Kronika na tle średniowiecznego dziejopisarstwa.

Okres średniowiecza przyniósł ze sobą rozwój kronikarstwa, którego dzieła, traktowane tradycyjnie jako utwory historyczne, przy bliższym badaniu okazują się być, jak pisze J. Krzyżanowski, literackimi opowieściami "na tematy historyczno-baśniowe". Najstarszą znaną kroniką polską jest tekst Galla Anonima. Z późniejszego okresu pochodzi Kronika polska biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka, której barwna treść ujęta została w stylistycznie wyrafinowaną formę. Ukoronowaniem średniowiecznego dziejopisarstwa stanie się monumentalna Historia Polonica Jana Długosza, pochodząca z XV wieku. W przeciwieństwie do poprzednich utworów dzieło Długosza powstało w oparciu o krytycznie zbadane naukowe materiały źródłowe. Kroniki polskie pisane między XII a XV w. stanowią ogniwa powiązane ze sobą, bowiem każdy z kolejnych autorów nawią zywał do swego poprzednika.
Kompozycję utworu cechuje regularność Kronika składa się z trzech części. Każda z nich opatrzona jest listową dedykacją oraz epilogiem w formie wiersza. Dedykacje poświęcone zostały biskupom wspomagającym Galla oraz Michałowi Awdańcowi, a także książęcym kapelanom, którzy mogliby upowszechnić dzieło Anonima. Epilogi (umieszczone po dedykacji) zawierają streszczenia poszczególnych ksiąg (z wyjątkiem epilogu drugiej części, nawiązującego do poprzedniego listu). W Księdze I zawarł Gall wielkopolskie podania oraz ukazał początki państwa polskiego. Księga II obejmuje wydarzenia z lat 1086-1108 i poświęcona została dojrzewaniu i ugruntowaniu władzy przez Bolesława. Ostatnią, nie ukończoną część Krorriki doprowadził autor do 1113 roku. Ukazanie zwycięskich walk księcia z Niemcami (1109) i Pomorzanami (1113) dało możliwość głębszej analizy osoby i rządów Krzywoustego. W każdej księdze umieszczone są po trzy mowy bohaterów. Kronika zawiera polityczny, historyczny i geograficzny opis ziem polskich. Wydarzenia przedstawione zostały w porządku chronologicznym, aczkolwiek autor nie podaje ani jednej daty.
Kronika jako gatunek jest przykładem historiograficznej prozy, ukazującej minione lub współczesne dzieje, przedstawione zazwyczaj w porządku chronologicznym. Gatunek ten, łączący w sobie elementy historycznej wiedzy i fikcji, podporządkowany jest z reguły celom politycznym, dydaktycznym lub panegirycznym. Szczególnie popularne w epoce średniowiecza kroniki, stanowiące dłuższe formy narracyjne, występowały w różnych odmianach. Ukazywały dzieje państwa, świata, regionu bądź jednej dynastii. Utwory te, posiadające walory historyczne, były świadectwem rozwoju narodowego piśmiennictwa i niejednokrotnie stawały się tematycznym źródłem epiki: romansów, sag, powieści historycznych.
Kronika w całości napisana została po łacinie, prozą rytmiczną, chwilami przechodzącą w wiersz. Dłuższe wierszowane wstawki określa Gall mianem: carmen (pieśń) lub cantilena (kantylena). Najczęściej stosowaną przez Anonima miarą wierszową jest piętnastozgłoskowiec: w Epilogu I Księgi wprowadza autor ośmiozgłoskowiec. Dobór tematów oraz sposób ich ujęcia wskazują na duży talent artystyczny kronikarza. Gall wielokrotnie sięga do podań i legend; ukazywane przez niego obrazy mają charakter epicki, postaci wybitnych władców przedstawione zostały w podobny sposób, jak to czynili autorzy rycerskiej epiki (chansons de geste). Wprowadzając motywy cudowne, kronikarz niejednokrotnie osłabia je humorystycznym dystansem do opisywanych wypadków. Obrazy bitew i walk sprawiają wrażenie wiernych wobec rzeczywistości, chociaż niekiedy od naleźć w nich można typowe motywy literackie. W tekst Kroniki wplata Gall liczne anegdoty (często o charakterze wędrownym) oraz fikcyjne listy i mowy bohaterów. Łącząc elementy historii i fikcji, autor ukazuje opisywane wydarzenia w sposób poruszający wyobraźnię czytelnika. Kronika ma charakter panegiryczny, jest pochwałą osoby i rządów Bolesława Krzywoustego.

Chronologicznie kroniki

X/XI w. - Kronika Galla. Autorem jest Gall, cudzoziemiec, przebywający na dworze Bolka Krzywoustego. Kronika ma charakter świecki. Opisuje czyny rycerskie i osoby władców oraz kraj. Zawiera prawdziwe wiadomości. Osobliwą cechą kroniki jest brak dat rocznych. Poszczególne części Kroniki są starannie skomponowane. Na początek wplata wierszowane wstępy. Narrację przeplata poetyckimi wstawkami tzw. carmen. Cechy stylistyczne wywodzą się ze średniowiecznej literatury, tzw. ars dictandi. Proza zrytmizowana i nasycona rymami, pełna elementów retorycznych i epickiej obrazowości.
XIV - Kronika Janko z Czarnkowa. Opowieść o Panowaniu Kazimierza Wielkiego i Ludwika węgierskiego. Jest opowieścią wypadków dziejowych wzbogaconą o uczucia autora (miłość do KW, niechęć do LW). Kronika o charakterze pamiętników.
XIV - Kronika wielkopolska Janko z Czarnkowa. Opowieść historii książąt i królów od czasów najdawniejszych do 1271 roku. Ukazana świadomość wspólności plemiennej Polaków z innymi Słowianami.
XV w. - Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza. Historia oparta na faktach, powiązanych przyczynowo i skutkowo, uporządkowana chronologicznie. Zawierają ocenę faktów i wydarzeń oraz elementy historii gospodarczej Polski. Nieszczęśliwe dla kraju wydarzenia są przedstawione jako kara za grzechy.

Gall Anonim, Anonim zwany Gallem

(przełom XI i XII w.), autor najstarszej kroniki polskiej w języku łacińskim. Przypuszczalnie francuski benedyktyn. Prawdopodobnie napisał swoją kronikę z pomocą kanclerza Michała Adwańca i biskupa Pawła na dworze Bolesława Krzywoustego 1113-1116.
Duże walory literackie i poznawcze, forma wzorowana w znacznej mierze na tzw. gestach, opowieściach o czynach rycerskich, należących do epiki dworskiej. Głównym bohaterem jest Bolesław Krzywousty, a także jego rycerze i wojownicy. Kronika składa się z trzech części i obejmuje dzieje Piastów od czasów bajecznych do 1113.
Zwolennik silnej władzy królewskiej, opowiedział się po stronie Bolesława Śmiałego w jego sporze z biskupem Stanisławem. Dzieło zawiera też wstawki wierszowane. Wydane po raz pierwszy 1749 w Gdańsku.

Kronika polska Galla Anonima
Utwór zakonnika benedyktyńskiego z XII w., mimo że napisany po łacinie, uznawany jest za pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej. Gall opisuje 125 lat historii Polski – od czasów Mieszka I po panowanie Bolesława Krzywoustego
 

Kronika Wincentego Kadłubka

XII/XIII w. - Kronika Kadłubka. Kronika o charakterze moralistycznym, pisana z myślą o ideałach i naukach chrześcijańskich. Składa się z 4 ksiąg: 3 pierwsze napisane są w formie dialogu, który toczą osobistości kościelne: arcybiskup gnieźnieński Jan i biskup krakowski Mateusz. Pierwszy opowiada, a drugi wysnuwa wnioski moralne, określa sens danych wydarzeń i porównuje je z wydarzeniami historii starożytnej; 4 - opowieść o czasach współczesnych. Zawiera wiele akcentów hagiograficznych i baśniowych oraz treści patriotyczne. W Kronice Kadłubek miesza różne gatunki literackie: wiersze, mowy, listy, anegdoty, aforyzmy, baśnie. Styl rozwlekły, nieraz uroczysty, często bardzo żywy.
 

Janko z Czarnkowa

(ok.1325/1330-1387), polski kronikarz, archidiakon gnieźnieński. Syn Bogumiła, wójta czarnkowskiego, komendanta straży broniącej ludność przed ciągłymi najazdami margrabiów brandenburskich. Brał udział w staraniach królewskich o założenie uniwersytetu w Krakowie. W nagrodę za starania i pomoc król, Kazimierz Wielki, mianował Janka z Czarnkowa podkanclerzym Królestwa Polskiego (był nim w latach 1366-1371). Wkrótce stał się posiadaczem dobrze uposażonych prebend we wszystkich kapitułach katedralnych. Dorabiając się sporego majątku, nabył gród Lubasz koło Czarnkowa. Jego kronika stanowi cenne źródło wiedzy o okresie 1370-1384.

Długosz Jan

(1415-1480), kanonik krakowski, historyk. Piastował funkcję kanclerza biskupa krakowskiego Z. Oleśnickiego. Od 1467 wychowawca synów królewskich na dworze Kazimierza Jagiellończyka. W 1480 mianowany biskupem lwowskim. Uczestnik wielu poselstw zagranicznych: w 1449 do Rzymu, 1467 do Czech, 1469 na Węgry, 1478 do Wyszehradu.