Dariusz Wojakowski Polacy i Ukraińcy Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu Polacy i Ukraińcy Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu Dariusz Woj akowski Polacy i Ukraińcy Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu (JSJ) Zakład Wydawniczy »NOMOS« © Copyright by Dariusz Wojakowski & Zakład Wydawniczy »NOMOS« Recenzje: prof. dr hab. Grzegorz Babiński prof. dr hab. Andrzej Kwilecki Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych i Uniwersytet Rzeszowski Redakcja wydawnicza: Anna Grochowska-Piróg Redakcja techniczna: Józefa Słonina Okładka: Kompania Graficzna — Joanna i Wojciech Jedlińscy ISBN 83-88508-32-6 KRAKÓW 2002 Zakład Wydawniczy »NOMOS« 30-050 Kraków, ul. Tkacka 5/4 tel./fax (012) 633 00 74 e-mail: biuro@nomos.pl www.nomos.pl Druk: Drukarnia „Ouartis- ; tel. (012) 638-16-94 Spis treści Wstęp............................... 7 Rozdział I Podstawowe pojęcia i koncepcje teoretyczne.............. 13 Wprowadzenie.......................... 13 Pogranicze — obszar i sytuacja społeczna.............. 24 Pluralizm etniczno-kulturowy jako kategoria analizy socjologicznej . . . 31 Struktury tożsamości społecznych................. 50 Rozdział II Opis badań i badanych społeczności.................. 61 Cel, przedmiot i metoda badań................... 61 Opis badań........................... 65 Opis badanych społeczności.................... 71 Rozdział III Pogranicze polsko-ukraińskie — socjologiczna charakterystyka obszaru i jego mieszkańców....................... 97 Historia pogranicza — razem i przeciw sobie............ 97 Współczesne tło stosunków etnicznych na pograniczu — polityka i gospodarka......................... 118 Pogranicze polsko-ukraińskie jako terytorium i sytuacja społeczna . ... 130 Rozdział IV Lokalne systemy kultury w społecznościach dwuetnicznych....... 143 Język.............................. 144 Religia.............................154 Obyczaje i zwyczaje lokalne.................... 164 Pamięć i symboliczne naznaczenie lokalnej przestrzeni.........174 Rozdział V Pluralizm etniczno-kulturowy w społecznościach lokalnych i jego uwarunkowania.........................185 Charakter pluralizmu kulturowego w badanych społecznościach lokalnych........................... 185 Czynniki wpływające na zakres i charakter pluralizmu etniczno- -kulturowego......................... 195 Pluralizm kulturowy a stosunki etniczne...............214 Rozdział VI Tożsamość na pograniczu — pogranicze tożsamości...........223 Poszukiwanie tożsamości podstawowej i ogólna charakterystyka głównych tożsamości etniczno-terytorialnych................224 Typy układów tożsamości na pograniczu...............241 Inkluzja i ekskluzja w społeczności lokalnej. Granice i pogranicze społeczności etnicznych....................261 Zakończenie Między tradycją a ponowoczesnością..................273 Bibliografia..............................285 6 Wstęp Niniejsza książka w zasadniczej swej części opiera się na materiale empirycznym, a przedmiotem opisanych badań jest pogranicze polsko-ukraińskie. Zrodziła się ona z chęci poznania współczesnej koegzystencji Polaków i Ukraińców na terytorium byłej Galicji Wschodniej, gdyż dla socjologów jest to obszar słabo rozpoznany badawczo. Od wieków region ten był miejscem przenikania się kultur i etnosów, ale też areną konfliktów etnicznych, związanych z procesami tworzenia się świadomości narodowej w XX wieku. Współczesne pogranicze polsko-ukraińskie nadal jest obszarem dużego zróżnicowania kulturowego. Stykają się tu, obserwowane w skali mikrospo-łecznej, różne modele stosunków etnicznych i religijnych. Przedstawione badania opisują pogranicze rozumiane w wąskim, stricte socjologicznym rozumieniu — były one przeprowadzone w latach 1995-1999 w siedmiu dwuetnicznych lokalnych społecznościach, wybranych spośród kilkudziesięciu im podobnych, które są pozostałością dawnej etnicznej różnorodności Galicji. Opis zjawisk etnicznych na poziomie społeczności lokalnych daje nieco inny ich obraz niż ogląd z perspektywy makrospołecznej. Ta zmiana perspektywy ukazuje, jak pewne procesy dziejące się w skali wielkich struktur odciskają się na małych społecznościach. Trzeba pamiętać, że małe struktury tworzą warunki, w jakich realizują się procesy makro społeczne i wartości kulturowe. Na tym poziomie dokonuje się selekcja owych wartości, akceptacja lub odrzucenie proponowanej zmiany społecznej. Dlatego badania tego typu mają szczególną wartość dla zrozumienia nie tylko zjawisk i procesów etnicznych, ale i innych procesów, jakie są doświadczeniem społeczeństw w naszej części Europy. 7 W ostatnich 10 latach społeczności lokalne, a przede wszystkim mniejszości narodowe, uzyskały możliwość swobodnego rozwoju kulturalnego. Obserwujemy więc ujawnianie się w coraz szerszym zakresie pluralistycznego charakteru tych społeczności, lecz w poszczególnych społecznościach odbywa się to w inny sposób, tak jakby wciąż tkwiły one w odmiennych czasach historycznych. Dlatego głównym celem pracy jest odkrycie uwarunkowań różnorodnych form pluralizmu kulturowego oraz konsekwencji owego pluralizmu. W tym drugim przypadku nasza uwaga jest skupiona na tym, jak członkowie lokalnych społeczności postrzegają siebie i sąsiadów. Tu można wskazać drugie źródło badawczej inspiracji — była to chęć weryfikacji pewnych teoretycznych koncepcji pluralizmu etnicznego. Znajdują one obecnie tak samo wielu przeciwników jak zwolenników. Zasadniczym problemem związanym z pojęciem pluralizmu jest, naszym zdaniem, fakt, że nadawane mu jest znaczenie bardzo wartościujące i mające oddźwięk polityczny. Nas jednak interesuje opisujące i wyjaśniające zastosowanie tego pojęcia. Praca empiryczna może weryfikować nie tylko teorie naukowe, ale również pewne potoczne opinie o stanie faktów społecznych. Istotnym pytaniem dotyczącym pogranicza jest to, jak kształtuje się tożsamość etniczna jego mieszkańców? Korzystając z „miękkich" metod: rozmowy i wywiadu pogłębionego, starano się uchwycić, jak respondenci widzą siebie, swoją „etnicz-ność" bez narzucania zewnętrznych schematów, pojawiających się często w badaniach ankietowych. Interesował nas taki obraz tożsamości mieszkańców, który ujawnia się spontanicznie, „na co dzień". Takie podejście opiera się oczywiście na przekonaniu, że w ten sposób jesteśmy w stanie dotrzeć do tego, co w tożsamości etnicznej i w etnicznej otoczce codziennego życia jest naprawdę istotne, a przede wszystkim co jest istotne z punktu widzenia samych uczestników życia społecznego i stosunków etnicznych. Książka składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział I jest ogólnym teoretycznym wprowadzeniem do problematyki badawczej. Przedstawiono w nim koncepcje stanowiące „kościec" analizy materiału empirycznego, a więc: koncepcję pogranicza jako sytuacji społecznej, koncepcję pluralizmu kulturowego i jego rodzajów oraz koncepcję układu tożsamości etniczno-terytorialnych. W rozdziale II przedstawione są główne problemy badawcze, metoda i przebieg badań. Oprócz tego znajduje się tam opis badanych społeczności, 8 pozwalający zapoznać się z podstawowymi danymi ich dotyczącymi: strukturą etniczną i religijną, historią lokalną, najważniejszymi instytucjami lokalnymi. Choć właściwym przedmiotem badań są społeczności lokalne, to nie można w pełni zrozumieć ich codziennych problemów bez znajomości makro-społecznego kontekstu ich funkcjonowania. Takie regionalne tło lokalnych stosunków etnicznych przedstawiono w rozdziale III, który zawiera analizę historycznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań współczesnej sytuacji etnicznej, a także opis tej sytuacji z perspektywy regionu pogranicza. Opisowy charakter ma również rozdział IV. Przedstawione są w nim lokalne systemy kultury — współistnienie w ramach jednej społeczności dwóch języków etnicznych, różnych wyznań i obyczajów. Obraz ten jest uzupełniony analizą pamięci historycznej i symbolicznego naznaczenia przestrzeni lokalnej, które — jak się okazuje — nawet w tak niewielkich terytorialnie zbiorowościach mogą dzielić sąsiadujące grupy etniczne. Zapoznanie z funkcjonowaniem lokalnych systemów kultury pozwala na analizę zjawiska pluralizmu kulturowego i jego uwarunkowań (rozdział V). Zauważamy duże zróżnicowanie cech pluralizmu — na pograniczu istnieją zarówno społeczności dwuetniczne pluralistyczne zewnętrznie i wewnętrznie, jak i takie, gdzie cechy tych dwóch rodzajów przeplatają się nawzajem. Owo bogactwo pluralizmu pozwala na wskazanie istotnych uwarunkowań zjawiska, przede wszystkim wpływu państwa i lokalnych tradycji. W rozdziale tym podjęto też problem relacji między pluralizmem kulturowym i strukturalnym w społeczności lokalnej. W rozdziale VI przedstawiono analizę „świadomościowego" aspektu etnicznej koegzystencji — scharakteryzowano poszczególne tożsamości społeczne oraz typy układów owych tożsamości. Pozwala to poznać znaczenie każdej z tych tożsamości i występujące między nimi relacje. Uzupełnieniem jest analiza kategorii „swój — obcy". Analiza ta prowadzi do wskazania interesujących zależności między charakterem pluralizmu kulturowego a postrzeganiem siebie i innych. W społecznościach pluralistycznych wewnętrznie częściej pojawiają się tożsamości, które są złożone, otwarte na przynależność do różnych wspólnot. Można by rzec, że są to tożsamości pasujące do po-nowoczesnej wizji rzeczywistości społecznej, gdzie kreuje się swoją tożsamość na bazie doświadczenia wielokulturowości. Pluralizm zewnętrzny współwystępuje z tożsamościami, które często mają charakter zamknięty. 9 Zakończenie stanowi próbę odniesienia zjawisk obserwowanych na pograniczu do szerszego kontekstu zmieniającego się świata. Odwołanie się do tradycji i ponowoczesności jest wskazaniem wyborów, jakie istnieją na pograniczu. Jego peryferyjny charakter pozwala zaobserwować tradycyjne sposoby organizacji kultur etnicznych i związanej z tym koe...
pribambasy