WERSOLOGIA,_Adam_Kulawik_-_OPRACOWANIE.docx

Adam Kulawik, Poetyka

PROBLEMY PROZODYJNEJ SEGMENTACJI TEKSTU

Gdyby nie podział, segmentacja i delimitacja strumienia mowy, tekst byłby niezrozumiały, bełkotliwy; nie umielibyśmy wskazać, gdzie kończy się zdanie, gdzie jest granica wyrazu.

System prozodyjny – zespół czynników brzmieniowych mowy: intonacja, akcent i pauza, które służą do delimitacji (wyznaczania granic) tekstu. W zależności od tego, który z elementów stanowi dominantę, wyróżniamy:

a)      prozę (dominanta: intonacja)

b)      skandowanie (akcent)

c)      wiersz (pauza).

Proza:

- intonacja, będąca dominantą, nadaje mowie melodię; dzięki niej wiemy, czy zdanie jest skończone oraz jaki ma charakter,

- wyróżniamy dwa intonemy: antykadencję (intonacja wznosząca) i kadencję (intonacja opadająca); zdanie oznajmujące rozpoczyna się antykadencją, a kończy kadencją, zdanie pytajne ma tylko antykadencję, zdanie rozkazujące ma wyłącznie kadencję; w wypowiedzeniach wielozdaniowych kadencja przysługuje zdaniu zamykającemu,

- kolon = zestrój intonacyjny – człon zdania zorganizowany pod jednym intonemem, kolon od kolonu oddziela pauza syntaktyczna, czyli składniowa,

- pauza – zero dźwięków w systemie znaków akustycznych, przerwa w strumieniu mowy, pełni także funkcje artystyczne,

- zestrój akcentowy – wyraz lub grupa wyrazów, które mają jeden akcent; jeden akcent może zorganizować 4 sylaby, w szeregach dłuższych pojawia się akcent dodatkowy na pierwszej lub drugiej sylabie (akcent poboczny),

- zestrój akcentowy rozpadowy – zestrój, który posiada akcent poboczny,

- proklityka – aton (wyraz jednosylabowy, nieakcentowany) poprzedza wyraz akcentowany, np. TO wyraz, LUB grupa,

- enklityka – wyraz akcentowany poprzedza aton, np. nazywa SIĘ,

- akcent paroksytoniczny – pada na drugą sylabę od końca,

- akcent proparoksytoniczny – pada na trzecią sylabę od końca, np. w enklitykach,

- akcent oksytoniczny – pada na jednosylabowe wyrazy akcentowane.

Skandowanie:

- dominantę stanowi akcent, który przyporządkowuje sobie pauzę, a eliminuje intonację,

- czynność skandowania = skansja,

- nie nadaje się do racjonalnej komunikacji językowej, jest raczej manifestacją postawy emocjonalnej mówiącego,

- nadaje się do wykrzykiwania haseł, nazwisk, krótkich sloganów, krótkich zdań nierozwiniętych.

Wiersz:

- dominantą jest pauza arbitralna = wersyfikacyjna (niemotywowana semantyką tekstu), która podporządkowuje sobie intonację i akcent,

- minimalne odstępy między pauzami to odcinek trzy-, czterosylabowy,

- tekst podzielony na wersy, nie na zdania,

- pauza arbitralna pojawia się, np. po każdym zdaniu, po takiej samej liczbie sylab, zestrojów akcentowych lub też może się pojawić nieprzewidywalnie,

- tekst wierszowany posiada podwójną segmentację: na zdania i na wersy (sens wypowiedzenia traci jednoznaczność),

- wers – odcinek mowy wierszowanej zawarty między dwoma pauzami wersyfikacyjnymi, które są dla niego czynnikiem konstytutywnym,

- pauza wersyfikacyjna najsilniejsza jest w wierszu nienumerycznym przerzutniowym, o wyborze miejsca pauzy decyduje nie wymóg logiczny, ale jej słyszalność (pojawia się tam, gdzie przewidzieć ją najłatwiej lub tam, gdzie przewidzieć ją najtrudniej),

- klauzula – zamknięcie wersu.

System wersyfikacyjny: sposób sytuowania arbitralnej pauzy wersyfikacyjnej w stosunku do działów składniowych.

a)      System składniowy – pauza pada pomiędzy człony syntaktyczne (wyrazy lub zdania).

b)      System askładniowy – pauza pada w obrębie członów składniowych, czy nawet wyrazów, tnąc je

·         Wers tnie zdanie à przerzutnia

·         Zdania tną wers à składniowy podział wersów

Metryka:

- niegdyś za warunek wiersza postrzegano rytm; dziś wiemy, że istotą wiersza jest podział na wersy, natomiast rytm, czy metr nie są czynnikami wierszotwórczymi,

- metr – porządek językowy wersu, ujawniony przez jego powtórzenie: we wszystkich, w kolejnym bądź niezbyt odległym wersie tekstu; dla określenia jakości metru potrzeba minimum dwu wersów identycznie uporządkowanych.

Czynniki podlegające metrycznemu uporządkowaniu:

a)      SYLABA – odcinek, którego ośrodkiem i podstawą jest sylaba.

·         Sylaby otwarte – zakończone na samogłoskę

·         Sylaby zamknięte – zakończone na spółgłoskę

·         Izosylabizm – powtarzanie takiej samej liczby sylab w każdym wersie

·         Metr czysto sylabiczny nie występuje w naszej wersyfikacji

b)      AKCENT – wyznaczenie dla jednej bądź większej liczby sylab akcentowanych stałych miejsc w wersie bądź powtarzanie takiej samej liczby zestrojów akcentowych.

·         Stopa metryczna – odcinek wersu organizowany przez jeden akcent wyrazowy

Ø      Trochej ( - - )

Ø      Jamb ( - -)

Ø      Daktyl ( - - - )

Ø      Amfibrach ( - - - )

Ø      Anapest ( - - - )

Ø      Peon III ( - - - - )

·         Szereg trocheiczny, jambiczny, amfibrachiczny mogą osiągać układ czysty (akcent paroksytoniczny), trudniej jest z anapestem, peonem i daktylem

·         Tok dierezowany – granice stóp pokrywają się z granicami wyrazów (stopa zestrojowa)

·         Tok cezurowany – granice stóp padają wewnątrz wyrazów (stopa krzyżowana)

·         Anakruza – rozpoczęcie wersu od jednej lub dwu sylab, które pozostają poza schematem rytmicznym

·         Kataleksa – usunięcie, stłumienie ostatniej sylaby ostatniej stopy w wersie

·         Hiperkataleksa – dodanie sylaby nieakcentowanej na końcu wersu ponad potrzebę rachunku stopowego

·         Logaed – mieszanie stóp w wersie

c)      RYM – fonetyczna zgodność dwu wyrazów na przestrzeni od akcentu do końca wyrazów.

Ze względu na miejsce sylaby akcentowanej wyróżniamy rymy:

·         Paroksytoniczne, czyli żeńskie

·         Oksytoniczne, czyli męskie (jednosylabowe)

                  Ze względu na stopień dokładności wyróżniamy rymy:

·         Dokładne, np. dolina – brzezina

·         Asonanse – zgodność brzmieniowa ograniczona jest do zgodności samogłosek, np. mama – gwiazd

·         Konsonanse - zgodność brzmieniowa oparta jest na spółgłoskach, np. Wisła – wiosło

Ze względu na porządek przestrzenny wyróżniamy rymy:

·         Styczne

·         Krzyżowe

·         Okalające

MONORYM – rymowanie tym samym współbrzmieniem więcej niż dwu kolejnych wersów

Rym nie jest podstawowym wyznacznikiem strofy, spotykamy ją też w wierszu nierymowanym, czyli białym.

d)      ŚREDNIÓWKA – stały, przypadający po takiej samej liczbie elementów językowych metrycznych, przedział międzywyrazowy.

·         Pojawia się z reguły w metrach długich, co najmniej dziewięciosylabowych

·         Średniówka MOCNA -  przypada na nią dział składniowy

·         Średniówka SŁABA = ZATARTA – pomiędzy działem składniowym

·         Przerzutnia średniówkowa – stały przedział międzywyrazowy tnie spójny pod względem semantyczno – syntaktycznym, a także intonacyjnym człon

·         W wierszach sylabotonicznych średniówka może mieć postać dierezy lub cezury (pomiędzy lub wewnątrz stopy metrycznej)

·         W wierszach tonicznych średniówka może padać tylko pomiędzy zestroje akcentowe

Strofika:

- STROFA – powtarzająca się grupa wersów utworu  - minimum dwa, maksimum kilkanaście, stanowiąca jego jednostkę kompozycyjną, w której obrębie powtarza się na ogół układ rymów. Strofy mniejsze są odpowiednikami wypowiedzeń w prozie, strofy większe – akapitów

- podział tekstu na strofki ma charakter arbitralny; czynnikiem konstytuującym strofę jest liczba wersów, ich postać metryczna, układ rymów

- zjawisko PRZERZUTNI MIĘDZYZWROTKOWEJ świadczy o arbitralności podziału tekstu na zwrotki

- ze względu na liczbę wersów rozróżniamy: dystych, tercet, tetrastych, kwintylla, sekstyna, septet, oktostych, decyma (formy w mianowniku ;)) z dłuższych strof najbardziej znany jest sonet

- strofy mogą mieć charakter izometryczny (wszystkie wersy posiadają ten sam kształt metryczny) lub heterometryczny (różny rozmiar językowy, różne metry)

- strofa otwarta – wyrazy rymowane przynależą do dwóch strof; strofa zamknięta – wyrazy rymowane mieszczą się w jednej strofie

- strofa udaje wypowiedzenie

Klasyfikacja strof:

·         DYSTYCH

- nie najczęściej wykorzystywana strofa dwuwersowa

- rymy aa, bb, cc, itd.

- złożony z dwu zdań – wersów (pierwsze zdanie kończy się w klauzuli pierwszego wersu, itd.)

·         TERCYNA

- najbardziej znana spośród strof trzywersowych

- strofa otwarta, rymy aba, bcb, cdc

- w polskiej wersyfikacji pojawia się rzadko ( wprowadził ją Kochanowski, używano jej w baroku, w romantyzmie i później)

- najczęstsze rozmiary wersów tercyny to 11 (5+6) i 13 (7+6)

·         STROFA CZTEROWERSOWA

- wykorzystuje wszystkie kombinacje rymowe, najprostsza jest strofa aa, bb

ODMIANY:

Ø      ZWROTKA HETEROMETRYCZNA – na różne sposoby może łączyć wersy w pary

Ø      STROFA SAFICKA

- podstawowym jej rozmiarem jest 11 (5+6)

- ostatni wers kończy się po piątej sylabie

Ø      STROFA STANISŁAWOWSKA (Stanisław Trembecki)

- 10 (5+5) a, 8b; 10 (5+5) a, 8b

Ø      STROFA MICKIEWICZOWSKA

- 14 (7+7)a, 10b; 14 (7+7)a, 10b à 4 wersy

- 7a, 7a, 10b, 7c, 7c, 10b à 6 wersów

·         STROFA PIĘCIOWERSOWA

-          Spotykana niemal wyłącznie w poezji ludowej i w utworach stylizowanych na ludowe

-          Duża przydatność meliczna

-          Przerzutnie prawie nie występują

-          Z reguły strofa zamknięta

·         STROFA SZEŚCIOWERSOWA

- najpopularniejsza była SEKSTYNA: ababcc

- po raz pierwszy użył jej Kochanowski

- składniowo i rymowo zamknięta (brak przerzutni i brak rymów między strofami)

- najczęściej 11 (5+6)

·         STROFA OŚMIOWERSOWA

- najpopularniejsza była OKTAWA

- rymy abababcc, 11 (5+6)

- włoskie pochodzenie

- OKTOSTYCH – każdy układ ośmiowersowy, brak ustalonego modelu rozkładu współbrzmień rymowanych

·         SONET – 14 wersów dzielonych z reguły na dwie czterowersowe i dwie trzywersowe strofy. Strofy czterowersowe rymowane są abba, natomiast trzywersowe dowolnie

- sonet włoski

- sonet francuski – dwie zwrotki trzy wersowe przekształcone w czterowers z dystychem

- podział na część opisową (zazwyczaj kwartyny) i refleksyjną (tercyny)

·         STROFOID – nieregularne uporządkowanie wersów w mniejsze całości; znajduje się miedzy budową stychiczną a stroficzną

WIERSZ ŚREDNIOWIECZNY (ZDANIOWY, ASYLABICZNY)

·         Intonacja zdaniowa pokrywa sie z intonacja wierszowa

·         Ekwiwalencja wers — człon składniowy (poezja meliczna)

·         Rym parzysty — dystych

·         Przedział wewnętrzny w wersie (proto-sredniówka)

·         Monorym

·         Rymy jednozgłoskowe

·         Budowa dystychiczna

WIERSZ SYLABICZNY

·         Jednakowa liczba sylab w wersie

·         Stały podział wewnątrzwersowy (średniówka)

·         Stała klauzula paroksytoniczna oraz akcent paroksytoniczny przed średniówka

·         Regularne rymy żeńskie (przestrzeń półtorej zgłoski)

·         Zerwanie z zasada zgodności wers – zdanie (przerzutnia) — intonacja zdaniowa nie pokrywa sie z podziałem wersowym

·         Poetyka klasycystyczna unika przerzutni

WIERSZ SYLABOTONICZNY

·         W krótkich formatach wersowych akcent paroksytoniczny przed średniówką oraz paroksytoniczna klauzula prowadza do powtarzalności wzorca akcentowego całego wersu

·         Stopa rytmiczna (gr. po´us, gen. podós) — najmniejsza powtarzająca sie regularnie jedn...