawane w wątpliwość. Tradycja wspomina go jako troskliwego rządcę Kościoła. Liber pontificalis twierdzi, że zabronił duchownym noszenia długich włosów. Prawdopodobnie zginął śmiercią męczeńską w Rzymie podczas prześladowań chrześcijan za panowania cesarza Marka Aureliusza. Wspomnienie liturgiczne, 17 kwietnia, zniesione.
Św. Soter (166?-174/175?)
Urodził się w Fundii (Kampania). Za jego pontyfikatu na nowo wybuchł spór między Kościołem wschodnim i zachodnim o dzień obchodzenia świąt Wielkanocy. Wiadomo, że napisał listy do Kościoła korynckiego. Soter zmarł w Rzymie, ale miejsce jego pogrzebania nie jest znane. Wspomnienie liturgiczne, 22 kwietnia, zniesione.
Św. Eleuteriusz (174/175?-189?)
Urodził się w Nikopolis (Epir). Za pontyfikatu Aniceta został diakonem. Nie ma zgodności co do lat sprawowania przez niego rządów w Kościele. Niektórzy autorzy datują jego wyniesienie na urząd papieski na siedemnasty rok panowania cesarza Marka Aureliusza, czyli 177, a datę jego śmierci przesuwają nawet do roku 192. Większość źródeł zgodnie stwierdza, że jego pontyfikat to okres pokoju dla chrześcijan. Eleuter odrzucił rozpowszechniony pogląd o żywności nieczystej. Badania archeologiczne nie potwierdziły podania o pochowaniu zmarłego w Rzymie Eleutera na wzgórzu watykańskim w pobliżu grobu św. Piotra. Wspomnienie liturgiczne, 26 lub 27 maja, zniesione.
Św. Wiktor I (189-196/199?)
Pochodził z cesarsko-rzymskiej Afryki Prokonsularnej. Większość źródeł stwierdza, że aby przeciwstawić się przyjmowaniu elementów kultury greckiej i orientalnej, w Rzymie za czasów Wiktora I coraz częściej stosowano w liturgii język łaciński, który wypierał używaną uprzednio grekę. Papież dążył do ujednolicenia daty obchodzenia świąt wielkanocnych według zwyczaju przyjętego w Rzymie. By rozstrzygnąć tę kwestię, Wiktor I zwołał synody, które w większości poparły jego opinię. Wiktor I w 196 r. ekskomunikował Teodota, adopcjanistę. Wiktor I był pierwszym papieżem, który miał kontakt z dworem cesarskim. Wiktor I zmarł w Rzymie. Podobno był pochowany obok Piotra na Watykanie. Wspomnienie liturgiczne, 28 lipca, zniesione.
Św. Zefiryn (198/199?-217)
Okres pontyfikatu Zefiryna charakteryzował się natężeniem prześladowań chrześcijan zarówno w Rzymie, jak i na prowincji. W trakcie pontyfikatu Zefiryna przybyli do Rzymu zwolennicy Teodota z Bizancjum — adopcjaniści. Zefiryn tolerował nauki sabelianów (monarchianów) i patripasjonistów, przeciwstawiając je poglądom głoszonym przez montanistów. Takie postępowanie wywołało ostrą krytykę biskupów, a szczególnie Hipolita, późniejszego antypapieża. Spór monarchiański trwał do końca III wieku. Za pontyfikatu Zefiryna nasiliły się w chrześcijaństwie poglądy apokaliptyczne. Zefiryn zmarł w Rzymie i był pochowany w katakumbach, nazwanych później katakumbami Kaliksta. Wspomnienie liturgiczne, 26 sierpnia, zniesione.
Św. Kalikst I (217/218?-222/223?)
Był niewolnikiem bogatego dygnitarza przebywającego na dworze cesarskim. Zajmował się operacjami bankowymi. Oskarżony o malwersacje, był skazany na pracę w kopalniach Sardynii. Za wstawiennictwem chrześcijanki Marcji, metresy cesarza Kommodusa, zwolniony z kopalni, przebywał w Antium, otrzymując pieniądze na swoje utrzymanie od papieża Wiktora I. Za pontyfikatu Zefiryna był diakonem i opiekunem cmentarza (katakumb), nazwanego później jego imieniem. Po śmierci Zefiryna większość chrześcijan w Rzymie wybrała na papieża Kaliksta. Imię Kaliksta I jako męczennika jest wspomniane w najstarszym martyrologium Kościoła rzymskiego pochodzącym z IV wieku. Prawdopodobnie poniósł śmierć męczeńską podczas zaburzeń w Trastevere. Wspomnienie liturgiczne, 14 października.
Św. Hipolit, (217-235)
Grek, wychowany w kulturze greckiej, po przybyciu do Rzymu był kapłanem w czasach papieża Wiktora I. Studiował pisma Ireneusza z Lyonu i apologetów. W okresie pontytikatu Zefiryna prezbiter Kościoła rzymskiego. Występował wówczas zdecydowanie przeciwko nauce o Trójcy Świętej, głoszonej przez bp. Sabeliusza z Libii i Kleomenesa, jak również przeciwko poglądom adopcjanistów przybyłych z Bizancjum. Po śmierci Zefiryna większość gminy chrześcijańskiej opowiedziała się za Kalikstem I, a mniejszość uznała Hipolita za biskupa Rzymu. W ten sposób w historii Kościoła Hipolit uznawany jest za pierwszego antypapieżem. Hipolit nie akceptował dekretów Kaliksta I. Ta pierwsza schizma trwała także za pontyfikatów papieży Urbana I i Poncjana. Gdy w marcu 235 cesarzem został Maksymin, aresztował przywódców Kościoła. Hipolit i Poncjan zostali deportowani na Sardynię, którą wówczas nazywano wyspą śmierci. Tam też wkrótce ich zamęczono. Hipolit był pisarzem chrześcijańskim. Pozostawił po sobie wiele dzieł, m.in. Kata pason haireseon elenchos (Odparcie wszelkich herezji, po 222). Wspomnienie liturgiczne, w Kościele wschodnim 30 czerwca.
Św. Urban I (222?-230)
Pontyfikat Urbana I, syna Poncjanusa, przypadł na rządy cesarza Aleksandra Sewera (208-235), który na ogół był przychylny chrześcijanom. Urban I rządził Kościołem w czasie, gdy część gminy rzymskiej opowiedziała się za antypapieżem Hipolitem. Jemu to Urban I powierzył obliczenie daty Paschy. Za jego pontyfikatu powoli zaczęły zanikać poglądy adopcjanistów i montanistów. Ponoć papież przywiódł do religii chrześcijańskiej Cecylię (patronka muzyki). Po jej męczeńskiej śmierci dom Cecylii zamienił na kościół. Urban I miał ponieść śmierć męczeńską w Rzymie przez ścięcie. Prawdopodobnie pochowany w katakumbach Kaliksta. Wspomnienie liturgiczne, 25 maja, zniesione.
Św. Poncjan (VII/VIII.230-28.IX.235)
Pontyfikat Poncjana, pochodzącego z rodu rzymskiego Calpurnia, przypadł na czas schizmy związanej z wyborem Hipolita po śmierci papieża Zefiryna. Wprowadził do liturgii śpiew psalmów, Confiteor oraz Dominus vobiscum. Synod rzymski pod jego przewodnictwem potwierdził ekskomunikę Orygenesa. W r. 235 Poncjan został przez cesarza Maksymina zesłany wraz z duchownymi i antypapieżem Hipolitem na Sardynię, gdzie zrezygnował z godności papieskiej. Tam zmarł w skutek tortur zmarł. Wspomnienie liturgiczne, 13 sierpnia, zniesione.
Św. Anterus (21/22?.XI.235-3.I.236)
Anterus rządził Kościołem zaledwie kilka tygodni. Obecnie podważa się wiadomość podaną przez Liber pontificalis, że polecił on zbierać akta męczeństwa chrześcijan i przechowywać je w kościołach. Podanie o jego męczeńskiej śmierci w Rzymie w czasie prześladowań chrześcijan za rządów cesarza Maksymina nie jest potwierdzone, nie wspominają o tym najstarsze zapisy. Anterus był pierwszym papieżem, który pochowanym w kryptach papieskich w katakumbach Kaliksta, gdzie odnaleziono obszerne fragmenty jego nagrobnych inskrypcji w języku greckim. Wspomnienie liturgiczne, 3 stycznia, zniesione.
Św. Fabian (10.I.236-20.I.250)
Jego pontyfikat był wolny od prześladowań chrześcijan, których zaniechali następcy cesarza Maksymina. Fabian podzielił miasto na 7 okręgów (diakonii). W każdym z nich umieścił diakona, którego w pracy mieli wspierać subdiakoni i sześciu pomocników. Fabian zatwierdził postanowienie synodu afrykańskiego i nie odpowiadał na listy Orygenesa szukającego sposobów zdjęcia z siebie ekskomuniki potwierdzonej za Poncjana. Sprowadził z Sardynii ciała zmarłych męczenników papieża Poncjana i antypapieża Hpolita, i pogrzebał je ze czcią w Rzymie. Fabian poniósł śmierć męczeńską w Rzymie za rządów cesarza Decjusza. Wspomnienie liturgiczne, 20 stycznia, zniesione.
Św. Korneliusz (III.251-VI/IX?253) [Nowacjan 251]
Ze względu na prześladowania za czasów cesarza Decjusza dopiero w rok po śmierci Fabiana wybrany na papieża. Mniejszość gminy ogłosiła w tym czasie papieżem Nowacjana. Korneliusz był zesłany przez cesarza Trebonaniusa Gallusa do Centumcellae, gdzie zmarł. Jego ciało przewieziono do Rzymu i pochowano w katakumbach Kaliksta. Wspomnienie liturgiczne, 16 września.
Św. Lucjusz I (25/26?.VII.253-5.III.254) [Nowacjan, 251]
Podzielił los swego poprzednika Korneliusza — w trakcie prześladowań chrześcijan był wygnany do Centumcellae przez cesarza Trebonaniusa Gallusa. Cesarz Walerian pozwolił mu wrócić do Rzymu. Otrzymał wówczas list od Cypriana, biskupa Kartaginy, sławiący go jako gorliwego wyznawcę i sugerujący, że jego powrót do Rzymu jest początkiem drogi męczeństwa. Lucjusz prowadził bardzo liberalną politykę w stosunku do odstępców od wiary. Zarówno Cyprian, jak i Liber pontificalis stwierdzają jego męczeńską śmierć w Rzymie, Lucjusz był pochowany w katakumbach Kaliksta. Wspomnienie liturgiczne, 5 marca, zniesione.
Św. Stefan I (12/18?.V.254-2.VIII.257)
Pochodził z rzymskiego rodu Julia. Jego krótkie panowanie było zakłócane sporami doktrynalnymi ze zwolennikami antypapieża Nowacjana. Ponieważ biskupi zebrani na synodach w Kartaginie nie zgadzali się ze Stefanem I, ten zagroził im ekskomuniką. Sprawę nowacjan zakończono na synodzie w Arles. Stefan I był pierwszym biskupem Rzymu, który w sporach powoływał się na autorytet Piotra i wynikający z tego prymat stolicy chrześcijaństwa. Zmarł w Rzymie i pochowany był w katakumbach Kaliksta. Wspomnienie liturgiczne, 2 sierpnia, zniesione.
Św. Sykstus II (30?.VIII.257-6.VIII.258)
Był synem greckiego filozofa, pochodził z Aten. Jego pontyfikat przypadł na pierwszą fazę prześladowań chrześcijan przez cesarza Waleriana. Papież poparł stanowisko swoich poprzedników w sprawie powtórnego chrztu heretyków. Próbował w ten sposób odnowić przyjazne stosunki z Cyprianem, którego poglądy tak gwałtownie zwalczał jego poprzednik. Sykstusa II pojmano wraz z czterema diakonami — Januarym, Wincentym, Magnusem i Stefanem — w trakcie odprawiania mszy św. na cmentarzu Praetextatus i ścięty. Sykstus II był pochowany w w katakumbach Kaliksta. Sto lat później papież Damazy I ułożył epitafium, w którym opisał jego męczeńską śmierć. Imię Sykstusa II jako męczennika znajduje się w kanonie mszy św. Wspomnienie liturgiczne, 7 sierpnia.
Św. Dionizy (22.VII.259/260?-27/26?.XII.268)
Jego pochodzenie nie jest znane. Dionizy z powodu prześladowań chrześcijan został wybrany na papieża dopiero w rok (dwa?) po śmierci Sykstusa II. Zwalczał tryteizm i subordynacjonizm. W 260 r. zwołał synod w Rzymie w celu zbadania tęj sprawy. Z synodu wysłał dwa listy potępiające błędne doktryny. Do papieża Dionizego wysłano list z synodu w Antiochii (268). Wymieniono go na pierwszym miejscu wśród biskupów gmin chrześcijańskich i poinformowano o potępieniu Pawła z Samosaty, biskupa Antiochii, za jego naukę. Papież udzielił wsparcia duchowego i materialnego mieszkańcom Cezarei Kapadockiej zniszczonej przez Scytów, przeznaczając duże sumy pieniężne na wykup chrześcijan z niewoli.
Św. Feliks (5/3?.I.269-30.XII.274)
Występował przeciw subordynacjanizmowi. Usankcjonował zwyczaj odprawiania mszy św. na grobach męczenników i wymieniania ich imion w kanonie. Prawdopodobnie nie był męczennikiem, grób jego znajduje się w Katakumbach Kaliksta. Wspomnienie liturgiczne, 30 grudnia, zniesione.
Św. Eutychian (4/3?.I.275-7/8?.XII.283)
Nie zachowały się żadne wiarygodne źródła o jego pontyfikacie. Nie był męczennikiem i był pochowany w katakumbach Kaliksta, gdzie zachował się o fragment jego epitafium. Wspomnienie liturgiczne, 7 grudnia, zniesione.
Św. Kaius (17/16?.XII.283-22.IV.295/296?)
Według Liber pontificalis był krewnym cesarza Dioklecjana. W 257 r. uwięziony wraz z późniejszymi papieżami Sykstusem II i Dionizym. W czasie jego pontyfikatu nie miały miejsce prześladowania chrześcijan. Wspomnienie liturgiczne, 22 kwietnia, zniesione.
Św. Marcelin (św. Marceli I?) (30.VI.295/296?-16.I.309/308?)
Za jego pontyfikatu odbył się w 300-303 r. Synod w Elwirze (Hiszpania). W czwartym stuleciu obwiniono go o to, że podczas prześladowania odstąpił od Kościoła i wydał księgi święte prześladowcom; to złośliwe pomówienie wysunęli donatyści, ale już św. Augustyn je odrzucił. Kościół wspomina Marcelina w liturgii 2 czerwca. Zaburzenia wywołane prześladowaniem chrześcijan za Dioklecjana sprawiły, że sedewakancja po śmierci Marcelina trwała niemal cztery lata. Źródła historyczne są tak skąpe, że trudno powiedzieć coś pewnego bądź o osobie, bądź o działalności tego papieża i czy nie jest to ta sama postać co Marceli I. Według Liber pontificalis w maju 307 papieżem został wybrany Marceli I, miał on być zesłany przez cesarza Maksencjusza; zmarł na wygnaniu. Jego grób znajduje się w Katakumbach Pryscylii. Wspomnienie liturgiczne,16 stycznia, zniesione.
Św. Euzebiusz (18.IV.309/310?-17.VIII.309/310?)
Euzebiusz zmarł po krótkim sprawowaniu swego urzędu (308/309-310) na wygnaniu, na Sycylii. Zwłoki jego pochowano w Ka...
cecz