czeski razem.doc

ALFABET:

Alfabet - a, á, b, c , č, d , d', e, é, f, g, h, ch, i, í, j , k, l, m., n, n, o, ó, p , r, ř, s , š, t, t' u, ú, ů, v, w, x, y, z, ž .

Różnice w wymowie:

- litera ř wymawia się jako rż np. řeka powiemy rżeka

- istnieje różnica w wymowie h i ch. H wymawia się jakby przez gardło, podobnie jak Polacy na wschodzie. Natomiast ch wymawia się normalnie, tylko jakby kładzie się na nie nacisk. Ewentualna pomyłka może nas czasem drogo kosztować. Np. huj! - ach! Fajnie!, chuj- chuj.

- W języku polskim nie ma długości w samogłoskach. W czeskim samogłoski krótkie a, e, i , o, u wymawia się przez sekundę, czyli bez przedłużenia, natomiast wymawając á,é,í,ó,ú,ů powinniśmy je przedłużyć i wymawiać przez około 2 sekundy. W mowie potocznej nie spotyka się tego rozróżnienia. Długości są bardzo ważne, ponieważ możemy w wielu przypadkach pomylić znaczenie wyrazów np. uhel (węgiel), úhel (kąt). Część możliwości pomyłek jest wyszczególniona w dziale słownictwo tematyczne. Różnica pomiędzy ú a ů jest taka, że ú występuje na początku wyrazów np. území lub kiedy dwa wyrazy są ze sobą połączone na początku drugiego jeśli zaczynał się jako samodzielny na ú np. trojúhelník, ů zwykle znajduje się w środku wyrazu.

- Spółgłoski: ñ, š, ž odpowiadają polskim ń, sz, ż, natomiast č wymawiane jest jako dźwięk pośredni między cz a ć. D' i t' odpowiadają polskim dź i ć

- Jeśli mamy słowo typu květ czy svět , litera v jest wymawiana jako w, nie jak f w języku polskim - W połączeniach Mě np. město, rozumět, země wymawia się jako mněsto, rozumnět, zemně.

- Połączenie KD wymawia się jako GD np. niKDo wymawiamy niGDo, KDyž - Gdyž

- W wyrazach mających dwie jednakowe samogłoski następujące po sobie wymawia je się jako jedną np. denní - wym. Dení

- Samogłoskę ě wymawia się jako je.

RZECZOWNIKI

Rzeczowniki w języku czeskim pełnią tę samą funkcję co w języku polskim. Stosuje się je do oznaczenia nazw własnych, nazw rzeczy, stanów duchowych. Rzeczownik posiada jeden z siedmiu przypadków, rodzaj - męski, żeński lub nijaki oraz liczbę - pojedynczą, mnogą, lub w specyficznych przypadkach dualizm. Liczba nie musi się odnosić do jednej osoby, może mieć znaczenie gromadne (np. ptactvo, lidstvo).

Podział rzeczowników

Kategorie podziału rzeczowników:
a) Według rdzenia
- równe rdzeniowi (neodvozené)
- z przyrostkiem (przyponą) (odvozené)
- złożone (skládáné)

b) Według tego co oznaczają:
- konkretne (oznaczają nosicieli własności) np. hroch, dům, město
- abstrakcyjne (oznaczają stany duchowe i uczucia) np. trpělivost, nervozita, láska

c) Według nosicieli nazw, którymi są rzeczowniki:
- gatunkowe (nazwy człowieka i ras, roślin i zwierząt)np. pes, černobyl, člověk, rostlina
- substancyjne (nazwy rzeczy używanych przez rzeczowniki gatunkowe) np. maso, voda, chléb
- nazwy własne (imiona, nazwiska, nazwy krajów) np. Pétr, Novák, Polsko

Najczęściej używane końcówki rzeczowników:i ich znaczenie, często pokrywające się:
- ař, ář, íř, ík, ák, ec, el, ce - oznaczają zwykle nazwy zawodów np.
ař - lekař, dřevař, frezař, chmelař
ář - rybář, farář, drůbežář
íř - malíř, zbrojíř
ík - rolník, dělník, kameník, zamečník, knihovník, kadeřník
ák - voják
ec - letec, rytec
el - učitel, jednatel
ce - rádce, soudce, správce, strojvůdce

Nazwy zawodów tworzy się często od wykonywanej czynności:
Učit - učitel
Letat - letec
Ryt - rytec
Vědět - vědec

Końcówki -an, ák oznaczają zwykle obywateli pewnego obszaru z przyporządkowaną nazwą własną:
Ák - Slovák (Slovensko), Polák (Polsko)
An - Pražan (Praha), Moravan (Morava)

Ale: Slovinec (Slovinsko)

Jeżeli określenie należy do pogardliwych lub jest używane w kontekście negatywnym ma końcówkę - ec:
-ec - Somálec, Brazilec, Slovinec

Osoby, które wykonują pojedynczą czynność teraz lub regularnie mają charakterystyczną końcówkę -atel:
-atel np. sběratel - ten, który zbiera, vyzyvatel - ten, który wyzywa
-ec np. chodec - ten który idzie, plavec - ten, który pływa
Wyjątek: učitel - uczy regularnie

Rzeczowniki utworzone od przymiotników:
-ec np. stařec (starý) , slepec (slepý)
-ák np. dobrák (dobrý)
-ík np. mladík (mladý)
-och np. černoch (černý)

Nazwy rzeczy, maszyn itp.:
- dlo np. letadlo, sedadlo, opěradlo, čerpadlo
- tko np. tlačitko
-ák np. padák, panák
- č np. bič, kartač
- čka np. mlatička
- ník np. pilník
- ivo np. kladivo

Nazwy cech przedmiotu albo człowieka lub stanów fizycznych i duchowych:
- ost (rychlost, pracovitost)
- ota (hustota, čistota, dobrota)
- ita (stabilita, nervozita)

Oznaczenie miejsca:
- árna (továrna, kavárna)
- na (jídelna, dílna) - tworzymy od rodzaju nijakiego - jidlo, dílo
- irna
- iště (vrakoviště, bydliště, parkoviště) - tworzymy od czynności - parkovat, bydlit
- ctví (kadeřnictví) - oznacza miejsce wykonywania konkretnego zawodu
- ství (strojirenství) - jak wyżej
- ina (pastvina)

Słowa zdrobniałe mają również wiele końcówek. Najpopularniejsze to:
- ek (kartaček stromek)
-íčko (sluničko)
- ík (koník)
- eček (stromeček, czyli bardzo małe drzewko)

Ponadto: -íček, -ečka, -íčko,-ečko,-inka

Jak widać z wykazu niektóre końcówki występują niemal we wszystkich rodzajach rzeczowników (-ec), natomiast część jest charakterystyczna dla konkretnych zastosowań.

Liczby:
W języku czeskim występują trzy liczby:
- pojedyncza, kiedy mówimy o jednej osobie, rzeczy lub stanie duchowym
- mnoga, gdy mówimy o wielu osobach i rzeczach
- dualizm, odnoszący się do części ciała np. nogi, ręce. Ma on zastosowanie jedynie wtedy gdy mówimy o częściach ciała jednej osoby, czyli dwie ręce, nogi itp. W innym wypadku stosujemy liczbę mnogą. Wyjątkiem są sytuacje dotyczące stworzeń mitycznych np. z jednym okiem. Zastosowanie liczby jest uzależnione od konkretnej sytuacji.

Liczba nie jest jednoznaczna z faktyczną ilością.
Istnieją tzw:
Rzeczowniki pomnożone (pluralia tantum):
Kalhoty, usta, narozeniny.
Jeżeli przed nie damy konkretną liczbę rzeczownik tego typu będzie oznaczał faktyczną ilość np.
Dvoje housle , trojí dveře

Rzeczowniki zbiorowe lub gromadne (singularia tantum) - są w liczbie pojedynczej, lecz w rzeczywistości wyrażają pewną zbiorowość: vojsko, ptactvo, bratrstvo.

Rzeczowniki materialne - pełnią podobną funkcję co singularia tantum. Nie można ich mnożyć bezpośrednio np. jeżeli mamy písek czyli piasek nie mówimy dwa piaski tylko dwa ziarnka piasku. Jednakowo postępujemy z każdym rzeczownikiem tego typu. Przykłady: maso, rýž, voda, mák, žito.

Rzeczownik odmienia się przypadki, których jest siedem. Pierwsze cztery są identyczne jak języku polskim, trzy pozostałe także, lecz inaczej uszeregowane.

Przypadki i pytania pomocnicze:

1.Nominativ - kdo? co?
2. Genitivus - není koho?, čeho? Lub čí?
3. Dativ - dam komu?, čemu?
4. Akuzativ - vídím koho?, co?
5. Vokativ - voláme!
6. Lokál - (o) kom?, o čem? (zawsze z "z" lub "s")
7. Instrumentál - kým? čím?

Rodzaje rzeczownika

Występują trzy rodzaje rzeczownika:
- męski (mužský, maskulinum) (ona)
- żeński (ženský, femininum) (on)
- nijaki (střední, neutrum) (ono)

Przynależność do poszczególnych rodzajów jest, wbrew pozorom, początkującym stosunkowo trudno odczytać ze słowa. W wielu wypadkach nie można sugerować się językiem polskim, gdyż wyrazy brzmiące jednakowo lub podobnie należą do innego rodzaju. Np. tonáž i montáž są w Czechach rodzaju żeńskiego. Wprawy nabiera się wraz z upływem czasu.

Tworzenie rodzaju żeńskiego odbywa się poprzez zmianę lub dodanie przypony. Wykaz typowych sposobów przeprowadzania tego rodzaju działań:

Zmiana przypon gdy rzeczownik kończy się na:
- tel, - č, ar, ář, -íř, -an, -el, -ot
a) dodajemy do wyrazu końcówkę -ka np. učitel - učitelka, malíř - malířka
b) w niektórych wyrazach zapożyczonych z innych języków zwykle dodaje się -ka, przy czym może nastąpić alternacja z "g" na "ž" np. filolog - filoložka, biolog- bioložka
- ec, -ce zmieniamy na kyně np. plavec - plavkyně, rádce - rádkyně
Ale uwaga: herec - herečka
- z -ák, -ík,-ník, zmieniamy na -ice np. (knihovník - knihovnice)

- do nazwisk rodzaju męskiego dodaje się końcówkę -ová. Dotyczy to nazwisk zarówno krajowych jak i zagranicznych, poza zakończonymi na -owski. Te piszemy normalnie. Na początku 2004 roku weszła w życiu ustawa, mówiąca że jeśli kobieta nosi nazwisko obcego pochodzenia i ślub odbył się poza granicami Czech nie musi dodawać tej końcówki. Końcówka - ová może także pochodzić od zawodu wykonywanego przez męża np. doktorová - żona doktora.

Jeżeli nazwisko zakończone jest na samogłoskę następuje jej wchłonięcie np. Svoboda - Svobodová. W przypadku, gdy nazwisko kończy się na - nů nie trzeba dodawać końcówki -ová

Występują również rzeczowniki, których rodzaj żeński ma całkiem inną postać od męskiego np.
Kohout - slepice
Hoch - dívka
Muž - žena
Jelen - lan
Pes - fena

Rodzaje męski i żeński dzielimy na:
- żywotne
Gdy Genitivus = Akusativ w liczbie pojedynczej a w 3 i 6 przypadku liczby pojedynczej występuje końcówka -ovi (-u, -i) oraz w 1 przypadku liczby mnogiej wyraz zakończony jest na jedną z końcówek: -i, -é,-ové.
Np. pání (polskie = panowie), muži, mužové
- nieżywotne
Gdy Nominativ= Akusativ w liczbie pojedynczej i mnogiej

UWAGA: Żywotność biologiczna nie równa się żywotności gramatycznej Istnieją wyrazy używające końcówek typowych dla obydwu typów podrodzaju, przez co prawidłowe rozróżnianie jest z początku trudne.

Na podstawie: B.Havranek, A.Jedlička, Stručná česká mluvnice

TABELE ODMIANY RZECZOWNIKÓW

MĘSKI ŻYWOTNY - WZÓR MIĘKKI