Przeobrażenie ciał - E. Grosz.pdf - CIEMNA STRONA CZŁOWIEKA - UmbraPagan

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego

Rozdz. 1 w Elizabeth Grosz. Volatile Bodies. Toward Corporeal Feminism. Tłum. M.

Michalski. Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego. Kwiecień 2009 [1994]

URL http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0071grosz.pdf

Elizabeth Grosz

Przeobrażanie ciał

Ciało wciąż jest pojęciową białą plamą zarówno w głównych nurtach zachodniej myśli

filozoficznej, jak i w teorii feministycznej. Feminizm bezkrytycznie przejął wiele

filozoficznych założeń odnośnie ciała w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym,

fizycznym i seksualnym i – przynajmniej w tym sensie – można go traktować jako

współwinnego mizoginii cechującej zachodnią racjonalność. Wydaje się, że feministki i

filozofów łączy takie samo spojrzenie na podmiot ludzki jako złożony z dwóch,

przeciwstawionych sobie dychotomiczne składników: umysłu i ciała, myśli i

rozciągłości, rozumu i namiętności, psychologii i biologii. To rozdwojenie bytu nie jest li

tylko neutralnym podziałem opisywanego obszaru, pozostającego poza tym

niepodzielną całością. Myślenie dychotomiczne w sposób nieunikniony porządkuje i

hierarchizuje oba przeciwstawione sobie biegunowo pojęcia tak, że jedno staje się

uprzywilejowanym, a drugie – jego podporządkowanym, podrzędnym, negatywnym

odpowiednikiem 1 . Pojęcie podrzędne jest jedynie zanegowaniem lub odrzuceniem,

1 Problem myślenia dychotomicznego nie polega na dominacji pary (tj. na jakiejś przyrodzonej jej

problematyczności związanej z liczbą dwa). Trudności stwarza raczej „jedno”, fakt, że „jedno” nie dopuszcza

niezależnego, autonomicznego „innego”. Wszelką „inność” wpasowuje się w formę jedności, przy czym pojęcie

prymarne funkcjonuje jako jedyne pojęcie autonomiczne lub pseudoautonomiczne. „Jedno” nie dopuszcza

dwójek, trójek, czwórek. Nie toleruje żadnych innych . Aby pozostać jednym, „jedno” musi wokół siebie

postawić barierę, granicę, a wówczas siłą rzeczy bierze udział w ustanowieniu pary binarnej – wewnątrz/na

zewnątrz, obecność/brak.

Na temat zagadnienia zniekształcającej siły tkwiącej w polaryzacji binarnej zob. Nancy Jay (1981), Jacques

Derrida (1972, 1976, 1981a i 1981b) i Elizabeth Gross (1986b). Stanowisko Derridy różni się znacznie od

stanowiska Jay, która przyjmuje możliwość trzeciego pojęcia, obszaru pośredniego w parach binarnych, punktu,

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego

brakiem lub nieobecnością pojęcia nadrzędnego, jego nielubianą połową; pojęcie

prymarne określa się poprzez odrzucenie swojego przeciwieństwa i czyniąc tak

ustanawia swoje krańce i granice, tworzy swoją własną tożsamość. W ten sposób ciało

jest tym, co nie jest umysłem; jest tym, co odrębne i odmienne od pojęcia

uprzywilejowanego. Jest tym, co umysł musi odrzucić, aby zachować swoją

„integralność”. Będąc w opozycji wobec świadomości, psychiki i innych

uprzywilejowanych pojęć w myśli filozoficznej, ciało definiowane jest implicite jako

niezdyscyplinowane, zakłócające ład, pozbawione orientacji i rozsądku, zaledwie

marginalne wobec definicyjnych cech umysłu, rozumu czy też tożsamości osoby.

Większe niebezpieczeństwo kryje się w tym, że opozycja umysł/ciało zawsze była

korelowana z innymi parami opozycyjnymi. Dalsze skojarzenia łączą opozycję

umysł/ciało z szeregiem innych pojęć przeciwstawnych (zbinaryzowanych), pozwalając

im funkcjonować wymiennie, przynajmniej w pewnych kontekstach. Relacja umysł/ciało

często korelowana bywa z rozróżnieniem między rozumem a namiętnością, rozwagą a

romantycznością, tym, co zewnętrzne, a tym, co wewnętrzne, sobą a innymi, głębią a

powierzchnią, rzeczywistością a pozorami, mechanicyzmem a witalizmem,

transcendencją a immanencją, czasowością a przestrzennością, psychologią a fizjologią,

formą a materią i tak dalej. Skojarzenia te ukazują wszelkie możliwe cechy „pozytywne”,

jakie można przypisać ciału w układach, w których jest ono podrzędnym

odpowiednikiem umysłu. Pojęcia te implicite definiują ciało w kategoriach

ahistorycznych, naturalistycznych, organicystycznych, biernych, nieczynnych, traktując

je jako naruszenie lub zakłócenie działania umysłu – jako brutalną rzeczywistość, którą

trzeba pokonać, jako łącznik ze zwierzęcością i naturą, który trzeba przekroczyć.

który w pewien sposób znajduje się poza strukturą polaryzacji, punktu lub terminu, który może rozwiązać lub

rozjaśnić napięcia składające się na strukturę dwoistą, pewien rodzaj heglowskiej syntezy pojęć

przeciwstawnych. Derrida wyraźnie odrzuca takie przebudowanie pary binarnej poprzez jej usunięcie. Zniesienie

czy też zluzowanie pary binarnej zaciera odchylenie pomiędzy jej elementami, którego istnienie musi zdaniem

Derridy i Irigaray zostać uznane:

Wobec tego, by lepiej określić to odchylenie […], trzeba było analizować, uaktywnić […] w tekście historii filozofii

[…] pewne znamiona […], która nazwałem przez analogię […] nierozstrzygalnikami [ indécidables ], tzn. jednostkami

pozoru, „fałszywymi”, właściwościami werbalnymi, nominalnymi lub semantycznymi, które nie dają się już pojąć w

opozycji filozoficznej (binarnej), w jakiej jednak tkwią, jakiej stawiają opór, jaką dezorganizują, nigdy nie tworząc

rozwiązania w formie dialektyki spekulatywnej […]. Faktycznie więc nieustannemu zawłaszczaniu na nowo rezultatów pracy

pozoru w dialektyce typu heglowskiego […] usiłuję przeciwstawić własne działanie krytyczne. Polegający właśnie na

zniesieniu opozycji binarnej klasycznego idealizmu, czyli na rozwiązaniu jego sprzeczności poprzez wprowadzenie trzeciego

terminu (właśnie Aufheben), idealizm heglowski zaprzecza znosząc, idealizując, sublimując w anamnezyjną wewnętrzność

(Erinnerung); zamyka on dla siebie różnicę obecności. [Derrida 1972: 42-43, wyd. pol. J. Derrida, Pozycje. Rozmowy z Henri

Ronsem, Julią Kristevą, Jean-Louis Houdebinem i Guy Scarpettą , przeł. Adam Dziadek, Bytom 1997, 42-43.]. Dziękuję

Vicki Kirby za wskazanie mi tej różnicy między Derridą a Jay.

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego

Poprzez takie skojarzenia ciało jest kodowane w kategoriach, które same się tradycyjnie

zdewaluowały.

Wybitnie istotne są tu korelacja i powiązanie opozycji umysł/ciało z opozycją tego, co

męskie, w stosunku do tego, co kobiece, gdzie mężczyzna i umysł oraz kobieta i ciało są

reprezentowane łącznie. Taka korelacja nie jest przypadkowa, akcydentalna – jest

kluczowa, jeśli chodzi o to, jak filozofia rozwijała się historycznie i jak postrzega siebie

także dziś 2 . Filozofia zawsze uważała się za dyscyplinę zajmującą się głównie lub

wyłącznie ideami, pojęciami, rozumem, sądami – to znaczy kategoriami wyraźnie

ukształtowanymi przez pojęcie rozumu, kategoriami, które marginalizują bądź

wykluczają rozważania o ciele. Jeśli wiedzę postrzega się jako wyłącznie pojęciową, jej

relacje z ciałami, cielesność podmiotów wiedzących, jak i tekstów, a także sposoby

interakcji tych materialnych bytów ulegają w sposób nieunikniony zaciemnieniu.

Filozofia jako dyscyplina po cichu wykluczyła kobiecość, a ostatecznie kobiety, ze swoich

działań poprzez swe zazwyczaj głośno niewypowiadane kodowanie kobiecości w

powiązaniu z brakiem racjonalności kojarzonym z ciałem 3 . Można by twierdzić, że

filozofia jaką znamy ustaliła się jako forma wiedzy, forma racjonalności, wyłącznie

poprzez zaprzeczenie ciała, a dokładnie: męskiego ciała, i odpowiadające temu

wywyższenie umysłu jako pojęcia odcieleśnionego 4 .

Filozofia i teorie feministyczne oparte implicite na jej pojęciach i metodach nie uznają

przejawów cielesności, a jednocześnie to z nich czerpią swą formę, strukturę, status, w

oparciu o nie kształtują swe główne problemy i dostarczają kryteriów ważności i

prawdy swoich modeli wyjaśniania. Filozofia zdaje się być pod niejednoznacznym

urokiem funkcjonowania i statusu ciała. Z jednej strony rola ciała jest uznawana w tym

2 Zob. Genevieve Lloyd (1984).

3 Jest znaczące, że według przynajmniej jednej z myślicielek – Michèle Le Doeuff – kobiety zdobywały dostęp

do filozofii jako dyscypliny, przynajmniej do połowy tego stulecia, w dużym stopniu poprzez naukowo-miłosne

związki z jakimś „wielkim” filozofem płci męskiej, a w mniejszym stopniu – z samą dyscypliną filozofii, jej

stanowiskami, konsensusami i kontrowersjami. Przykłady takich filozoficznych par to Heloiza i Abelard,

Wollstonecraft i Mill, Beauvoir i Sartre. Można tu uznać, że „partnerka” przyjmuje rolę ciała w stosunku do

pozycji filozofa-mężczyzny jako umysłu. Zob. Le Doeuff (1989), Gatens (1986b i 1991b) i Grosz (1989, w

szczególności rozdz. 6).

4 „Zaprzeczenie” to termin, przy użyciu którego Freud opisuje rozszczepione nastawienie fetyszysty i dziecka w

okresie preedypalnym. Obejmuje ono jednoczesne uznanie i nieuznawanie (w przypadku fetyszysty uznanie i

odrzucenie kastracji matki). Jego skutkiem jest proces „rozszczepienia ja”. Zob. Freud, „Negation” (1925a),

„Fetishism” (1927) i „The Splitting of the Ego in the Process of Defence” (1938).

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego

sensie, że prawie wszystkie wielkie postaci w historii filozofii rozważają jego rolę w

umożliwianiu – lub częściej utrudnianiu – wytwarzania wiedzy. Z drugiej strony jednak

odmawia się jej uznania, czego dowodzi fakt, iż kiedy rozważa się ciało, jest ono

konceptualizowane w wąskich i problematycznych, zdychotomizowanych kategoriach.

Jest ono pojmowane w kategoriach zmierzających do zminimalizowania lub całkowitego

pominięcia jego twórczej roli w produkcji wartości filozoficznych: prawdy, wiedzy,

sprawiedliwości itd. Co najważniejsze, nigdy nie rozważano seksualnej specyfiki ciała i

tego, jak różnica płciowa wytwarza lub powołuje do istnienia prawdę, wiedzę,

sprawiedliwość itd. Nigdy nie była przedmiotem teorii rola specyficznego ciała

męskiego jako ciała wytwarzającego pewien rodzaj wiedzy (obiektywnej,

weryfikowalnej, przyczynowej, wymiernej).

W obliczu sprzęgnięcia umysłu z męskością i ciała z kobiecością oraz postrzegania

filozofii przez samą siebie jako przedsięwzięcie konceptualne rodzi się problem kobiet i

kobiecości jako poznających podmiotów filozoficznych i poznawalnych przedmiotów

epistemicznych. Kobieta (pisana wielkimi literami i w liczbie pojedynczej) pozostaje dla

filozofii wieczną zagadką, przedmiotem nieprzeniknionej tajemnicy – może to być

związane z dość tajemniczym i silnie ograniczanym i krępowanym statusem ciała w

ogólności, a ciała kobiecego w szczególności, w budowaniu filozofii jako formy wiedzy 5 .

Filozofia i ciało

Od momentu powstania jako odrębna i niezależna dyscyplina w starożytnej Grecji 6

filozofia tworzyła się na fundamentach głębokiej somatofobii. Nie mogę w tym miejscu

adekwatnie ani szczegółowo omówić roli ciała w historii filozofii, mogę jednak

przynajmniej zwięźle naszkicować niektóre z głównych cech ogólnie przyjętej historii,

które przejęliśmy do naszych obecnych koncepcji ciała. Ciało postrzegane było jako

źródło zakłóceń i zagrożeń dla działań rozumu. W Kratylosie Platon uważa, że słowo

ciało ( soma ) zostało wprowadzone przez kapłanów orfickich wierzących, że człowiek

5 Na przykład w dziełach Nietzschego, jednego z niewielu filozofów zgłębiających pozytywność ciała, „kobieta”

przedstawiana jest jako nieziszczalna i nieosiągalna prawda. Lacan przedstawia przyjemność „kobiety” jako

niepoznawalną i nie do opisania, szczególnie w „God and the Jouissance of the Woman” w: J. Mitchell i J. Rose

1982.

6 Zob. Dodds (1973) i Adkins (1970).

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego

jest duchową, bezcielesną istotą uwięzioną w ciele niczym w lochu ( sēma ) * . W swej

doktrynie Form Plato traktuje materię jako zdegradowany, niedoskonały przejaw Idei.

Ciało jest zdradą duszy, rozumu, umysłu, jest dla nich więzieniem. Dla Platona było

rzeczą oczywistą, że umysł powinien władać ciałem, jak również irracjonalnymi

funkcjami duszy związanymi z pożądaniem. Jedynie swego rodzaju naturalna hierarchia,

niewymagający uzasadnienia stosunek „rządzący-rządzony”, pozwala na zachowanie

harmonii z państwem, rodziną i jednostką. Mamy tu do czynienia z jedną

najwcześniejszych reprezentacji organizmu politycznego ( body politic ) 7 . Kontynuując

tradycję prawdopodobnie zapoczątkowaną przez Platona omawiającego chora w

Timaiosie , gdzie macierzyństwo jest postrzegane jako jedynie chronienie, osłanianie lub

doglądanie, lecz nie jako współtworzenie bytu, Arystoteles odróżnił materię – ciało – od

formy, natomiast w kwestii rozmnażania uważał, że matka dostarcza nieuformowanej,

biernej, bezkształtnej materii, która za sprawą ojca nabiera formy, kształtu, wymiarów,

szczególnych cech i atrybutów, których dotąd nie posiadała. Binaryzacja płci,

dychotomizacja świata i wiedzy dokonała się u samego zarania zachodniej racjonalności.

Rozróżnienie materia/forma ulega przeobrażeniu w kategoriach rozróżnienia między

substancją a akcydensem i między pochodzącą od Boga duszą a śmiertelną, pożądliwą i

grzeszną cielesnością. W tradycji chrześcijańskiej owo rozdzielenie umysłu od ciała

skorelowane było z rozróżnieniem tego, co nieśmiertelne, i tego, co śmiertelne. Jak długo

podmiot żyje, umysł i dusza tworzą niepodzielną jedność, co chyba najlepiej

egzemplifikuje osoba samego Chrystusa. Był człowiekiem, którego dusza –

nieśmiertelność – pochodziła od Boga, ale ciało i śmiertelność były ludzkie. Żyjąca dusza

jest częścią świata, a przede wszystkim częścią natury. Zgodnie z doktryną

chrześcijańską człowiek jako gatunek istnieje właśnie jako byt doświadczający,

cierpiący, obdarzony namiętnościami. Dlatego też różnym zaburzeniom fizjologicznym

przypisywano wymiar moralny, a kary i nagrody dla duszy przybierały postać mąk i

rozkoszy cielesnych. Na przykład w średniowieczu trąd uważano za chorobę będącą

konsekwencją rozpusty i żądzy, cielesną oznakę grzech u 8 .

* Grecki wyraz sēma , użyty przez Platona w Kratylosie , oznacza „grób”, nie „loch” ( dungeon ) [przyp. tłum.].

7 Więcej szczegółów w Elizabeth V. Spelman (1982: 111-119).

8 Szczegółowo jest to przedstawione w książce poświęconej średniowiecznym ujęciom i wyjaśnieniom trądu,

zob. Brody (1974, w szczególności 11).

Przeobrażenie ciał - E. Grosz.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: