iLEKSYKON PRZYRODNICZY # Owady LEKSYKON PRZYRODNICZY Helgard Reichholf-Riehm Owady Przek�ad i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski A �wiat Ksi��ki U�yte skr�ty i symbole: O samiec 2 samica W Wygl�d � �rodowisko Ww Wyst�powanie L Liczebno�� R Rozr�d P Pokarm U Uwagi * Gwiazdk� oznaczono nazwy wprowadzone przez t�umaczy Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytu� orygina�u: Steinbachs Naturfiihrer: Insekten Konsultacja: dr Ernst Josef Fittkau, Zoologische Staatssammlung Munchen (Pa�stwowe Muzeum Zoologiczne w Monachium) Konsultacja cz�ci dotycz�cej wa�ek: prof. dr Gerhard Jurzitza, Karlsruhe � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1984 � polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Owady: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk: dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski przy wsp�pracy dr. Waldemara Miko�ajczyka i mgr. W�odzimierza Sterzy�skiego Redaktor serii: El�bieta Gomuli�ska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Owady: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-442-5 Nr 1785 Spis tre�ci 7 Wst�p 8 Przegl�d symboli obrazkowych 10 Owady 10 Systematyka 12 G�owy owad�w (ilustracje) 14 Budowa cia�a 16 Zdobycze (ilustracje) 18 Narz�dy wewn�trzne 18 Tryb �ycia 18 Paj�ki, kosarze, roztocze 20 Wid�ogonki 20 Skoczogonki 20 Rybiki 22 J�tki 24 Wa�ki 48 Widelnice 48 Skorki 50 Modliszki 50 Straszyki 52 Karaczany 54 Termity 54 Prostoskrzyd�e d�ugoczu�kowe 62 Prostoskrzyd�e kr�tkoczu�kowe (szara�czaki) 68 Pluskwiaki r�wnoskrzyd�e (68 mszyce, 70 czerwce, m�czliki i koliszki) 72 Pluskwiaki r�noskrzyd�e 90 Pluskwiaki r�wnoskrzyd�e (piewiki) 96 Wielkoskrzyd�e 96 Wielb��dki 98 Sieciarki 104 Chrz�szcze 188 B�onk�wki 218 Chru�ciki 220 Wojsi�ki 222 Much�wki 248 Pch�y 248 Wachlarzoskrzyd�e 250 Skorpiony 250 Paj�ki 256 Zaleszczotki 256 Kosarze 266 Roztocze 270 Wyl�ganie si� wa�ki (ilustracje) 272 Modliszka zwyczajna (ilustracje) 274 Rozw�j mr�wkolwa (ilustracje) 276 Rozw�j chrab�szcza majowego i stonki ziemniaczanej (ilustracje) 278 Pszczo�a miodna (ilustracje) 280 S�owniczek termin�w fachowych 282 Autorzy zdj�� 283 Wykaz gatunk�w Wst�p W Europie �yje kilkadziesi�t tysi�cy gatunk�w owad�w, zrozumia�e wi�c, �e w niniejszym leksykonie mogty zosta� uwzgl�dnione tylko niekt�re z nich. Przyj�to wobec tego za�o�enie, �e czytelnik powinien w nim znale�� przede wszystkim gatunki powszechnie znane i pospolite, kt�re m�g�by oznaczy� na podstawie ich wygl�du przedstawionego na ilustracji oraz informacji zawartych w zamieszczonym na s�siedniej stronie opisie. Takie grupy owad�w natomiast, kt�rych przynale�no�� systematyczn� potrafi� prawid�owo okre�li� jedynie specjali�ci, przedstawiono na przyk�adzie typowych gatunk�w. Kryteriami wyboru jakimi kierowa�a si� Autorka by�a, obok liczebno�ci, stopnia poznania, swoisto�ci cech i znaczenia gospodarczego, tak�e ch�� zapoznania czytelnika z przedstawicielami przynajmniej najwa�niejszych krajowych rodzin owad�w. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e tak pomy�lany przewodnik, jak ten w�a�nie, oddaje najwi�ksze us�ugi przy zaliczaniu spotkanego owada do pewnej konkretnej, ale szerszej grupy, co jest zreszt� zupe�nie wystarczaj�ce, poniewa� wygl�d i tryb �ycia wielu blisko spokrewnionych - nale��cych do tego samego rodzaju lub rodziny - gatunk�w r�ni� si� zwykle tylko ma�o istotnymi szczeg�ami. Zamieszczone na nast�pnych stronach symbole obrazkowe, kt�re maj� u�atwi� czytelnikowi korzystanie z niniejszego leksykonu, mog� po�rednio �wiadczy� o tym, jak opornie przyroda poddaje si� pr�bom jej systematyzowania przez cz�owieka. Gatunki nale��ce do niekt�rych rodzin czy nawet rz�d�w niewiele si� r�ni� wygl�dem, inne natomiast bardzo. W du�ej, a mo�e nawet decyduj�cej mierze zr�nicowanie to zale�y od liczby gatunk�w wchodz�cych w sk�ad danej jednostki systematycznej. U�yto wi�c tu 44 symboli odnosz�cych si� do r�nej rangi grup owad�w. K�opoty zwi�zane z oznaczaniem pot�guje fakt, �e wiele owad�w przechodzi z�o�ony rozw�j (przeobra�enie zupe�ne) od jaja poprzez kilka stadi�w larwalnych i poczwark�, a� po uskrzydlon� zwykle posta� doskona��. Larwy i poczwarki w tym przypadku zupe�nie nie s� podobne do doros�ych owad�w. Kilka przyk�ad�w takiego przeobra�enia przedstawiono na ilustracjach zamieszczonych na ko�cu ksi��ki. Kolejnym problemem jest zr�nicowanie rozmiar�w owad�w. Mog�o ono zosta� rozwi�zane tylko przy przyj�ciu zasady, �e ka�dy owad, niezale�nie od jego rzeczywistych rozmiar�w przedstawiony jest w takim powi�kszeniu, aby mo�liwie najlepiej uwidoczni� jego charakterystyczne cechy. Nawet blisko spokrewnione i znajduj�ce si� na tej samej stronie owady mog� by� powi�kszone w r�nym stopniu, a ich rzeczywist� wielko�� nale�y znale�� w opisach. Podobnie jak w innych tomach tej serii, r�wnie� i w tym przywi�zywano szczeg�ln� wag� do tego, aby zamieszcza� zdj�cia �ywych owad�w sfotografowanych w ich naturalnym �rodowisku. Nie zawsze jednak by�o to mo�liwe, ale zaledwie 14 spo�r�d ponad 500 znajduj�cych si� tu barwnych zdj��, to fotografie preparat�w udost�pnionych dzi�ki uprzejmo�ci dr. Ernsta Josefa Fittkau'a, kierownika Pa�stwowych Zbior�w Zoologicznych w Monachium, za co sk�adam mu serdeczne podzi�kowania. Niema�o z ukazanych tu gatunk�w nale�y ju� niestety do bardzo rzadkich, a drastyczny spadek liczebno�ci, a nawet miejscowe wygini�cie dotkn�y nie tylko motyle dzienne i du�e chrz�szcze, ale tak�e wiele innych grup owad�w. Droga do ochrony przyrody wiedzie tylko przez jej zrozumienie. Wierz�, �e r�wnie� ta ksi��ka mo�e si� do tego przyczyni�. G.S. Przegl�d symboli obrazkowych 1 V r A Widlogonki, skoczogonki, rybiki str. 21 J�tki str. 23 Wa�ki str. 25 Widelnice str. 49 � d � ft Skorki str. 49 Modliszki str. 51 Straszyki str. 51 Karaczany str. 53 4Q> W f\ Termity str. 55 �wierszczowate turkuciowate str. 55 , Inne prostoskrz dlugoczu�kowe str. 59 ydle Prostoskrzydle kr�tkoczulkowe str. 63 � * �w Mszyce str. 69 Czerwce, m�czliki, koliszki str. 71 Pluskwiaki r�noskrzydle str. 73 Piewiki str. 91 � i � Wielkoskrzydle str. 97 Wielb��dki str. 97 Sieciarki str. 99 Trzyszczowate, biegaczowate str. 105 Q 1 Plywakowate, kre- Kusakowate Omarlicowate Swietlikowate takowate, ka�u�- str. 121 str. 123 str. 125 nicowate str. 115 Spr�ykowate str. 187 G�sienicznikowate, m�czelkowate str. 217 Pch�y str. 249 Omomilkowate B�blikowate, prze- Biedronkowate Kolatkowate. sk�r str. 127 kraskowate, bo- str. 133 nikowate i inne gatkowate str. 129 str. 137 Pszczo�y, ro�li- Mr�wkowate, niarki, osy, grzeba- �ronkowate cze, z�otolitki str. 189 str. 211 Chru�ciki str. 219 Wojsilki str. 221 Wachlarzoskrzyd�e str. 249 Skorpiony, paj�ki str. 251 # Jelonkowate. K�zkowate Stonkowate Ryjkowcowate, pod �ukowate str. 143 str. 157 str. 169 ryjowate, korniko-wate str. 177 T Galas�wki str. 215 Much�wki str. 223 Zaleszczotki, kosarze, roztocze str. 267 Owady Owady stanowi� najwi�ksz� pod wzgl�dem liczby gatunk�w gromad� zwierz�t. Nie ma z ca�� pewno�ci� takiego entomologa, kt�ry by zna� wszystkie gatunki owad�w �yj�cych w Polsce. Nawet najwybitniejsi specjali�ci zajmuj� si� tylko jedn�, wybran� grup�, poniewa� jedynie wtedy s� w stanie dobrze j� pozna�; tak wielka jest bowiem liczba i zr�nicowanie owad�w. W naszym kraju wyst�puje oko�o 30 000 gatunk�w owad�w, a na ca�ym �wiecie, wed�ug r�nych ocen, od 2-3 do 30 milion�w gatunk�w, z kt�rych co najmniej 800 000 zosta�o ju� opisanych. Niemo�liwe jest wi�c stworzenie takiego podr�cznego leksykonu, w kt�rym mo�na by�oby przedstawi� wszystkie �yj�ce w Polsce gatunki owad�w. Znajduj�ce si� na rynku i ciesz�ce si� powodzeniem przewodniki ograniczaj� si� do bardziej lub mniej zaw�onego wyboru gatunk�w. Dok�adne oznaczenie znalezionego owada jest zwykle mo�liwe tylko dzi�ki pomocy wysoko wykwalifikowanego specjalisty lub te� fachowego klucza czy monografii dotycz�cej danej grupy. Leksykon ten nie mo�e, rzecz jasna, ich zast�pi�. Ma on raczej umo�liwi� zapoznanie si� w przyst�pny spos�b z najwa�niejszymi, z r�nych punkt�w widzenia, gatunkami i grupami owad�w, ich wygl�dem i trybem �ycia. Kryteriami wyboru przedstawionych tu owad�w by�a nie tylko ich przynale�no�� do obszernej pod wzgl�dem liczby gatunk�w grupy, ale tak�e fakt czy s� one znane lub pospolite, dzi�ki czemu mog�y si� sta� interesuj�ce dla mi�o�nika przyrody, a nawet zupe�nego laika w tej dziedzinie. Najwi�cej uwagi po�wi�cono owadom wyst�puj�cym w �rodkowej Europie (motylom zosta� po�wi�cony oddzielny tom). Przedstawione w leksykonie owady zosta�y uszeregowane zgodnie z ich rzeczywistym lub domniemanym pokrewie�stwem. Badaniem stopnia pokrewie�stwa mi�dzy poszczeg�lnymi gatunkami i grupami zwierz�t oraz tworzeniem na ich podstawie naturalnego uk�adu systematycznego zajmuje si� ga��� nauki zwana systematyk�. Systematyka Uporz�dkowanie pomaga w zrozumieniu r�norodno�ci. Ka�dy cz�owiek, zwykle zreszt� nie�wiadomie, klasyfikuje w jaki� spos�b znane mu obiekty. Mo�na je przy tym porz�dkowa� w bardzo rozmaity spos�b - wed�ug rozmiar�w, barw lub innych rzucaj�cych si� w oczy cech i w�a�ciwo�ci. Przedmioty wytwarzane przez cz�owieka, a tak�e inne obiekty nieo�ywione, pomi�dzy kt�rymi nie zachodz� okre�lone relacje, mo�na klasyfikowa� umownie, arbitralnie, zale�nie od potrzeb i za�o�onych cel�w, z �ywymi organizmami sprawa ma si� jednak inaczej. Wszystkie one pochodz� bowiem od wsp�lnych przodk�w, �yj�cych niegdy�, przed milionami la...
momma11