Kasprowicz Jan - Wybór poezji.doc

JAN KASPROWICZ, WYBÓR POEZJI (BN) oprac. Jan Józef Lipski

WIADOMOŚCI BIOGRAFICZNE

Jan Kasprowicz urodził się 12 grudnia 1860 r. w Szymborzu na Kujawach, pod Inowrocławiem, w rodzinie chłopskiej, która stopniowo biedniała (liczne rodzeństwo). Jego ojciec był analfabetą, był niezdarny i niezbyt inteligentny – wyprzedawał ziemię.

Po uwłaszczeniu chłopów na wsi upowszechniła się oświata, aspiracje społeczne i polityczne oraz poczucie narodowe. Wiele dzieci chłopskich asymilowało się zupełnie, nie wnosząc nic nowego do świata inteligencji. Coraz więcej inteligencji pochodzenia chłopskiego wnosiło ze sobą ten nowy pierwiastek (gł. warszawski tygodnik „Głos”).

Kasprowicz był od czasów Klemensa Janicjusza pierwszym liczącym się poetą z chłopów.

Dzięki determinacji matki i pomocy nauczyciela wiejskiej szkółki, Dybalskiego, Kasprowicz w 1870 r. wstąpił do inowrocławskiego gimnazjum pruskiego. Potem uczył się w Poznaniu, Opolu, Raciborzu i znów w Poznaniu (wyrzucano go za manifestowanie polskości i konflikty z nauczycielami, obrażającymi jego poczucie godności). W 1884 r. zdał maturę (23 lata).

• szkoła pruska (twórca: Wilhelm Humboldt) uczyła w duchu neohumanizmu, tradycji kultury antycznej, etyki kantowskiej, estetyki Lessinga, Kanta i Schillera
• neohumanizm nastawiony był na kształcenie osobowości samodzielnie myślących i samodzielnie przeżywających kulturę
• silne były już tendencje nacjonalistyczne i militarystyczne, ale ideał humboldtowski wciąż obowiązywał (dopiero w 1890 r. Wilhelm II stwierdził, że szkoła niemiecka ma wychowywać nie młodych Greków, ale młodych Niemców)

·         Kasprowicz poznał antyk (gł. grecki), Szekspira, Racine’a, Guizota (historiograf fr.), Biblię

• załapał się jeszcze na lekcje polskiego, gdzie czytał Kochanowskiego, Krasickiego, Mickiewicza, Słowackiego (nawet Konrada Wallenroda!)
• narodową kulturę poznał na samokształceniowych tajnych kółkach uczniowskich

Debiut Kasprowicza:

• sonet Poranek (1878, poznański „Lech”) – opublikowany w dziale odpowiedzi redakcji
• w warszawskich „Kłosach”, dzięki protekcji Kraszewskiego, wydrukowano kilka jego wierszy w 1882 r. (podpisane Jan K.)
• bezimiennie publikował w 1884 r. w polskiej genewskiej prasie socjalistycznej („Walka Klas”, „Przedświt”)
• na pocz. 1885 r. publikował w petersburskim „Kraju” pod własnym nazwiskiem

Kasprowicz studiował parę miesięcy w Lipsku. Trafił do grupy polskiej studenckiej młodzieży socjalistycznej, pod przywództwem Ludwika Krzywickiego (dzięki niemu wydawano jego wiersze). Pracował nad korektą Kapitału Marksa.

W latach 1884 – 1888 poeta był we Wrocławiu. Wiosną 1887 r. wyjechał do Lwowa, ale musiał wrócić (ścigany był listami gończymi policji pruskiej, a nie zdecydował się na zamknięcie sobie powrotu) i skazany był na 8-miesięczny areszt.

• ogłaszał wtedy korespondencje ze Śląska i z Poznańskiego w „Przeglądzie Tygodniowym”, „Przeglądzie Społecznym”, „Kraju” (pod pseudonimami)
• ożenił się z Teodozją Szymańską, szybko się rozwiedli (miał poczucie winy)

Uwięziono go za przynależność do kręgu niemieckich utopijnych socjalistów „ikaryjczyków” (od dzieła Etienne’a Cabeta Podróż do Ikarii), zwolenników komunistycznego programu Cabeta. Pod nazwą „Pacific” utrzymywali kontakt ze zdelegalizowaną przez Bismarcka partią socjalistyczną i z polskim ruchem socjalistycznym.

Po pobycie w więzieniu odszedł od socjalizmu w stronę endecji, na prawo. Tej ewolucji światopoglądowej nie widać w jego twórczości.

Kasprowicz był parę miesięcy w rodzinnym Szymborzu, a potem zamieszkał we Lwowie. Od 1889 był członkiem redakcji „Kuriera Lwowskiego” – pisał tu też Iwan Franko (Ukraina), związana była z tym dziennikiem grupa lewicowa i demokratyczna, zalążek PSLu.

• 1888: debiut książkowy – Poezje (życzliwie przyjęte)
• w „KL” 12 lat recenzował sztuki teatralne, był krytykiem, sprawozdawcą sądowym, publicystą, felietonistą, nocnym redaktorem (1889-1900)

Kolejne książki: broszura Moskwa wobec Unii i Polski (1889), poemat Chrystus (1890), U trumny wieszcza (1890), Żywot Karola Marcinkowskiego (1891), Z chłopskiego zagonu (1891), dramat Świat się kończy! (1891), Lirnik mazowiecki (1893, o Teofilu Lenartowiczu), Anima lachrymans (1894), Miłość (1895), Krzak dzikiej róży (1898), dramaty Bunt Napierskiego (1899), Baśń nocy świętojańskiej (1900), dwutomowa antologia Album współczesnych poetów polskich (1898).

• pod koniec zaczął publikować hymny
• w 1893 ożenił się z Jadwigą Gąsowską, która w 1901 r. odeszła z Przybyszewskim

Kasprowicz zbliżał się do endecji: został członkiem Ligi Narodowej, a w 1902 r. członkiem redakcji narodowodemokratycznego „Słowa Polskiego” (do 1906).

• wydał: Ginącemu światu (1901), Moja pieśń wieczorna (1902), Salve Regina (1092) – w tych zbiorach zamieścił hymny (pod tytułem Hymny wydane dopiero w 1921)
• inne: dramat Uczta herodiady (1905), zbiór prozy poetyckiej O bohaterskim koniu i walącym się domu (1906)
• 1904: doktorat na uniwersytecie lwowskim na podst, rozprawy Liryka Teofila Lenartowicza (1905, „Pamiętnik Literacki”)

W latach 1906-08 był w Poroninie, potem wrócił do Lwowa, gdzie objął katedrę literatury porównawczej (utworzona specjalnie dla niego, mimo że nie miał habilitacji). W roku akademickim 1921-22 wybrano go na rektora (kazał się pochować w todze rektorskiej!!!).

• w 1911 ożenił się z Rosjanką poznaną parę lat wcześniej we Włoszech, Marią Bunin
• wydał: Ballada o słoneczniku (1908), Chwile (1911), Marchołt gruby a sprośny... misterium tragikomiczne (gotowy w 1913, wydany z powodu wojny w 1920), Księga ubogich (1916), dramat na motywach hinduskich Sita (1917)
• 1909: prezes Towarzystwa Pisarzy Polskich (był nim parę lat; w 1914 r. interweniował z innymi pisarzami w obronie uwięzionego przez władze austriackie Lenina)
• w pierwszym okresie wojny był ponad rok odcięty od Lwowa (przebywał w Poroninie), m.in. z Żeromskim uczestniczył w proalianckiej nielegalnej organizacji politycznej
• 1918/19: prezes Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych
• maj i czerwiec 1920: z Żeromskim i Władysławem Kozickim uczestniczyłw propagandowej akcji przedplebiscytowej na Warmii i Mazurach

Potem usunął się ze względu na stan zdrowia, wrócił do Poronina. O 1923 r. mieszkał na Harendzie, w przysiółku Poronina (dziś: Muzeum Kasprowiczowskie). Rok potem zaatakowała go choroba – zmiany sklerotyczne i cukrzyca. Ukończył jeszcze Mój świat (1925), ale w marcu 1926 nastąpiło pogorszenie.

Jan Kasprowicz zmarł 1 sierpnia 1926 r. na Harendzie. Pochowano go w tamtejszym mauzoleum ze składek społecznych.

W KRĘGU NATURALIZMU

Okoliczności intelektualne i estetyczne startu Kasprowicza

Pierwsze utwory Kasprowicza są mało wartościowe, widać w nich echa Mickiewicza, Ujejskiego, Lenartowicza, Goszczyńskiego, Berwińskiego, Zaleskiego. Ujawnia się jednak cecha potem podstawowa dla jego liryki: dwoistość podmiotu lirycznego (współuczestnik kultury chłopa polskiego i kultury inteligenckiej).

W początkowych wierszach brak tematyki chłopskiej.

W Niemczech trwał okres naturalizmu, moda na monizm w filozofii, triumfy Schopenhauera i Hartmanna – wszystko to oddziaływało na Kasprowicza.

Naturalizm niemiecki (różny od francuskiego) miał wiele cech ekspresjonizmu.

• filozoficznie związany był z monizmem
• program tworzenia tak, jak tworzy przyroda, a nie program odzwierciedlania rzeczywistości
• program sztuki będącej ekspresją podmiotu
• etyczny aktywizm sztuki (vs. estetyzm klasycystycznej szkoły monachijskiej i symbolizm)

W Niemczech lat 80. rozkwitało też zainteresowanie poezją Shelleya.

Lipska poezja Kasprowicza

Ważny dla tego okresu jest narracyjno-retoryczny poemat Giordano Bruno (prometejski etyzm):

• narracyjność: dzieje filozofa-kacerza, spalonego na stosie
• (styl retoryczny wiąże się z perswazją, sugestią, oddziaływaniem na odbiorcę, z przekonywaniem intelektualnym i emocjonalnym, powstał z praktyki żywego słowa)
• retoryka: podział na części (oda + fragmenty narracyjne i przemówienia ideologiczne), apostrofy do retorycznego adresata, eksklamacje, paraleliczne konstrukcje składniowe, wyliczenia, „tropy” retoryczne (metafora, metonimia, synekdocha)
• w stylu retorycznym obrazy nie muszą być konsekwentne, bo metafora obrazowa ma charakter doraźny, podkreśla sens, a nie jest celem samym w sobie; może być też banalna
• prymat wartości etycznych na estetycznymi i innymi (jak w naturalizmie niemieckim i ekspresjonizmie, odwrotnie niż w symbolizmie) à świat to walka dobra ze złem na wszystkich szczeblach bytu, zwycięstwo dobra jest możliwe tylko dzięki aktywności człowieka-bohatera, męczennika buntującego się przeciw potędze zła (Shelley) w samotnej, altruistycznej walce; są zwycięzcami, bo walczą po stronie zwycięskiej
• prometejski bunt u Kasprowicza związany jest z postawą wolnościową, ale nie tak radykalnie jak u Shelleya, który utożsamia zło z władzą, co prowadzi do anarchii
• amerykański myśliciel romantyczny, Ralph Wald Emerson, gł. motor dziejów widział w heroicznej działalności wybitnych postaci, nastawiał się też na wartości społeczno-etyczne

Opisowa poezja naturalistyczna

Naturalizm poezji chłopskiej (również robotniczo-urbanistycznej) ma już też cechy francuskiego (Zola, Grupa Medańska), który w Polsce rozwijał się na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, „Wędrowca” i „Głosu”.

W latach 1885-92 w poezji Kasprowicza dominuje naturalizm, w dwóch nurtach: (1) opisowy, wcześniejszy; (2) narracyjny, późniejszy.

Charakterystyczny na naturalizmu opisowego jest cykl Obrazki z natury, gł. wiersz W chałupie:

• opisowość o charakterze protokolarnym – polega na zgromadzeniu prostych danych obserwacyjnych, które przeważają nad interpretacją, oceną, refleksją (zamaskowanymi)
• selekcyjna tendencja tematyczna – szczegóły budzące niechęć, atakujące poczucie estetyczne (naturalistyczna protokolarność opisu jest względna)
• obraz nędzy dosłownej jest uzupełniony obrazem nędzy jako wulgarności moralnej – etyzm charakterystyczny dla mentalności chłopskiej (poczucie kolektywnego przeżywania wartości, niechęć i lęk wobec niesionych przez urbanizację zmian, obowiązek pomnażania i hodowania życia, solidarność przeciw śmierci)
• dynamizacja statycznego obrazu (Lessing Laokoon) – obraz chałupy w szarudze, wnętrze chałupy, szczegóły nie noszące śladu świeżej bytności człowieka, świadczące o bliskości człowieka, opis siedzącej kobiety (jak kamera filmowa)

Naturaliści niemieccy atakowali pieśniowość liryki, szukali form zbliżających wiersz i prozę – reaktywacja XVIII-wiecznego sporu o rym (Arno Holz).

Obrazki z natury to wiersze bezrymowe, o składni dalekiej od pieśniowości, z licznymi przerzutniami.

Narracyjna poezja naturalistyczna

Ważne dla tej poezji są sonety z cyklu Z chałupy: rozległa panorama, a zarazem konkretność szczegółu społecznego i obyczajowego, znakomita kompozycja, celowe zrównoważenie czynników subiektywnych i obiektywnych.

• obraz wsi kujawskiej w 40 sonetach, ostry i konfliktowy: nie tylko konflikt z zewnętrznymi antagonistami, ale i rozwarstwienie społeczne wenątrz wsi
• każdy sonet to miniatura fabularna, niekiedy dramatyzowana dialogiem
• połączone są podwójną perspektywą czasową:

(1)   podstawową stwarza sonet 1. (liryczny, o zaznaczonym pierwiastku subiektywnym) – sytuacja wspominania (podm. lir. egzystuje w jakimś „teraz”, a z nim jego wspomnienia, ale ich treść należy do przeszłości – co nie pokrywa się z czasami gram.)

(2)   obraz poetycki jest dany w wyobrażeniu odtwórczym, jawi się jako wspomnienie, a nie naoczna aktualność – wszystkie inne sonety

• • podmiot ma podwójny status społeczny: we wspomnieniu nie ma dystansu między nim a społecznością wiejską; dystans rysuje się między dziś a wówczas (te sytuacje są współczesne, dystans wyznacza tylko biografia narratora-podmiotu)

Kasprowicz i jego twórczość to symbole integracji warstw narodu (jak Reymont, Orkan).

Gawędy chłopskie to przykład naturalizmu w epice. Porównywano go z Konopnicką, ale ona patrzyła na ten świat z zewnątrz (zarzucała Dygasińskiemu, że wprowadził gwarę do narracji).

• w gawędzie narrator utożsamia się z kolektywnym słuchaczem, tu – społ. wiejską
• pojęcia i opinie wiejskiej zbiorowości, przysłowia, porzekadła, tradycyjne epitety

Od liryki Kasprowicz przeszedł do epiki i dramatu, potem wrócił na dobre do liryki.

Dramatyzowane poematy i dramat naturalistyczny

Od wczesnych lat Kasprowicz dramatyzował utwory z pogranicza liryki i epiki:

• poematy filozoficzne (ideologia Shelleya): retoryczny monolog w uteatralnionej scenerii i konwencji; poematy w formie udramatyzowanej: walka dobra ze złem
• wiersze obyczajowe o tematyce chłopskiej, w których dużą rolę gra dialog

Aryman i Oromaz (mity irańskie, niemal zupełnie udramatyzowany, prawie same dialogi) oraz Chrystus (częściowo udramatyzowany, nawiązywanie do średniowiecznych tradycji dramatycznych – moralitetu i misterium) to poematy o metafizycznej walce dobra ze złem.

Pierwszy dramat Kasprowicza to Świat się kończy!:

• wiąże się tematycznie z chłopskimi cyklami wierszy, należy do naturalizmu niemieckiego
• dramat naturalistyczny niemiecki jest najbardziej zbliżony do francuskiego naturalizmu (berliński teatr Freie Bühne = Theatre Libre z chłopskimi sztukami Anzengrubera)
• dramat Kasprowicza jest współczesny powstaniu teatru berlińskiego, nie można więc mówić o wpływach, ale raczej o podobnej podstawie
• studium rozkładu więzi moralno-społecznej wsi na wschodnich obszarach Prus pod wpływem procesów industrializacji (jak w Vor Sonnenaufgang Hauptmanna)
• jest to jeden z pierwszych utworów polskich konsekwentnie pisany gwarą !!! (postulaty naturalizmu; wcześniej – Dygasiński w Beldonku)

Publicystyka i poezja publicystyczna studenckich lat Kasprowicza

Kasprowicz uprawia wierszowaną publicystykę i publicystykę sensu stricto (np. korespondencje ze Śląska i z Poznańskiego do prasy warszawskiej, lwowskiej, petersburskiej).

Publicystyka jest dynamiczna wewnętrznie – starcie dwóch systemów wartościowania społeczno-politycznego: socjalistycznego i narodowego.

W 50. rocznicę powstania listopadowego w Genewie socjaliści polscy podzielili się:

(1)         Waryński i genewska grupa „Równości” – dezaktualizacja tradycyjnego międzynarodowego hasła rewolucyjnego Vive la Pologne! wobec bliskiego wyzwolenia ludów przez rewolucję proletariatu

(2)         grupa działaczy zw. z nieistniejącą już I Międzynarodówką, która święciła rocznice polskich powstań narodowych (depeszę wysłali Marks i Engels) – postulat niepodległości Polski

Kasprowicz na krótko, ale intensywnie przyjął wariant pierwszy. Wkrótce przychodzi pogłębiająca się reakcja przeciw niedocenianiu postulatów narodowowyzwoleńczych.

Trzeci nurt publicystyki to antyklerykalizm (raz wskazuje na reakcyjność społeczną kleru, raz na jego ugodowość wobec zaborcy).

Ważny jest tu wiersz Oni i my z początku wrocławskiego okresu życia poety:

• manifest, w którym głosi się program rewolucji społecznej (symboliczne imię Spartakusa), zwalcza się solidaryzm narodowy
• Jan Ludwik Popławski mówił, że to manifest stronnictwa ludowego, czyli grupy publicystów „Głosu” (z nim na czele), która była zalążkiem endecji – często czyni się z Kasprowicza „sztandar” obozu narodowego

Z czasem Kasprowicz porzuca elementy rewolucyjne i oddala się od socjalizmu. Zarzuca socjalistom polskim niedostrzeganie proletariatu wiejskiego i lekceważenie aspiracji narodowych chłopa i robotnika. Jego ostatnie rozterki widać w sonetach Z więzienia.

MODERNIZM

Przełom modernistyczny

Nowa literatura jest przede wszystkim subiektywna i irracjonalna. Polski modernizm wiele zawdzięcza literaturom zachodnioeuropejskim – francuski symbolizm, niemiecki ekspresjonizm (teoretyczno-programowy dopiero w 1910 r.; w Polsce: Przybyszewski, Berent, Kasprowicz).

Według Lipskiego pierwociny modernizmu pojawiają się w latach 1887-91 na łamach warszawskiego „Życia” Zenona Przesmyckiego (Miriama).

• tu pojawiły się wiersze Kasprowicza, świadczące o przełomie w jego twórczości, np. O, zbliż się śmierci, ale tylko jako epizod w twórczości naturalistycznej
• przewaga funkcji ekspresywno-emocjonalnej języka, tematem są emocje podmiotu, nastrój pesymizmu, melancholii, bólu (wydaje się jednak, że podmiot czerpie z nich i z ich demonstrowania jakieś masochistyczne zadowolenie)
• motywy bezwolnego znużenia i aluzje do przezywania klęski ideałów (dekadentyzm)
• część wierszy nosi ślady filozofii Schopenhauera (np. Stłum tę chęć życia)

Przełom modernistyczny u Kasprowicza przebiega przez poemat Miłość: dwie pierwsze części (Il Amore desperato, 25 lipca 1891 i Miłość-Grzech, koniec 1891) oddzielone są od trzeciej (Amor vincens z 5 października 1892).

• cz. 1: autor ukryty za poematem, obrazy zmysłowe, brutalne, dialektyka pozytywistyczna
• cz. 2: nie fakt poszczególny, ale potęga kosmiczna, nie konkret, ale symbol ogólnoludzki; miłość nabiera wymiaru metafizycznego, a przyroda jest symbolicznym tłem, świątynią

W „Kurierze Lwowskim”

„KL” to dziennik radykalnych demokratów lwowskich. Podłożem ideologicznym były Szkice programowe Bolesława Wysłoucha publikowane na łamach „Przeglądu Społecznego”.

• trzeba stanąć na gruncie realnych interesów ludowych – to warunek konieczny rozwoju narodowego
• program...