Kałużyński Zygmunt - Smutni koledzy Jamesa Bonda.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

Smutni koledzy Jamesa Bonda

„Ronin”: film o agentach, których historia zdeklasowała.

Ronin w feudalnej Japonii był to samuraj bez przydziału, który angażował się

na własną odpowiedzialność do doraźnej akcji zbrojnej, gdy zdarzała się

okazja. W filmie pod tymże tytułem występują podobni profesjonaliści

współcześni, których bieg historii pozbawił użyteczności; znaleźli się

w impasie i gotowi są podjąć się jakiejkolwiek roboty.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

„Ronin” jest filmem o sytuacji, jaka wytworzyła się wskutek zakończenia zimnej

wojny: pokazuje on ją na przykładzie krańcowym, agentów, którzy prowadzili akcję

na pierwszej linii frontu, lecz stali się bezrobotni. Są oni ofiarami – jeśli można użyć

tego słowa wobec specjalistów od twardej bezwzględności – dezorientacji, która na

ich odcinku jest najbardziej jaskrawa. Ale przecież nie spotkała ona tylko ich: tyczy

ona generalnie opinii światowej zaskoczonej zmianą; z tego względu film może dać

do myślenia.

Do tej pory bowiem w kinie popularnym dominowała mentalność, którą można

nazwać „jamesbondowatą”, od bohatera cyklu, który od lat przeszło 30 nie schodzi

z ekranów: ostatni odcinek serii był dziewiętnastym z kolei. Agent Bond, pogromca

czerwonych, jest kreacją angielską i miał sukces na Zachodzie, ale podobny stan

ducha wyrażało również kino radzieckie w swoich filmach polityczno-przygodowych.

Był to styl wyczynowo-tryumfatorski, tonacja jest fantastyczna, komediowa, ale też

heroiczna, ponieważ Bond zawsze zwycięża, w dodatku nosi garnitury skrojone na

Regent Street, jeździ ostatnim modelem Bentleya „nasłuchując z rozkoszą

dyskretnego szumu motoru zaskakującego przy starcie”, jak pisze Ian Fleming,

który go wymyślił. Bond wreszcie ma przygody z pięknościami coraz to innymi

w każdym filmie, od Miss Świata Urszuli Andress do naszej Izy Scorupco; w finale

zazwyczaj premier dziękuje mu za uratowanie kraju, pokoju oraz ludzkości.

Zgoła inaczej prezentują się fachowcy z „Ronina”: są rozbitkami, i podejmują się

czegokolwiek. W tym wypadku angażuje ich nieznana im osoba, działająca dla

nieznanego szefa, nie znają się też między sobą. Jest tu były agent amerykański

CIA Robert De Niro, francuski specjalista ostatnio bez zajęcia, Jean Reno,

zdymisjonowany członek KGB, zdaje się Niemiec, i jeszcze dwóch profesjonalistów

od motorów oraz od broni: montują oni ekipę, która ma zdobyć walizkę

w metalowym futerale, która zawiera nie wiadomo co i do końca filmu nie będzie

wiadomo. Akcja dla samej akcji; co nimi powoduje? Mówią, że chcą zarobić, może

też szukają zajęcia, do którego są przyzwyczajeni i które lubią... ale nie ma tu

mowy o misji czy takim lub owakim usprawiedliwieniu. Rozgrywka, w której grozi

śmierć, lecz z ich punktu widzenia i również z naszego – widzów na sali –

niedorzeczna.

Szpieg się spowiada

Jest to tonacja nowa w kinie – ale nie w literaturze. Która, w dodatku, nie czekała

na zakończenie zimnej wojny, by pokazać obłęd walki wywiadów: istniał on zawsze.

Taki jest wniosek beletrystyki Johna Le Carré, który zanim wziął się do pisania, był

funkcjonariuszem wywiadu brytyjskiego. Może najdobitniej wyraża to jedna z jego

ostatnich powieści „Szpieg doskonały” („A Perfect Spy”). Odsłania ona nonsens

walki wywiadów oraz ludzkie zniszczenie, jakie ona powoduje.

Bohater powieści Pym, oficer wywiadu brytyjskiego w Wiedniu, poznaje agenta

radzieckiego Axela i zaprzyjaźniają się: umawiają się, że będą sobie wzajemnie

dostarczali materiały wyglądające efektownie, z nadrukiem „tajne”, o małym

znaczeniu lub bez znaczenia, które i tak są znane z jednej strony radzianom,

z drugiej w Londynie. Funkcjonują długo, zyskując rosnące uznanie u swoich

szefów, którzy zdumiewają się, że Pym i Axel tak skutecznie działają, gdy inni

agenci mają rzadkie albo żadne wyniki.

To były nonsensy; zaś drugim tematem Le Carrégo jest zniszczenie ludzkie. Pym

udręczony presją nerwową znika: jego przełożeni przypuszczają zdradę, trzeba go

zlikwidować. Tymczasem wycofał się, po prostu, do pensjonatu na ustroniu

i wegetuje tam: wywiad jednak go wytropił, specjalny oddział przystępuje do

ostrożnego oblężenia, bo Pym ma rewolwer. „Pym obwiązał głowę ręcznikiem,

poszedł do łazienki i nad wanną, patrząc w lustro, strzelił sobie w skroń,

przechyliwszy się w stronę rewolweru, niby głuchy starający się lepiej słyszeć”.

Skoro już przy tym jesteśmy, może warto zwrócić uwagę na ciekawe polonicum.

W powieści Le Carrégo „The Looking Glass War” („Wojna lustrzana”) z 1965 r.

występuje Polak, cokolwiek ciasny straceniec, który pada ofiarą makiawelicznej

perfidii, owej – zdaniem autora – głównej zasady funkcjonowania wywiadu. Idzie

o sfotografowanie radzieckiej rakiety w ówczesnym NRD pod Rostockiem; w tym

celu wywiad brytyjski wysyła Polaka, który podejmuje się tej misji, bo „nienawidzi

Niemców”. Urodził się w Gdańsku, nosi sygnet i złoty zegarek. „Jego twarz

wyrażała kompletny brak humoru. Nie miał nałogów, nie miał długów, nie miał

hobby: wyglądał na osobę, która zaledwie istnieje”. Mówi płynnie po niemiecku, „tak

jak każdy Polak”. W trakcie dyskusji w kierownictwie, czy należy wysyłać

cudzoziemca, ktoś zapewnia, że „Polacy nie są tak szaleni jak prawdziwi Słowianie”

(a więc zdaniem Carrégo bylibyśmy Słowianami „nieprawdziwymi”?).

Polak przygotowuje się starannie: przysłano mu z kraju skarpetki wełniane, „które

Polska eksportuje do NRD; to obudzi zaufanie, że jestem stamtąd”. Ale zabraniają

mu zabrać rewolwer, „by nie było komplikacji”, za to bierze nóż; „Szkopy panicznie

boją się noża”. We wrześniu 1939 r. najbardziej lękali się ze strony Polaków ataku

na bagnety. Co gubi naszego: przy przejściu granicy był zmuszony zabić, właśnie

owym nożem, funkcjonariusza VOPO. Centrala w Londynie jest przerażona:

Niemcy mogą zgłosić pretensję, że Anglicy nasłali mordercę, więc kierownictwo

postanawia go się wyrzec: oświadczają, że go nie znają, że działał na własną rękę,

i nawet, że jest odnotowany w Londynie jako przestępca. W celu udowodnienia

tego wydział fałszujący dokumenty w centrali fabrykuje mu nie istniejącą przeszłość

kryminalną. Tym sposobem Polak nie może być wymieniony za jakiegoś innego

szpiega złapanego w Anglii, jak to się zwykle praktykuje, i po prostu, opuszczony,

zdezawuowany, zdradzony, idzie na przemiał: na szafot. „W poniedziałek rano

wszyscy byli w biurze, jakby nic się nie stało; bo też i nic się nie stało”.

Nieludzcy w obronie ludzkości

W dodatku okazuje się, że owej rakiety pod Rostockiem w ogóle nie było. Le Carré

nie ma wątpliwości: szpiegostwo jest nieludzkim absurdem, zajęciem, w którym

albo się ginie, albo zostaje się paranoikiem; z czego zapewne wynika też, że cała

zimna wojna jest moralną degeneracją; przy tym sugerował on tę opinię, gdy ów

konflikt był jeszcze w pełni. Szef placówki Smiley, główna postać w powieściach Le

Carrégo, powiada: „Mamy być nieludzcy w obronie ludzkości, bezlitośni w interesie

porozumienia, nieustępliwi, by ocalić wolność... jak mawiają Rosjanie, będziemy do

końca walczyli o pokój, tak że kamień na kamieniu nie zostanie... w rezultacie cała

zgnilizna tego świata przylgnęła do nas. Ukryci w konspiracji, nieustannie

mordujemy tamtych, zaś tamci nas, i tak już będzie zawsze”.

Jakie zaś są skutki ludzkie? „Ten, kto zostaje agentem, traci poczucie

rzeczywistości, pogrąża się w morzu niepewności, trwa w wiecznym impasie. Albo

zaczyna mu wszystko wisieć, albo paradoks go zabije. Nie wróci już nigdy do

siebie”. Pym spotyka starego naukowca: „Przepraszam, że zatrząsłem się na pana

widok, ale nie jestem przyzwyczajony do uczciwych twarzy, naraził mnie pan na

gęsią skórę”.

Film „Ronin” znajduje się tu w połowie drogi. Nie uprawia wesołej blagi jak

Bondziaki, ale nie posuwa się w krytyce tak daleko jak Le Carré; niemniej zauważa

sprawę. Pozostaje jednak w zakresie amerykańskiego kina widowiskowego, które

pod postacią sensacji porusza problem publicystyczny, od którego jednak nie

należy za dużo wymagać. Ważna tu jest emocja, która prowadzi do refleksji. Ekipa

„Ronina” wygląda na komplet twardych nihilistów, jak z opisu Le Carrégo, z tą

różnicą, że owi agenci stali się niepotrzebni, więc podejmują się byle czego, nie

pytając o nic i uważając już tylko na zarobek. Co prawda w miarę rozwoju akcji

wyłania się trochę informacji, pokazuje się przedstawiciel terrorystycznej

organizacji irlandzkiej, Rosjanie też chcieliby zgarnąć walizkę, mimo że nie

wiadomo, po co im ona potrzebna, niemniej bezsens całej owej krwawej szarpaniny

nie zmniejszył się, co stanowi główny akcent krytyczny filmu.

Jednak w swoim przebiegu „Ronin” nie wykracza poza ramy hollywoodzkiego

spektaklu akcyjnego, mimo że jego autorem jest John Frankenheimer, lat 58,

uprawiający political fiction („7 dni w maju” z 1964 r., dramat o spisku,

przygotowującym wojnę atomową), tym razem również rzecz jest w tym gatunku,

ale już bez oryginalności poprzednich pozycji reżysera. Są więc wściekłe palby

uliczne oraz aż dwa pościgi samochodowe, z nieodłącznym w takich scenach

przewracaniem straganów z owocami, które sypią się tonami na ulicę (rzecz dzieje

się we Francji), wykonanymi tak wirtuozyjnie, że zmieniają się w oczywistą cyrkową

fantastykę. Również charakterystyka postaci jest szkicowa, niemniej zostały

wydobyte ich rysy najważniejsze, jeśli idzie o intencję filmu: „roninowość”

sprawiająca, że są straceńcami wyrzuconymi za burtę zimnej wojny. Została im już

tylko automatyczna fachowość, którą wykonują bez skrupułów; dwóch z nich ginie

w starciach, po których spodziewają się zaledwie gotówki, zaś De Niro ranny sam

kieruje operacją wyjęcia kuli przez kolegów bez znieczulenia, gdy zaś zabieg został

wykonany, oświadcza fachowo: „A teraz pozwolę sobie zemdleć”.

Tylko profesja

Wszystko, co ci panowie mają, to profesja i jej przeszłość: podczas strzelaniny

rosyjski ronin działający po stronie przeciwnej zwraca się do Jeana Reno: „Czy

myśmy się gdzieś nie widzieli?” „Owszem”, odpowiada Reno, „w Wiedniu”, po czym

rąbie dawno nie spotkanego kolegę. Również finał nie uniknął rutynowego

ustępstwa, by nie niepokoić zanadto publiczności: De Niro i Reno stają się duetem,

któremu nie sposób odmówić sympatii, jako że trzymają się solidarnie do końca,

gdy np. kolega z byłego KGB zdradził i usiłował przywłaszczyć walizkę dla siebie

tylko.

Stanowią oni atrakcję aktorską filmu, w szczególności De Niro, intelektualista, który

wykonuje rolę rewolwerowca: gra mniej niż zwykle, ale wychodzi mu więcej. Co

zgodne jest z posłaniem filmu o osobach, które historia zdeklasowała: w tym

względzie nawet powierzchowny komercjalizm służy tu pośrednio posłaniu, na

temat pozostałego po przeszłości wysiłku, sprawności, techniki, które znalazły się

w próżni, lecz którą można było dostrzec już wcześniej.

Kałużyński Zygmunt - Smutni koledzy Jamesa Bonda.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: