ŻELAZKO.pdf

cz. 48

ŻELAZKO

ŻAR ELEGANCJI

Australopitek i Homo habilis – człowiek

pierwotny

Homo erectus – człowiek wyprostowany

Homo sapiens – człowiek rozumny

Człowiek z Cromagnon

Pierwsze wyraźne przejawy tzw. kultury

rolnej – uprawy, co pociąga za sobą po-

czątki osiadłego trybu życia (Mezopotamia,

Azja Wschodnia, Meksyk, Peru).

Pojawia się: pismo, koło, żagiel, wytop me-

tali z rud

W Chinach do wygładzania materiału (pra-

sowania) po raz pierwszy zas-

tosowano rozgrzane metalowe

naczynia.

3 000 000 lat p.n.e.

2 000 000–1 500 000 lat p.n.e.

350 000–250 000 lat p.n.e.

ok. 10 000 lat p.n.e.

ok. 8 000 lat p.n.e.

Piotr Kawalerowicz

w IV tysiącleciu p.n.e.

Jedną z najbardziej ludzkich, spo-

śród wielu charakterystycznych

dla człowieka cech, jest ciekawość .

W połączeniu z uporem, pracowi-

tością i dociekliwością często była

źródłem odkryć – zarówno tych po-

pychających cywilizację do przodu,

jak i tych, które na lata pogrążały ją

w mrokach. Jaka jest historia wyna-

lazków i odkryć, skąd się brały, kto

i gdzie ich dokonywał, jaki był ich

dalszy los i wpływ na cywilizacje?

I w. p.n.e.

Bogato zdobione chińskie naczy-

nie do prasowania z 1780 r. Idea

działania – ta sama przez wieki.

p.n.e. /n.e.

Chińskie malowidło z XII w. przedstawiające

kobiety wygładzające jedwabną tkaninę za

pomocą patelnio-żelazka.

Umiera geniusz nieskrępowanej myśli –

Leonardo da Vinci, pozostawiając po sobie

ok. 7000 stron notatek zawierających po-

mysły i wynalazki.

W Europie pojawiają się pierwsze żelazka

tzw. sadiron. Są ciężkie, ważą od 2 do

4 kg.

V 1519 r.

Żelazko wykonane z terakoty. Waga 4,13 kg.

Wymiary: 19,5 × 10 × 19 cm. Prawdopodob-

nie pochodzi z II–IV w.

XVII w.

ŻELAZKO

Nie jest wiadome, kiedy ludzie

wpadli na pomysł, aby wygładzać mate-

riały i gdzie taka próba miała miejsce po

raz pierwszy. Wiadomo natomiast z pew-

nością, że to Chińczycy byli pierwszymi,

którzy do prasowania użyli rozgrzanego

metalu. Wykorzystywali do tego naczynia

Sadiron – pierwsze że-

lazka to charakterysty-

cznie ukształtowany ka-

wałek metalu z wypole-

rowanym spodem oraz

rączką.

Slickstones –

ozdobne szklane

wygładzacze do

tkanin w kształcie

odwróconego

grzyba z XVIII i XIX

w. Czasami wyko-

nywano je również

z marmuru lub

twardego drewna.

Gliniane

żelazko

zotworami,

pochodzące

zAfryki Pół-

nocnej z ok.

1760 r.

W Algierii (Afry-

ka) plemiona

Berberów do

prasowania tra-

dycyjnie używa-

ją podgrzewa-

nych metalo-

wych żelazek

na długiej rącz-

ce tzw. kabyle

irons.

Do roz-

prostowa-

nia mate-

riału

iwygła-

dzania

stosowa-

no też

specjalne

deski

(mangle

board)

oraz wał-

ki, które

następnie

dały po-

czątek

maglowi.

1852 r.

W Ameryce przyznano patent na udoskonalone żelazko

opalane węglem drzewnym, które „czyniło możliwym

prasowanie stale gorącym żelazkiem”.

Żelazko ogrzewane

węglem drzewnym.

Posiadało specjalny

ruszt na paliwo,

klapkę umożliwiają-

cą napełnianie

i czyszczenie oraz

regulator dopływu

powietrza.

Czy wiesz, że...

Zalecane temperatury praso-

wania dla materiałów:

Acryl: 135°C

Lycra/Spandex: 135°C

Nylon: 135°C

Acetate rayon: 143°C

Polyester: 148°C

Jedwab: 148°C

Wełna: 148°C

Wiskoza: 190°C

Triacetate rayon: 200°C

Bawełna: 204°C

Len: 230°C

1858 r.

W. Vandenburg i J. Harvey opatentowali przyrząd do pra-

sowania ułatwiający prasowanie rękawów i nogawek.

W kilku krajach pojawiają się konstrukcje żelazka ogrze-

wanego za pomocą gazu. Są wyposażone w gumowy

przewód umożliwiający podłączenie do domowej insta-

lacji gazowej lub zbiorników.

Mary F. Potts ze stanu Iowa (USA) otrzymuje patent na

żelazko zwężające się na obydwu końcach. Umożliwia to

prasowanie w obu kierunka ch.

Mary F. Potts konstruuje

i uzyskuje patent na żelaz-

ko (sad iron) z odłączaną

rączką. Rozwiązanie na-

tychmiast zyskuje ogrom-

ną popularność i wdzięcz-

ność gospodyń.

Elijah McCoy Received

uzyskuje patent na stół

do prasowania.

Henry W. Seely z Nowego

Jorku jako pierwszy opa-

tentował żelazko ogrzewa-

ne energią elektryczną

(ang. electric flat iron).

Wewnątrz umieścił elek-

trycznie podgrzewaną spiralę grzejną o mocy kilkuset

watów, zasilaną z domowej sieci elektrycznej.

We Francji opracowano żelazko ogrzewane węglem, ale

okazało się zbyt niebezpieczne i nie zyskało popularności.

ok. 1860 r.

1870 r.

Prasowanie to wygładzanie tkaniny za

pomocą wysokiej temperatury i nacis-

ku. Dzieje się tak, ponieważ, pod wpły-

wem temperatury więzy w cząstecz-

kach polimerów tworzących włókna

tkaniny rozluźniają się. Kiedy włókna

są gorące, rozprostowują się pod na-

ciskiem żelazka, a po ochłodzeniu –

zachowują kształt.

1871 r.

1874 r.

1882 r.

Żelazka pani Potts były

sprzedawane w zestawach:

3 podstawki + 1 rączka.

1882 r.

o kształcie patelni, które wypełniano

rozgrzanymi kamieniami, a następnie

dociskano do rozpostartego materiału.

Uważa się, że ta metoda była znana

już ponad dwa tysiące lat temu.

Kilkaset lat później na północy

Europy do wygładzania tkanin używa-

no nadal prymitywnych narzędzi wy-

konanych z odpowiednio ukształtowa-

nych kamieni, szkła czy drewna. Aby

wygładzić fałdy i zagięcia materiału,

prasowano go poprzez nacisk – np.

pocierając płaskim kamieniem. Takie

metody w niektórych rejonach były

stosowane nawet do połowy XIX w.

Takich „wygładzaczy” wykona-

nych ze szkła, które dodatkowo wypo-

sażone były w uchwyty, używano

w Anglii. Nazywano je: slickstones,

sleekstones lub slickenstones. Slick-

stones były standardowym wyposaże-

niem angielskich pralni w późnym

średniowieczu i pozostawały w uży-

ciu do XIX w. długo po tym, jak kuźnie

zaczęły produkować pierwsze żelazka

wykonane z metalu. Zapewne taka

popularność wynikała z faktu, iż były

proste w użyciu, przez co wygodne do

drobnych prac. W przeciwieństwie do

żelaznego żelazka nie wymagały du-

żego zachodu m.in.: nagrzewania, roz-

kładania specjalnych kocy czy stolika

do prasowania.

Nieco inne metody prasowania

były dostępne dla bogatych. Obsługu-

jący ich średniowieczni maglarze, aby

przygotować i wygładzić duże obrusy

czy prześcieradła, stosowali różnorod-

ne metody: rozciągali wilgotny jesz-

cze materiał na specjalnych ramach,

prasowali go za pomocą specjalnych

wałków (tzw. calenders) lub ściskali

za pomocą prasy śrubowej.

W ubogich domach, których

właścicieli nie było stać na prasę,

z problemem prasowania większych

fragmentów materiału poradzono so-

bie, stosując specjalne deski do ma-

glowania oraz wałki.

Pierwsze proste przyrządy do

prasowania wykonane z żelaza pow-

stały w późnym średniowieczu około

XVII w. Wykonywali je kowale. Takie

pierwotne żelazko było nagrzewane

na piecu lub nawet na wolnym ogniu.

Nazywano je różnie: flat irons lub sad

W Korei i na Dalekim Wschodzie nadal do prasowa-

nia używa się naczyń kuchennych, do których wkła-

da się rozgrzane przedmioty.

1886 r.

Rysunek z XIX w., pochodzący z po-

łudniowej Korei, przedstawia kobiety

prasujące za pomocą patelnio-żelaz-

ka/rondelko-żelazka.

Specjalny piecyk do nagrzewania

kilku żelazek. Żelazka szybko stygły

i trzeba było je ponownie nagrze-

wać. Zwykle używano kilku sztuk.

Earl H. Richard-

son zaprojekto-

wał żelazko, w którym źródło

ciepła zostało umiejscowione

tak, że silnie ogrzewało przed-

nią jego część. Tzw. hot point

pozwalał lepiej prasować pli-

sowane materiały, butonierki,

dziurki od guzika i inne trud-

no dostępne miejsca.

1905 r.

Żelazko ze

zdejmowaną

rączką.

Na początku XX w.

energię elektryczną

dostarczano do do-

mów tylko wieczorem

– do oświetlania.

Utrudniło to start

elektrycznym żelaz-

kom.

Firma Simens wypuszcza na rynek żelazko Xcel.

Trwałe, o dobrych proporcjach, z niklowaną obudo-

wą. Wyposażono je w niklowaną stopę, drewnianą

rączkę (specjalnie za-

mocowaną, aby zapo-

biec obracaniu) oraz

specjalny wspornik

dla kciuka. Złącze za-

silające było dodatko-

wo emaliowane lub

wykonane z ceramiki.

1919 r.

Do przygotowania kalendarium

wykorzystano materiały źródłowe:

www.wikipedia.org

www.loc.gov

1926 r.

Firma Eldec z Nowego Jorku wyprodukowała pierwsze żelazko

na parę. Miało ono tylko jedną dziurę, przez którą wydobywała

się para. Ale już wkrótce wyścig na liczbę otworów (na parę)

ruszył... pełną parą.

Firma Marks and Spencer wprowadza na rynek własny model

żelazka o eleganckiej emaliowanej obudowie.

W USA firma Silex Co. wprowadza na rynek „American univer-

sal automatic iron” – żelazko z regul acją temperatury.

Wyprodukowano pierwsze angiel-

skie żelazko z termostatem. Zapro-

jektował je Christian Barman, zry-

wając z dotychczasowym kanonem

wzornictwa – oryginalną ergono-

miczną obudowę wykonano z por-

celany z jednego kawałka, łącznie

z rączką. Stopę wykonano z chromowanej stali.

HMV wprowadza na rynek kolejny model: HMV „Ceramic”.

Urządzenie posiadało element grzejny o dużej mocy, regulację

temperatury, miało też ciężką chromowaną stopę, która równo-

miernie rozprowadzała ciepło. Nowatorski projekt zaprezento-

wano na wystawie Ideal Home Exhibition w 1936 r.

Na rynek trafia drugie żelazko firmy Morphy-Richards. Jest pro-

dukowane masowo. Jego produkcja w 1939 r. wynosi ponad

1000 szt. dziennie.

Na rynek trafia pierwsze

żelazko z termostatem

firmy Hotpoint – Plus 5.

1929 r.

1927 r.

1935 r.

1936 r.

Obudowę wykonano z ceramiki.

1936 r.

Z przymrużeniem oka

1937 r.

Urządzenie wyposażono

w pokrętło z oznaczenia-

mi materiałów, ułatwiające

regulację temperatury.

1938 r.

W Anglii opatentowano żelazko „Creda Halo”. Jest to jedna

z pionierskich konstrukcji wśród

zautomatyzowanych żelazek.

Żelazko wyposażono m.in. w czo-

łową lampkę, która znakomicie

sprawdziła się podczas zaciemnie-

nia w czasie II wojny światowej.

1938 r.

Charakteryzuje się nowoczesnym dynamicznym wzornic-

twem. Ciekawie wyprofilowaną rączkę wykonano z czarnego

plastiku (bakelit), osadzając

w niej oświetlenie i kontrolkę,

dodatkowo kształt rączki został

powtórzony na przełączniku tem-

peratury.

Tradycyjne żelazko firmy GEC

w nowoczesnej opływowej obu-

dowie. Było popularne, produko-

wano je do 1960 r. Model zapro-

jektował Raymond Lewy.

Firma Premier wprowadza na ry-

nek żelazko termostatyczne model Eight-O-Eight. Ciekawos-

tką jest rozwiązanie podłączenia zasilania, które umożliwiało

dostosowanie żelazka na potrzeby osób lewo- i praworęcz-

nych.

1939 r.

irons – w wolnym tłumaczeniu:

żelazko płaskie lub ciężkie („sad”

w średniowieczu oznaczało: solid-

ny/ciężki).

Wczesne żelazka miały is-

totny mankament – metalową

rączkę, która nagrzewała się wraz

z żelazkiem po czym parzyła pra-

sującego w rękę. Nieco później

zaradzono temu przez wynalezie-

nie odłączanego uchwytu, a po-

tem zastosowanie izolacji rączki.

W codziennym prasowaniu wyz-

waniem była nie tylko gorąca ręko-

jeść. Aby efektywnie prasować, po-

trzeba było co najmniej dwóch żela-

zek – gdy jedno było w użyciu, dru-

gie się podgrzewało. Istotna była też

cała procedura – np. aby zapobiegać

przywieraniu żelazka do wykrochma-

lonej pościeli, stosowano pszczeli

wosk. Podczas prasowania należało

też bacznie uważać żeby temperatu-

ra żelazka nie była za wysoka, bo

groziło to przypaleniem materiału.

Niemałym wyzwaniem było dla

gospodyń również utrzymanie żelaz-

ka w dobrej kondycji. Była to żmudna

praca. Oprócz nienagannej czystości,

należało jego podstawę (tzw. stopę)

wyszlifować i wypolerować, a także

systematycznie odpowiednio zabez-

pieczać przed rdzewieniem (oliwić).

Z czasem zaczęto modernizo-

wać budowę żelazka, tak aby zapew-

nić trwałą i odpowiednią tempera-

turę. Popowstają żelazka tzw. pu-

dełkowe ze specjalnym obszernym

zasobnikiem, w którym umieszcza-

no czynnik grzejny. W historii że-

lazka stosowano różnorakie pali-

wo. Wkładano do żelazek węgiel

drzewny, były żelazka na gaz, na

paliwo ciekłe (alkohol, olej wielory-

ba) itp. Takie żelazka dostarczały

niemało emocji – potrafiły się za-

palić czy nawet wybuchnąć. Zapewne

z tego powodu skonstruowano nieco

płytsze i bezpieczniejsze modele, do

których stosowano specjale wymien-

ne metalowe wkładki. Były one od-

dzielnie nagrzewane, w Polsce przyję-

ło się je nazywać duszą.

Jednak dopiero pojawienie się

żelazka elektrycznego na początku

XX w., a wkrótce potem termostatu

okazało się przełomem. Pasowanie

stało się dużo czystsze, łatwiejsze

i bardziej bezpieczne. Zarówno dla

prasującego, jak i prasowanego ma-

teriału.

General Mills prezentuje

model żelazka o nowo-

czesnym wzornictwie

i praktycznych właści-

wościach. Zaokrąglony tył

stopy umożliwia praso-

wanie w przód i w tył.

Żelazko ma z boku spec-

jalne skrzydełka, które

służą jako podpórki, ma

również regulator tempe-

ratury w rączce, zintegro-

wany z kontrolką.

1946 r.

Gdy w latach 50. odkryto, że temperatura jest czynnikiem

decydującym, zaczęto produkować lżejsze żelazka.

Australijskie że-

lazko na paliwo

płynne. Trudno

dziś sobie wy-

obrazić praso-

wanie czymś

z płomieniem

wśrodku.

Firma Rowenta wprowadza na rynek swoje pier-

wsze żelazko z termostatem.

Firma Rowenta wprowadza na rynek swoje pier-

wsze żelazko z parą.

Firma Hoover prezentuje model 4354 – tzw. suche

żelazko (tak zaczęto, dla odróżnienia od wersji pa-

rowych, określać nową linię lekkich żelazek).

George R. Mackey

uzyskuje w USA pa-

tent na przemysłowe

żelazko parowe.

W Polsce w hucie Ba-

tory (Chorzów) wyp-

rodukowano ostatnie

żelazko „na węgiel”.

Produkowano je

z przeznaczeniem dla

niezelektryfikowanych

obszarów wiejskich.

Firma Tefal wprowadza na rynek pierwsze na świe-

cie żelazko wyposażone w elektroniczny termostat.

Na rynek trafia seria żelazek Aquagliss ze zintegro-

wanym systemem antywapiennym firmy Tefal.

Firma Eurolux wprowadza na rynek żelazko używa-

jące do prasowania pary pod wysokim ciśnieniem

(5 barów) i o temperaturze 130°C, tzw. suchej pary.

Sucha para powoduje, że ubrania

są prasowane szybko, nie niszczą

się i nie zmieniają zapachu, moż-

na nią prasować materiały natu-

ralne – bawełna, len, jedwab

i sztuczne – elana, wiskoza, bez

obawy zniszczenia.

1949 r.

1957 r.

1962 r.

1974 r.

1981 r.

1990 r.

2007 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: