Pilch Jerzy - Felietony.pdf - Pilch Jerzy - look.16

Jerzy Pilch

Felietony

Dziesięć słów (02)

„Jaki miły ten Kraków. Sami nieboszczycy" - pisał poeta i faktycznie, kiedy po długiej nieobecności przemie-

rzam ciemne i zamarznięte zaułki, czuję tę aurę: miłą i śmiertelną. Obyśmy wszyscy żyli wiecznie, ale z ra-

chunku prawdopodobieństwa wynika, że nadchodzące stulecie będzie także sezonem fantastycznych pogrze-

bów. Kraków - zwłaszcza na przybyszach z dalekich stron - sprawia wrażenie miasta doskonale do tego sezo-

nu przygotowanego. Idę - dajmy na to - wymarłą ulicą Smoleńsk i ucho wytężam ciekawie, i słyszę subtelny

chrzęst czcionek składanych w strzeliste nekrologi, szelest żałobnych chorągwi, ktoś czarnym kordonkiem

wyszywa inicjał na sepiowym całunie. W mojej ulubionej kawiarni również panuje dławiąco rozkoszna deka-

dencja, wszystkim czterem kelnerkom pogrzebowa bielizna w identycznych proporcjach wyłazi spod brokato-

wych sukienek. Zamawiam to co zwykle, przeglądam prasę krakowską i ogólnopolską, przeglądam noworocz-

ny „Tygodnik Powszechny" i ożywiam się znacznie, czuję, jak krew w zamarzających żyłach krąży żywiej.

Na ostatniej stronie „Tygodnika" Zbigniew Mentzel wznosi interesujący toast noworoczny. „Drodzy Przyja-

ciele! - powiada - Podzielmy się swoimi słowami. I poczujmy blask, jaki bije od słowa". Asumpt do tego,

wbrew pozorom bardzo szczególnego, toastu daje Mentzlowi pochodząca sprzed bez mała pół wieku notatka

Alberta Camusa: „Odpowiedź na pytanie o moje dziesięć słów: świat, cierpienie, ziemia, matka, ludzie, pusty-

nia, honor, bieda, lato, morze". Zainspirowany Camusem Mentzel rozważa następnie dziesiątkę swoich słów

(„matka, ojciec, dom, wstyd, ryby, ciało, Polska, serce, wierność, język"), dalej zaś ja sam intensywnie zain-

spirowany i Camusem, i Mentzlem przystępuję do namysłu nad moimi dziesięcioma słowami.

Znalezisko Mentzla jest jak sądzę pobudzające w sposób wszechogarniający, oczami duszy już widzę np. rzut-

kich reżyserów, co ułożywszy swoje własne dziesiątki kluczowych słów, będą następnie wedle wynotowanych

haseł pisać scenariusze i kręcić dziesięcioodcinkowe cykle, i te na wskroś autorskie seriale (odcinek pt. „Dzie-

ciństwo", odcinek pt. „Stalinizm", odcinek pt. „Kobiety") wreszcie, wreszcie zyskają na Zachodzie (zwłaszcza

odcinek pt. „Zachód") uznanie porównywalne z „Dekalogiem" Krzysztofa Kieślowskiego, a może nawet zy-

skają one uznanie jeszcze większe. Wszystko jedno zresztą.

Istotą ewentualnych kontynuacji pomysłu (zarazem istotą spostrzegawczości felietonisty „Tygodnika Po-

wszechnego") jest proste, ale też i trudne przyjęcie do wiadomości faktu, że idzie tu o słowa, nie o co innego.

O słowa, nie o rzeczy nazywane słowami. To nie ma być lista dziesięciu najważniejszych pojęć mojego życia,

to nie ma być lista dziesięciu najistotniejszych kategorii ani dziesięciu moralnych drogowskazów, ani dziesię-

ciu najważniejszych przeżyć, ani dziesięciu podstawowych wspomnień, ani dziesięciu dramatów, ani dziesię-

ciu uciech, ani dziesięciu najważniejszych miejsc, ani imion, ani nazw, ani tras dziesięciu naszych duchowych

albo nieduchowych wędrówek, ani dziesięciu poznawczych wstrząsów, ani dziesięciu autorytetów, ani dzie-

sięciu takich czy innych iluminacji. To ma być lista dziesięciu słów. Dziesięciu słów życia. Kto tej zasady nie

rozumie, w zasadzie nie powinien brać udziału w zabawie, która zresztą - przez słowo właśnie - żadną zabawą

nie jest. Czynię to zastrzeżenie, choć świadom jestem jego utopijności, zabronić udziału nikomu nie można, z

pewnością znajdą się uroczy facecjoniści, co na swoich spisach umieszczą np. dziesięć damskich imion (Jola,

Viola, Mariola itd.) albo dziesięć elementarnych zgoła potrzeb, albo dziesięć niezbywalnych atrybutów wła-

snej egzystencji (papierosy, zapałki, mały Żywiec itd.), że nie wspomnę o bojowych formacjach, których dzie-

siątki słów, nomen omen, życia zaczynać się będą od: 1) Pornografia, 2) Żydzi, 3) Adam Michnik, 4) Katarzy-

na Kozyra itd.

Istotą słowa, tak jak ja jego istotę rozumiem, jest niezbywalna w nim - z wysoka mówiąc - obecność piękna.

Jeśli na liście moich dziesięciu słów byłoby dajmy na to słowo: pióro, to znaczyłoby, że spośród wszystkich

słów w taki czy inny sposób opisujących czy określających, czy symbolizujących mój zawód - literaturę, wy-

bieram pióro właśnie dla jego obrazowej zmysłowości, przez pamięć czarno-zielonego pelikana, którym pisał

ojciec, przez pamięć wszystkich piór, którymi ja pisałem, przez pamięć wiersza Szymborskiej o Tomaszu

Mannie („cudownie upierzona watermanem ręka") i również dlatego, że pióro bywa elementem skrzydła, na

przykład skrzydła anielskiego.

Raz jeszcze przeczytałem toast noworoczny Zbigniewa Mentzla i wydobyłem z kieszeni ołówek firmy UHU i

na papierowej serwetce wypisałem dziesięć słów mojego życia, a raczej dziesięć moich słów. Ułożyć ich

wszakże w jakiejś kolejności wedle ważności czy hierarchii nie byłem w stanie, chwila była tak podniosła, że

nadanie moim słowom formalnej kolejności alfabetycznej wydało mi się z kolei niestosowne. Z jednym wyjąt-

kiem zostawiłem je tedy tak, jak zostały zapisane. Com napisał, tom napisał - jak mawiała pewna postać histo-

ryczna. Potem uregulowałem należność, skłoniłem się odzianym w brokatowe sukienki i naznaczonym czar-

nymi ramiączkami kelnerkom i wyszedłem na rynek. Mróz schodził z niebios, granatowe światła kładły się na

płycie, wciągnąłem powietrze i wydało mi się, że tak jak czterdzieści lat temu czuję zapach lamp gazowych

wiszących pod Sukiennicami.

Oto dziesięć moich słów zapisanych pod sam koniec roku pańskiego tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego i

dziewiątego: dom, nałóg, dotyk, pismo, dzwon, trawa, światło, matka, skrzydła, koniec.

„Pojedziemy białym koniem" (03)

Jakby mnie kto na obecnym etapie dziejowym zapytał, jaka jest najbardziej wymowna różnica pomiędzy Wi-

słą a Warszawą, zapewne rzekłbym w odpowiedzi, iż w Wiśle karabinowe ani nawet rewolwerowe pociski ra-

czej nie świszczą człowiekowi koło głowy, w Warszawie to bywa.

Jak tak dalej pójdzie, zostanę specjalistą d opisywania zbiegowisk ulicznych, ale mówi się trudno: byłem, sły-

szałem, widziałem. Pałac Kultury od trzeciego piętra tonął w czarnej mgle, pod stacją metra wiekowy muzyk

w kowbojskim kapeluszu darł się na całe gardło, kilkaset metrów dalej na rogu Alej i Nowego Światu spowity

w ceratowy całun leżał zastrzelony złodziej.

Dla mnie - prostego synka z Wisły - dramatyczne sceny wielkomiejskie są wciąż wielką nowiną i nie dziwota,

że reaguję na nie z dziecinnym entuzjazmem. Powiem więcej: jakby mnie kto na obecnym etapie dziejowym

zapytał, jaka jest najbardziej wymowna różnica pomiędzy Wisłą a Warszawą, zapewne (nie bacząc na publi-

cystyczne uproszczenia) rzekłbym w odpowiedzi, iż w Wiśle karabinowe ani nawet rewolwerowe pociski ra-

czej nie świszczą człowiekowi koło głowy, w Warszawie to bywa. Zastanawiam się, czy w ogóle ktokolwiek

kiedykolwiek w ciągu minionego tysiąclecia użył w centrum Wisły broni palnej, nic mi o tym nie wiadomo,

ale może ktoś kiedyś użył. Nie zdziwiłbym się. Odkąd dotarła do mnie - że posłużę się wybitnie dygresyjnym

przykładem - otóż odkąd dotarła do mnie prawdziwie rewolwerowa, a nawet eksplozywna wiadomość, że w

Wiśle (w pensjonacie Piast, dwa kroki od naszej chałupy!) mieszkał pewnego przedwojennego lata Witold

Gombrowicz, że chodził on na wycieczki na Czantorię, na Stożek i na Bukową - elementarnemu odruchowi

zdziwienia ulegam rzadziej.

Tłum otaczający w piątek okolice ronda de Gaulle'a, gdzie rozegrały się dokładnie nazajutrz w gazetach opisa-

ne wydarzenia, również nie dziwił się niczemu. Ludzie spoglądali na rozbite samochody, przestrzelone szyby,

na zaznaczone kredą na asfalcie miejsca po mosiężnych łuskach, na leżący pod kioskiem ciemny, z tej odle-

głości podobny do muzealnej mumii kształt i na ogół zachowywali się stosownie. Jedynie ciągle dochodzący

nowi frajerzy, co o niczym nie mieli pojęcia, naruszali panującą powściągliwość i pytali gorączkowo: Co się

dzieje? Co się stało? Wypadek? Stłuczka? Bomba czy co?

- Nic się nie stało - niski głos przysadzistego mężczyzny o atletycznej posturze zdawał się brzmieć równie

atletycznie - nic się nie stało, policja użyła broni krótkiej i automatycznej, i wykonała wyrok śmierci bez sądu.

- Co też pan opowiada - obruszył się stojący koło mnie starszy pan w sfatygowanym gierkowskim kożuchu -

bandziorów gonili, od południa tu stoję i wszystko widziałem, bandzior kradzionym autem nacierał, bandzio-

rów teraz pełno, sam pół roku temu bandziora, co mi kradł auto z parkingu, złapałem...

- I co, wykonał pan na nim wyrok śmierci? - w głosie mężczyzny o atletycznej posturze nie było śladu szyder-

stwa, była w nim tak skrajna rzeczowość, że poczułem ciarki idące po plecach.

- Tak jest, tak jest - zachłystywał się ktoś niewidoczny, stojący przy samym krawężniku - tak jest, teraz mieć

auto to żaden honor, ale mieć auto, którego nikt nie ukradł albo chociaż nie próbował ukraść, to jest straszny

wstyd. Jeździłem szesnastoletnim Nissanem i upokorzenia doznawałem, miałem się za ostatniego śmiecia, bo

byłem pewien, że na szesnastoletniego Nissana nikt się nie porwie. I masz, w zeszłym tygodniu - mówiącego

najwyraźniej ogarnął nagły, graniczący z ekstazą przypływ niekłamanego zadowolenia - i w zeszłym tygodniu

wreszcie go ukradli. Tak jest, ukradli mi szesnastoletniego Nissana - tryumfował niewidoczny, stojący przy

samym krawężniku przypadkowy komentator zdarzeń.

Policjanci w cywilu, a może funkcjonariusze służb medycznych albo pogrzebowych pochylali się nad zabi-

tym, błyskały latarki, ktoś biegł przez pobojowisko z telefonem komórkowym przytkniętym do ucha.

- Patrzcie państwo, co to życie warte, nic nie warte - chrapliwy choć łagodny głos nałogowej palaczki docho-

dził tym razem z tyłu - równo tydzień temu był sylwester, chłopak na pewno się bawił na prywatce albo w ja-

kimś pubie szastał pieniędzmi, szampana o północy otwierał, najlepsze życzenia składał i odbierał, z dziew-

czynami się całował, całe życie miał przed sobą, całe nowe tysiąclecie i równo za tydzień wszystko się skoń-

czyło, żadne szczęścia, zdrowia, pomyślności się nie ziściło, a nawet wręcz przeciwnie, od paru godzin zabity

leży na chodniku. O patrzcie państwo, już jest całkiem sztywny...

Policjanci, a może inni funkcjonariusze wyjmowali istotnie już poddane rigori mortis ciało z jednego cerato-

wego worka i przekładali do drugiego, wzdrygnąłem się nagle, ciarki na plecach wzmogły swą obecność i po-

czułem głęboką niestosowność swojej własnej w tym miejscu obecności. Wzdrygnąłem, bo przez ułamek se-

kundy zauważyłem, że stopy trupa znowu, znowu w jeden tylko but są obute, że znowu, znowu jedna martwa

stopa w bucie, druga jakby przez to jeszcze bardziej martwa, tylko w skarpecie białej. Nagle z całą jaskrawo-

ścią pojąłem, że zbyt swobodną prowadzę narrację, że zanadto gawędziarsko gawędzę, że wszystko mi się ze

wszystkim zaczyna kojarzyć, strzelanina z Gombrowiczem, trup z butem, but z pensjonatem Piast, strach po-

myśleć co jeszcze z czym.

Poprawiłem tedy torbę na ramieniu a w torbie dźwigałem dwa arcydzieła muzyki operowej oraz jedną kla-

syczną pozycję z zakresu eseistyki literackiej) i rytualnie ruszyłem ku domowi. Rytualnie, ponieważ tak za-

wsze kończę opisy warszawskich scen ulicznych, ich narrator (jeśli dobrze pamiętam zajęcia z teorii literatury:

narrator nie zawsze zbieżny jest z autorem), otóż narrator moich scen ulicznych z narastającą do granic manie-

ry rzekomo zagadkową goryczą zawsze i niezmiennie pod koniec tekstu „rusza ku domowi". Ciemności i

mgły gęstniały, już na drugim piętrze Pałacu Kultury prawie nie było znać świateł, pod stacją metra sędziwy

solista w kowbojskim kapeluszu wydzierał się wniebogłosy i wyczyniał karkołomne i nie związane z melodią

pląsy. „Pojedziemy białym koniem, on nam wiele szczęścia da. Potem wrócę ja do ciebie, nie za miesiąc, to za

dwa". Z całej, niezwykle skomplikowanej i rozdzierającej fabuły pieśni ten akurat fragment z neurotycznym

natręctwem wbił mi się w mózg i raz po raz bezwiednie powtarzałem, a nawet nuciłem całą frazę. Miałem nie-

dparte wrażenie, że przypadkowo usłyszany i zapamiętany dystych odnosi się do wielu kluczowych spraw,

które się dziś wydarzyły albo zostały pomyślane, niczego jednak nie byłem w stanie uporządkować. Gonitwa

myśli dalej szła przez moją głowę jak aria szaleńca.

Gustaw Holoubek, pan Wiecheć i ja (04)

Jestem jak najwyższego mniemania o autobiograficznej prozie Gustawa Holoubka („Wspomnienia z niepa-

mięci" wydawnictwo Muza). Na szacunek zasługuje już sama strategia pisarskiego wyboru. Wielki aktor

mógłby w końcu - jak wiadomo jest to zjawisko w branży powszechne - z wielkim powodzeniem dać książko-

we świadectwo swego artystycznego żywota, niechybnie byłaby to rzecz skrząca się humorem, anegdotami i

rozlicznymi gawędziarskimi i literackimi atrakcjami. Inteligentni ludzie, co znają Holoubka osobiście, opo-

wiadają o nim tak, jak swego czasu Iwaszkiewicz opowiadał o Witkacym; otóż rzekomo w obecności Witka-

cego całkowicie zatracało się własną osobowość, można było jedynie tkwić w niemym podziwie dla jego inte-

ligencji, konać ze śmiechu z jego dowcipów. Ale Gustaw Holoubek nie zamierza traktować własnej biografii

ani nawet własnych umiejętności narracyjnych w sposób instrumentalny, nie chce ze swej pracy, z losów

swych ról, ze swej pamięci artystycznej czynić wehikułu dla tomu wspomnień - wiedziony bardzo rasowym

pisarskim instynktem sięga do „niepamięci". Książka kończy się w momencie, kiedy opisywany w niej młody

człowiek zostaje aktorem, edukacyjna powieść a może autobiograficzny esej Gustawa Holoubka opowiada o

czasach, kiedy Gustawa Holoubka jako takiego nie było jeszcze na świecie. Jest to w istocie powtórzenie ge-

stu proustowskiego, odtworzenie pozornej niepamięci, odzyskanie czasu pozornie utraconego, czułe opisanie

pierwszych ścieżek, którymi szło się na oślep, ale przecież „widząc jasno w zachwyceniu".

Autor bardzo intensywną frazą opisuje najgłębsze dzieciństwo, tamte przedmioty i tamte zapachy, „olśniewa-

jącą, białą aż do niebieskości koszulę ojca", naszyjnik matki, nie zaznany nigdy potem zapach jej perfum, zi-

mowy poranek „widziany oczami nagle rozbudzonego dziecka", kiedy to „ciężar snu opada tak nagle, jak

gwałtownie zdarta zasłona z czarodziejskiego lustra i widzi się wszystko w ostrości jednoczesnej wszystkich

planów". Dziecięcą (czyli na wskroś pisarską) zdolność widzenia wszystkiego w jednoczesnej ostrości wszyst-

kich planów Holoubek zachowuje bez mała we wszystkich epizodach swej książki, potrafi przy tym - nie

chciałbym popadać w pochlebczy ferwor, ale jest to cecha mistrzów - otóż Holoubek potrafi przy tym w oso-

bliwy sposób łączyć umiar z bezceremonialnością, dystans z dobitnością, a nawet powściągliwość z perwersją.

Na przykład sztuka opisywania własnej choroby nawet dawnej, nawet cudem minionej to jest przecież zawsze

bardzo ryzykowny balans na granicy ekshibicjonizmu. Holoubek bez cienia estetycznego kłopotu umie powie-

dzieć wszystko, co więcej, czyni to w taki sposób, i z tym rodzajem literackiej świadomości, że po lekturze le-

piej rozumiem jego głoszoną swego czasu niechęć do „Czarodziejskiej góry". (Rozumiem, co nie znaczy

usprawiedliwiam, doświadczenie biograficzne daje jedynie w tym wypadku mocniejsze uzasadnienie mylne-

mu sądowi literackiemu).

Weźmy opisy pierwszych porywów miłosnych. Jakże one są duchowe, jakże niewinne i jakże zarazem brawu-

rowe w swej cielesności. Te pełne do dziś niedocieczonej tajemniczości lanckorońskie wieczory, podczas któ-

rych wszakże pewien rodzaj wiedzy bywał twórcy z niejaką co wieczorną właśnie regularnością dostarczany!

Ta osobliwa, pełna dławiącej perwersji i wyuzdania scena w zagraconym mieszkaniu na Starowiślnej! Tym

bardziej dławiąca i tym bardziej perwersyjna, że w końcu nie tylko z pozoru nic tu nie zostało powiedziane

czy raczej dopowiedziane. Słowem jest to bardzo przyjemne uczucie, tak, to jest bardzo przyjemne uczucie:

słuchać jak o pierwszych i kolejnych porywach opowiada stary fachowiec.

Nie będę ukrywał: źródłem moich specjalnych emocji w trakcie lektury „Wspomnień z niepamięci" jest fakt,

że choćby w sensie ściśle przestrzennym opisywany przez Holoubka Kraków to jest też mój Kraków. Wpierw

do szkoły powszechnej potem do gimnazjum chodziłem dzień w dzień przecinając Błonia, ojciec (rocznik

1923) przez wiele lat mieszkał przy ulicy Filareckiej, potem z okien nowego mieszkania widać było oddalony

o sto metrów stadion Cracovii. Kraków lat trzydziestych Gustawa Holoubka i mój Kraków w trzydzieści lat

później to są miasta niemal identyczne, bo pomimo dziejowych katastrof niezmienność jest, niekiedy chwaleb-

Pilch Jerzy - Felietony.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: