Z pomocą nieśmiałym.

Program profilaktyczny dla młodzieży liceum ogólnokształcącego i profilowanego

mgr Grzegorz Zamojski

Puławy 2000

Spis treści:

1.WPROWADZENIE.............................................................................................................................str. 2

2. PODSTAWY TEORETYCZNE PROBLEMU..................................................................................str. 2

A) Komunikacja...........................................................................................................................str. 2

B) Obraz własnej osoby ..............................................................................................................str. 4

C) Nieśmiałość ............................................................................................................................str. 5

3. CELE PROGRAMU........................................................................................................................... str. 6

              A) Ogólne....................................................................................................................................str. 6

              B) Szczegółowe...........................................................................................................................str. 6

4. UCZESTNICY PROGRAMU............................................................................................................ str. 7

5. MATERIAŁ NAUCZANIA............................................................................................................... str. 7

6. METODY........................................................................................................................................... str. 7

              A) Wstępne .................................................................................................................................str. 7

              B) Służące realizacji programu...................................................................................................str.11

7. SPOSÓB REALIZACJI PROGRAMU............................................................................................. str.12

8. ZAŁOŻONE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW....................................................................................... str.15

9. EWALUACJA PROGRAMU......                                                                                                      str.16

10. BIBLIOGRAFIA..............................................................................................................................str.18

1. WPROWADZENIE:

              Ponad dziesięcioletnia praca z młodzieżą, kontakty na lekcjach i mniej formalne na przerwach, pozwalają zauważyć, że wiele młodych osób ma trudności w komunikowaniu się z innymi, są nieśmiali, niepewni siebie i swoich działań a funkcjonowanie w grupie sprawia im trudność. Nieśmiałość staje się poważnym problemem na tle innych młodych ludzi, którzy zdają się być bardziej „wyluzowani” i komunikatywni. Takie postawy sugerują, że istotą problemów przeżywanych przez młodzież jest przede wszystkim brak pozytywnego obrazu siebie oraz zaniżone poczucie własnej wartości.

2. PODSTAWY TEORETYCZNE PROBLEMU:

W celu sformułowania istoty problemu posłużyłem się ogólnie dostępną literaturą specjalistyczną z dziedziny psychologii i socjologii, którą umieściłem w przypisach i bibliografii.

Zanim przejdę do określenia pojęcia nieśmiałości, konieczne wydaje się podjęcie dwóch zagadnień: komunikacja i obraz własnej osoby.

A) Komunikacja:

Obserwując człowieka jako uczestnika kontaktów międzyludzkich dostrzegamy, że jesteśmy przede wszystkim istotami komunikującymi się. Komunikowanie się stanowi niezbędny warunek życia społecznego. Procesy porozumiewania się przenikają całość sytuacji społecznych, w których rozgrywają się wszystkie nasze interakcje, zarówno w kręgu życia osobistego, jak i publicznego.

Komunikowanie jest procesem, w trakcie którego pewna osoba sprawia, że jej myśli, pragnienia lub wiedza stają się znane i zrozumiałe dla innej osoby.[1]

Komunikowanie społeczne jest to proces wytwarzania, przekształcania i przekazywania informacji pomiędzy jednostkami, grupami i organizacjami społecznymi. Celem komunikowania jest stałe i dynamiczne kształtowanie, modyfikacja bądź zmiana wiedzy, postaw i zachowań, w kierunku zgodny

z wartościami i interesami oddziałujących na siebie podmiotów.[2]

              Komunikacja opiera się na indywidualnej interpretacji przekazu, a zatem musi zakładać rozumienie znaczeń przypisywanych określonym przekazom. Proces ten przebiega w określonym kontekście komunikacyjnym (interpersonalny, grupowy, organizacyjny, publiczny, masowy, międzykulturowy). Komunikowanie jest działaniem świadomym i celowym.[3]

              Komunikowanie spełnia następujące funkcje[4]:

-          informatyczną – pozyskiwanie informacji niezbędnych do podejmowania decyzji regulujących interakcje społeczne, osiąganie celów itd.;

-          motywacyjną – elementem komunikowania jest przekazywanie zachęt do osiągania różnego rodzaju celów;

-          kontrolną – treści komunikowania społecznego zawierają informacje o sferze powinności

i obowiązków ludzi, grup, organizacji i społeczeństw względem siebie, i zarazem określają podmioty, normy i zakres społecznej kontroli;

-          emotywną– możliwość wyrażania emocji i uczuć.

Chcąc dobrze zrozumieć proces porozumiewania się, należy przyjrzeć się najważniejszym elementom tego zjawiska. Przedstawia je model informatyczny Shannona i Weavera, który zakłada, że źródłem przekazu jest umysł nadawcy, by przekaz został wysłany, musi być zakodowany w formie czytelnych, zrozumiałych sygnałów. Nadawca musi dysponować środkami do wysłania przekazu, a więc mową, pismem lub gestami. Przekaz w formie zakodowanej zostaje wysłany do odbiorcy, który musi poddać go procesowi dekodowania. Celem końcowym jest umysł odbiorcy, w którym następuje ostateczna interpretacja odebranych sygnałów.[5] Jeżeli odbiorca interpretuje przekaz zgodnie z intencjami nadawcy, to można mówić o komunikacji efektywnej. Nie zawsze jednak komunikacja odbywa się bez przeszkód i zakłóceń. Jednym z ważniejszych źródeł nieporozumień wydaje się być fakt, że bardzo często nadawca nie komunikuje tego, co naprawdę myśli lub pragnie, z obawy m.in. przed niekorzystną dla niego reakcją odbiorcy. Innym powodem jest sposób formułowania przez nadawcę swoich wypowiedzi w taki sposób, aby mieć możliwość wycofania się z wyrażonego stanowiska, gdyby narażało ono na kłopoty. Podstawowym źródłem zakłóceń w komunikowaniu się jest brak zaufania między partnerami.[6]

W codziennych kontaktach międzyludzkich szczególnie doniosłą rolę odgrywają takie chwile,
w których ludzie ujawniają innym swoje uczucia. Nie są to rzadkie sytuacje, ale często są nieuświadomione. Stanowią one ważny czynnik, będący konsekwencją istnienia potrzeby ekspresji emocjonalnej u każdego człowieka oraz jego oczekiwania na przejawy stanu emocjonalnego innych. Potrzeba ta jest powszechna i naturalna, ale jej zaspokojenie nie jest łatwe, często dokonuje się tylko częściowo i w sposób przypadkowy. Uzależnione to jest do konwencji obowiązujących w różnych rodzinach i środowiskach, od osobistych wzorców, którymi posługują się rodzice i wychowawcy, od dominującej formy kontaktów w grupie rówieśniczej gdzie tworzą się nasze naturalne sposoby zaspakajania potrzeby wyrażania uczuć, w których istotną rolę odgrywa również temperament, szybkość pojawiania i zmiany wewnętrznych stanów emocjonalnych jak i intensywność, z jaką różni ludzie przeżywają swe uczucia.

Wiele osób nie wykorzystuje swych możliwości w zakresie ekspresji i płaci za to poważną cenę
w postaci obniżonego poczucia satysfakcji z własnego życia. Głębokość i autentyczność kontaktów między ludźmi w znacznej mierze zależy od umiejętności wyrażania przeżywanych uczuć. Powodem trudności w wyrażaniu uczuć mogą być konwenanse, obawa przed odrzuceniem, chęć manipulacji partnerem.

Sposoby wyrażania i komunikowania treści emocjonalnych stanowią jeden z podstawowych czynników ulepszania kontaktów między ludźmi. Trudności w kontaktach międzyludzkich pojawiają się nie dlatego, że ludzie przeżywają takie czy inne emocje, ale raczej z powodu braku umiejętności wyrażania ich w sposób właściwy.

Trzy główne źródła trudności w konstruktywnym wyrażaniu uczuć:

·         Tendencja do zaprzeczania i ignorowania uczuć własnych i cudzych, które są niewygodne dla kogoś. Najczęściej ograniczamy lub zniekształcamy ich ekspresję.

·         Niechęć do bezpośrednie komunikowania się na temat aktualnie przeżywanych
i wzajemnych uczuć. Otwarte mówienie o swoich uczuciach wywołuje niepokój,
że partner tego nie zrozumie. Innym powodem może być obawa, że jeśli już nastąpi ujawnienie własnych uczuć i rozpoznanie ich przez partnera, to może utracić kontrolę nad przebiegiem kontaktów. Czasem z bezpośredniej informacji o stanie uczuć partnera może wynikać jakieś wymaganie lub żądanie trudne do spełnienia.

·         Ograniczona świadomość własnych uczuć i nieakceptowanie ich. Tłumienie i ukrywanie uczuć ogranicza zdolność do racjonalnego postępowania w kontaktach między ludźmi.

W życiu codziennym ludzie posługują się bardzo różnymi sposobami wyrażania
i komunikowania innym treści swoich uczuć i stanów wewnętrznych. Najczęściej jednak ekspresja uczuć dokonywana jest w sposób pośredni i ukryty np.:

-          zadawanie pozornych pytań,

-          wydawanie poleceń i zakazów,

-          wyzwiska i wulgaryzmy

-          wymówki i pretensje

-          ironia i złośliwość

-          chwalenie i ganienie

-          przypisywanie innym pozornych właściwości.

Cechą istotną wymienionych zachowań jest to, że służą one wyrażaniu uczuć, bardzo często jednak słowa takie mają na celu wywarcie wpływu na osobę, która przyczyniła się do powstania jakiegoś uczucia (ktoś, kto przeżywa przykre uczucie, będzie próbował zmienić postępowanie osoby, która tę przykrość sprawiła lub spróbuje ją ukarać albo zranić i słowa, jakimi się posłuży będą narzędziem do takiego celu).

              Istnieją inne jeszcze, bardziej bezpośrednie, formy wyrażania swoich uczuć. Polegają one na próbie opisania i nazwania tego, co się przeżywa – niestety stosowane są zbyt rzadko, a należą do nich:

-          nazywanie własnych uczuć (np.: jestem smutny, czuję niepokój, boję się, odczuwam wstręt, jest mi wesoło),

-          posługiwanie się porównaniami (czuję się jak zbity pies, czuję się tak jakbym wygrał na loterii)

-          określenie stanu własnego organizmu (coś mnie dławi i ściska w gardle)

-          wskazanie na czyny, do których skłaniają nas przeżywane uczucia (chce mi się tańczyć z radości)[7]

Oczywiście te cztery formy bezpośredniego wyrażania i komunikowania uczuć nie wyczerpują wszystkich możliwości w tym zakresie.

              Komunikacji między ludźmi towarzyszą różne odczucia osób komunikujących się. Funkcjonowanie w życiu społecznym, uczestniczenie w różnych interakcjach komunikacyjnych stworzyło ludziom warunki do wyuczenia się reagowania lękiem. Lęk komunikacyjny określany jest jako indywidualny poziom obaw lub niepokoju skojarzony albo z rzeczywistością, albo przewidywaną komunikacją z inną osobą lub osobami.[8]

B) Obraz własnej osoby:

Alfred Adler jako jeden z pierwszych  zwrócił uwagę, że postępowanie człowieka wynika z jego mniemania czy poglądu, jaki ma o sobie samym i o świecie.[9]

              Od najmłodszych lat środowisko rodzinne dostarcza dziecku doświadczeń, które decydują
o podstawach rozwoju dziecka. Rodzice, jako osoby znaczące decydują o jakości związków emocjonalnych w kontaktach interpersonalnych i to oni jako pierwsi wpływają na rozwój funkcji poznawczych dziecka, na formowanie się jego dojrzałości społeczno-emocjonalnej, na kształtowanie się obrazu samego siebie i stosunku do siebie i innych osób.[10] Co więcej niskie poczucie wartości u rodziców utrudnia im zaakceptowanie niedoskonałości w dzieciach. Pierwszym więc krokiem w budowaniu poczucia własnej wartości dziecka jest budowanie „wartościowego” obrazu siebie u rodziców.[11]

              Poza rodziną, główny wpływ na przekształcanie obrazu własnej osoby mają grupy rówieśnicze. Otoczenie społeczne wpływa w znacznym stopniu na rozbudowanie wiedzy o samym sobie, a także wpływa na powstanie i rozwój idealnego obrazu siebie.

Osoba o negatywnym obrazie siebie odczuwa często przygnębienie i smutek, zamartwia się
o przyszłość, uważa, że wszystko robi źle, nic jej nie udaje prawdziwego zadowolenia, często przeżywa wyrzuty sumienia i czuje się winna, spodziewa się ukarania, odczuwa do siebie niechęć, stale potępia siebie za popełnione błędy.

C) Nieśmiałość:

„Nieśmiałość” jest pojęciem nieostrym, stanowi złożony kompleks problemów psychologicznych i pedagogicznych, dlatego trudno o konkretną definicję. Jest to złożona przypadłość, która niesie ze sobą rozmaite skutki. Od lekkiego uczucia skrępowania, nieuzasadnionego lęku przed ludźmi, aż do skrajnej nerwicy.[12] W publikacjach na temat nieśmiałości zaznacza się, że ujawnia się ona w sytuacjach kontaktu społecznego, wtedy kiedy jednostka ma wykonać pewne czynności w obecności innych osób. Nieśmiałość stanowi zespół dłużej lub krócej trwających objawów odczuwalnych subiektywnie przede wszystkim jako stan niepewności, niepokoju, niezdecydowania, zawstydzenia w kontaktach z innymi ludźmi i wyraża się głównie zahamowaniem różnych procesów psychicznych (zwolnieniem reakcji lub ich zatrzymaniem), czasem zaś odwrotnie – wzmożonymi reakcjami pobudzeniowymi, ruchowymi, skórnymi (zblednięcie, czerwienienie się, pocenie itp.).[13]

Nieśmiałość jest pewnego rodzaju świadomością  własnej niezdolności do podjęcia działania, które jednostka ma ochotę podjąć i co do którego wiadomo jak to zrobić. Nieśmiałość jest obroną przed negatywną samooceną i (bądź) negatywną oceną ze strony innych. Może być tylko chwilową, przeżywaną jako stan w niektórych rodzajach sytuacji społecznych (onieśmielenie) lub przejściową, mającą związek z dynamiką rozwoju psychicznego, a głównie kształtowania się osobowości albo też trwałą, cechującą niektórych ludzi przez całe życie wskutek określonego uformowania się osobowości.[14]

Nieśmiałość charakteryzuje się specyficznymi zakłóceniami w sferze spostrzegania sytuacji,
w samo orientacji, w motywacji i emocjach, utrudnia kontakty towarzyskie, spotkania z ludźmi. Blokuje w wyrażaniu opinii i określaniu wartości, nie pozwala ujawnić mocnych stron, sprzyja przewrażliwieniu na punkcie własnej osoby i skupieniu się nad samym sobą. Przyczynia się do pojawienia się trudności poznawczych i ekspresyjnych oraz zmniejsza zdolność jasnego myślenia w obecności innych
i skutecznego komunikowania się z innymi.

Jest wiele różnych wyjaśnień przyczyn pojawiania się nieśmiałości. W literaturze przedmiotu, powodu zachowania nieśmiałego starano się poszukiwać między innymi w stylu wychowania w rodzinie. Wymienia się dwa wadliwe środowiska rodzinne sprzyjające rozwojowi nieśmiałości: rodzina ciepła – ograniczająca, aprobująca bezwarunkowo dziecko, wykluczająca wszelką samodzielność i rzadko stosująca kary fizyczne, a często pochwałę oraz rodzina nieprzychylna dziecku, charakteryzująca się wrogością, brakiem akceptacji dziecka, zbyt wysoko ustawiona poprzeczką wymagań i surowymi karami, wymierzanymi z reguły w uniesieniu.[15]

Badacze osobowości uważają z kolei, że jest to cecha wrodzona tak samo jak inteligencja i wzrost. Socjologowie twierdzą, iż nieśmiałość należy rozważać w kategoriach programowania społecznego (tzn.: warunki życia sprawiają, że wielu z nas staje się nieśmiałymi).Zdaniem psychoanalityków nieśmiałość jest tylko symptomem, uświadomionym przejawem nieuświadomionych konfliktów szalejących głęboko w psychice. Według behawiorystów osoby nieśmiałe nie przyswoiły sobie umiejętności społecznych niezbędnych w kontaktach z innymi ludźmi.[16]

Inni jeszcze podają trzy podstawowe przyczyny nieśmiałości: nieśmiałość wyuczona, pourazowa (traumatyczna) oraz o podłożu biologiczno – neurotycznym. Dzięki takiemu podziałowi można postawić diagnozę oraz łatwiej jest znaleźć sposoby i środki na zlikwidowanie tej przypadłości. U osoby nieśmiałej głównymi reakcjami w za...