Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach Żonie Agacie poświęcam BIBLIOTEKA TRADYCJI LITERACKICH NR VII Piotr Borek Ukraina w staropolskich DIARIUSZACH I PAMIĘTNIKACH Bohaterowie, fortece, tradycja Kraków 2001 Recenzenci prof. dr hab. Tadeusz Bujnicki dr hab. Franciszek Leśniak Redaktor Wydawnictwa Elżbieta Białoń Opracowanie redakcyjne Wacław Wałecki Opracowanie techniczne Jacek Zaryczny Grafika okładki Agnieszka Marszałek Wydanie publikacji dofinansowali: Komitet Badań Naukowych i Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie © Copyright by Piotr Borek, Kraków 2001 i Copyright by Collegium Columbinum, Kraków 2001 Wydawca: Collegium Columbinum 31-831 Kraków, Fatimska 10 tel./fax: 0048-12-641-42-54 PL ISSN 1428-6998 ISBN 83-87553-35-2 Kraków 2001 SPIS TREŚCI WSTĘP........................................ 7 I. O SYLWICZNOSCI STAROPOLSKICH PAMIĘTNIKÓW.............................. 29 1. Małe formy słowne w staropolskich pamiętnikach .............................. 41 1.1. List .................................. 45 1.2. Mowa ................................ 55 1.3. Anegdota.............................. 66 1.4. Wiersze............................... 75 1.5. Inne formy dokumentarne ................ 80 II. KOZACZYZNAI HAJDAMACZYZNA............ 83 1. Kozacy.................................... 83 1.1. Niepokorni słudzy Rzeczypospolitej......... 85 1.2. „Wiłcy pod skórą owczą" ................. 97 2. Hajdamaczyzna............................. 111 2.1. Apokalipsa ukrainna..................... 124 III. UKRAINNE TWIERDZE ....................... 149 1. Kamieniec Podolski - bastion chrześcijaństwa..... 152 1.1. Twierdza w ujęciu historiograficznym ....... 154 1.2. Zmagania chocimskie.................... 159 1.3. W blasku sławy i cieniu upadku............. 166 2. „Głowa wszystkiej Rusi"...................... 183 2.1. Perspektywa pamiętnikarska............... 199 IV. NIEPOSPOLICI WODZOWIE................... 225 1. „Oto nowy z piekielnej akademii doktor", czyli o Bohdanie Chmielnickim ................ 232 2. Sahajdaczny i Mazepa........................ 252 3. Pan na Zadnieprzu .......................... 259 4. „Prawi rycerze"............................. 27.1 SPIS TREŚCI V. Z PÓL BITEWNYCH UKRAINY................... 279 1. W promieniach zwycięstwa chocimskiego ......... 285 2. Beresteczko................................. 311 3. W obliczu klęski............................. 323 VI. UKRAINA W POLSKICH PAMIĘTNIKACH OD SCHYŁKU XVIII DO POŁOWY XIX WIEKU. REKONESANS ............................... 347 ZAKOŃCZENIE ................................. 371 BIBLIOGRAFIA.................................. 377 SPIS RYCIN..................................... 405 PE3K3ME....................................... 407 SKOROWIDZ NAZWISK.......................... 409 SPIS WYDAWNICTW COLLEGIUM COLUMBINUM ... 419 WSTĘP Obraz Ukrainy w staropolskim pamiętnikarstwie nie stanowił dotąd przedmiotu odrębnych opracowań. W związku z tym trudno mówić o stanie badań na ten temat. Co prawda badacze historii oraz literaturoznawcy nawiązywali do pamiętników, w których były obecne „wątki" ukraińskie, lecz czynili to na marginesie analizowanej przez siebie problematyki. Jak się wydaje, warto wszakże podjąć ten trop badawczy i wypełnić, przynajmniej częściowo, lukę w dotychczasowych opracowaniach. Okazuje się to, jak można mniemać, wręcz konieczne z uwagi na intensyfikację (i to nie tylko w środowisku historyków i literaturoznawców) zainteresowań, a nawet fascynację tzw. tematyką kresową w Polsce po politycznych zmianach ostatniego dziesięciolecia. Lawinowy przyrost publikacji na temat Kresów uświadamia, po pierwsze, „odkrycie" (a może raczej „odkurzenie") atrakcyjnych zagadnień i obecność swoistej mody na Kresy, po drugie, jest w jakimś stopniu wyrazem nostalgii za czymś minionym i nieodwracalnie utraconym, po trzecie wreszcie, wynika z uzyskania łatwiejszego dostępu do źródeł na Wschodzie i zniesienia cenzury \ Zob. chociażby prace: Między polską etniczną a historyczną, pod red. W. Wrzesińskiego, Wroclaw-Warszawa-Kraków 1988; B. Hadaczek, Kresy WSTĘP Warto zacząć od kilku wyjaśnień związanych z tytułem książki. Po pierwsze, pojęcia „Ukraina" używa się w niej w szerokim znaczeniu, obejmującym swym zakresem nie tylko naddnieprzański pas ziem, lecz również takie krainy, jak Wołyń, Podole, Ruś Czerwona czy Dzikie Pola. Oczywiście przyjęcie takiej definicji „Ukrainy" bliższe jest współczesnemu rozumieniu niż tradycji historycznej, która tym pojęciem określała zasadniczo ziemie dawnego województwa kijowskiego, bra-cławskiego i czernihowskiego. W przybliżeniu zatem Ukraina oznacza tu fragment historycznej Rusi bez jej części północnej (Białoruś). Wybór terminologiczny wiązał się ponadto z rezygnacją z polonocentrycznego pojęcia „Kresy". Warto bowiem pamiętać, iż o kresach mówi się wtedy, gdy istnieje jakieś centrum, środek, obszar najistotniejszy wobec którego określa się peryferiaA. Niewątpliwie funkcję centralną spełniały w dawnej Rzeczypospolitej ziemie rdzennie polskie. Zatem w pojęciu „Kresy" (w znaczeniu geograficznym), według Jacka Kolbu-szewskiego, wprowadzonym w tym sensie przez Wincentego Pola3, tak popularnym w 2. połowie XIX i 1. XX wieku kryje się wiele niejasności. Nie wiadomo bowiem, w którym miejscu w literaturze polskiej XX wieku. Szkice, Szczecin 1994; tenże, O literaturze kresowej (jej mitach i metodologii), „Ruch Literacki" 1998, z. 4, s. 525-543; f. Kolki u szewski, Od Pigalle po Kresy. Krajobrazy literatury popularnej, Wrocław 1994; t e n ż e, Kresy, Wrocław 1995; S. U1 i a s z, Literatura Kresów - kresy literatury. Fenomen Kresów Wschodnich w literaturze polskiej dwudziestolecia międzywojennego, Rzeszów 1994; Kresy i pogranicza. Historia, kultura, obyczaje, pod red. Z. Frasa i A. Staniszewskiego, Olsztyn 1995; M. Zadencka, W poszukiwaniu utraconej ojczyzny. Obraz Litwy i Białorusi w twórczości wybranych polskich pisarzy emigracyjnych: Florian Czarnyszewicz, Michał Kryspin Pawlikowski, Maria Czapska, Czesław Miłosz, Józef' Mackiewicz, Up-psala 1995; Kresy w literaturze. Twórcy dwudziestowieczni, pod red. E. Czaple-jewicza, E. Kasperskiego, Warszawa 1996; E. Czaplejewicz, E. Kasper-ski, Literatura i różnorodność. Kresy i pogranicza, Warszawa 1996; Kresy -pojęcie i rzeczywistość, pod red. K. Handke, Warszawa 1997. W wybiórczo przywołanych tu rozprawach zamieszczono bogatą literaturę przedmiotu. Por. E. Kasperski, Teoria i literatura w sytuacji ponowoczesności, [w:] Literatura i różnorodność..., dz. cyt., s. 118. Inaczej widzi problematykę centrum i peryferyjności Kwiryna Handke w szkicu Pojęcie „kresy" na tle relacji: centrum - peryferie, [w:] Kresy - pojęcie i rzeczywistość, dz. cyt., s. 53 i n. J. Kolb u szewski, Kresy, dz. cyt., s. 13. wstęp , y Kresy się rozpoczynają. Jeśli na zachodzie przyjmiemy granicę Bugu i Sanu (zresztą dyskusyjną w zależności od epoki), to o wiele trudniej zlokalizować krańce południowo-wschodnie. Wszak od początku polskiej państwowości ulegały one zmianie. „Ułatwione" zadanie mają w tym wypadku badacze dziejów i literatury XIX i XX stulecia, kiedy granice uległy stabilizacji. W zbiorze niejasności, czy raczej nieścisłości, związanych z pojęciem „Kresów" mieści się też kwestia różnorodności nacji zamieszkujących tereny na wschód od Bugu. Termin „Kresy", używany potocznie na określenie dawniejszych ziem polskich na wschodzie, zawiera w sobie treści wartościujące poszczególne narody. Podkreśla niejako dominację kulturalno--polityczną Polaków nad dawniejszymi Litwinami, Białorusinami czy Ukraińcami . Posłużenie się w rozprawie terminem „Ukraina" wiąże się z jego historycznym usankcjonowaniem. I to o wiele bardziej uprawomocnionym niż „Kresy", które dopiero od 2. połowy XIX stulecia przywoływane są dla oznaczenia rozległych terytoriów5. Warto bowiem zaznaczyć, iż od wieku XVI, a nawet wcześniej, termin „Ukraina" powszechnie funkcjonuje w języku polskim i ruskim i oznacza tereny przyległe do Dniepru *■. W końcu XIX stulecia uczeni ukraińscy rozszerzają zakres semantyczny wyrazu na całość ziem ruskich (m.in. Iwan Franko, Michajło Hruszewśkij). Postępowanie to spotkało się W związku z tym Daniel Beauvois postulował wręcz likwidację terminu „Kresy" ze słownika (Mit „Kresów Wschodnich", czyli jak mu położyć kres, [w:] Polskie mity polityczne XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1994). Ahistoryczne sądy w tej kwestii prezentuje np. Stanisław Uliasz, pisząc iż w XVI i XVII wieku mianem Kresów określano Ukrainę i Podole (!), a nawet, dodatkowo, Dzikie Pola (!). Nie trzeba dodawać, że wnioski badacza nie zostały poparte żadnym cytatem z konkretnego zabytku piśmienniczego. Uliasz stwierdził: „W wieku XVI kresami zwano Podole i Ukrainę, w XVII dodatkowo mianem tym objęte są Dzikie Pola" (S. Uliasz, Literatura Kresów..., dz. cyt., s. 14). 6 O dziejach terminu „ukraina" i jego zakresie semantycznym pisał Julian Bartoszewicz w szkicu Co znaczyła i gdzie była Ukraina?, „Biblioteka Warszawska" 1864, t. 2, s. 1-26. Zob. też A. Jabłonowski, Ukraina, [w:] tegoż, Pisma, Warszawa 1910, t. 3, s. 1-3. 10 WSTĘP ze słusznym skądinąd protestem polskich badaczy (w zjadliwej krytyce wszystkich zdominował Franciszek Rawita-Gawroński) zarzucającym Ukraińcom nadmierne rozszerzenie pojęcia „Ukraina" . Co ciekawe jednak, iż funkcjonujący wtedy termin „Kresy" (bardziej „ahistoryczny") takiej krytyce nie został poddany. Sankcjonował bowiem polski stan posiadania na obszarach zdominowanych przez żywioł ukraiński, białoruski czy litewski. Współczesny badacz zobligowany jest zatem do wyboru pomiędzy dwiema nazwami, z których żadna nie jest w peł...
pribambasy