harcerski system wychowawczy.pdf

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

1. Geneza harcerstwa

Harcerstwo dzięki udoskonalanej przez niespełna 100 lat metodzie harcerskiej oraz

wciąż aktualizowanemu programowi staje się atrakcyjną i skuteczną propozycją

wychowawczą skierowaną do dzieci i młodzieży. Ruch harcerski, istniejący w Polsce od

1910 roku wytworzył jeden z najciekawszych systemów wychowawczych. Jego korzenie

tkwią w angielskim skautingu, który w warunkach rozdartej między trzech zaborców

Ojczyzny został wzbogacony o ideę walki o niepodległość. Powstanie skautingu jest

nietypowym przykładem systemu wychowawczego łączącego dzieci, młodzież i dorosłych. U

jego źródeł znalazła się wojna burska w Afryce Południowej z lat 1899 – 1902, w której

podczas walk o Mafeking wykorzystano specjalne oddziały zwiadowcze chłopców.

Spostrzeżenia z tej wojny wyniesione przez gen. Roberta Baden – Powella 1 oraz

doświadczenia zdobyte w angielskich szkołach pozwoliły mu na zorganizowanie obozu dla

chłopców na wyspie Brownsea oraz wydanie w 1908 r. książki „Scouting for boys” 2 , która

stała się drogowskazem dla milionów młodych ludzi na całym świecie.

Olga Drahonowska - Małkowska 3 i Andrzej Małkowski 4 przenieśli i zaszczepili idee

skautingu angielskiego na grunt odradzającej się niepodległej Polski. Twórca harcerski pisał:

„Celem skautingu jest wprowadzenie do wychowania młodzieży czynnika, który by stworzył

z niej pełnych ludzi, rozwiniętych pod każdym względem, nie tylko umysłowym i moralnym,

ale i fizycznym. Jest to ten sam ideał, który przyświecał Grekom. Przez swój system ćwiczeń

w polu, skauting dąży do wyrobienia wśród chłopców posłuszeństwa, godności własnej,

karności, solidarności, przede wszystkim obowiązkowości i ducha patriotycznego” 5 . Miała to

być „wielka gra”, jak wiele lat później pisał o polskim harcerstwie Aleksander Kamiński.

Proces wychowania skautowego wzbogacony został w gry atrakcyjne dla młodych ludzi,

wtopił się w rytm przyrody i puszczaństwa tworząc podwaliny wychowania ekologicznego.

Skautowe wychowanie objęło charakter, zdrowie i siłę, prace ręczne i zręczność oraz służbę

bliźnim 6 . Twórcy pierwszych drużyn harcerskich oparli się na własnych obserwacjach

zachowań chłopców, ich potrzeb i skłonności. Dostrzegli, jak bardzo potrzebne są młodym

ruch, świeże powietrze, przygoda, współzawodnictwo i współdziałanie w grupie rówieśniczej.

Wychowanie przez grę stało się kluczem do zrozumienia genialnego wynalazku Anglika. Nie

chodzi w skautingu o jedna grę. Całe działanie wychowawcze jest oparte na grze. „Magia

badenpowellowskiej gry musiała być naprawdę wielką, jeśli porwać zdołała młodzież

wszystkich części świata i prowadzi ją przez tak długi okres czasu w chwale ciągłych

powodzeń” 7 - pisał Aleksander Kamiński.

„Wychowanie skautowe pociąga chłopców wszystkich klas, tak biednych, jak i bogatych,

ogarnia nawet swoim urokiem upośledzonych fizycznie – głuchych, niemych, ślepych.

1 Gen.Lord Robert Baden – Powell of Gilwell (1857 – 1941), Naczelny Skaut Świata, twórca w 1907 r.

skautingu w Anglii, autor wydanej w 1908 r. książki „Scouting for boys”

2 Polskie tłumaczenie: Lord Baden – Powell of Gilwell . Skauting dla chłopców. Warszawa 1938

3 hm Olga Drahonowska – Małkowska (1888 – 1979), twórczyni pionu żeńskiego harcerstwa w Polsce

4 hm Andrzej Małkowski (1888 – 1919), twórca polskiego harcerstwa, tłumacz książki „Scouting for boys”,

autor książęk „Skauting jako system wychowania młodzieży” oraz „Jak skauci pracują”, inicjator i pierwszy

redaktor czasopisma „Skaut”

5 Geneza harcerstwa. Wybór i opracowanie Marian Miszczuk. Warszawa 1992 s. 26

6 Robert Baden – Powell. Wskazówki dla skautmistrzów. Warszawa 1998 s. 27

7 A. Kamiński. Krąg Rady. Katowice 1935 s.7

Napełnia ich chęcią do nauki. Zasadą według której działa skauting jest to, że bierze się pod

uwagę pomysły chłopca, jego zainteresowanie i zamiast uczyć skłania do

samowychowania” 8 . W roku 1911 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” tak oceniło

wartości wychowawcze skautingu: „Skauting to system wychowawczy, mający na celu

wykuwanie najlepszych charakterów w wieku, gdzie grunt po temu najpodatniejszy” 9 .

2. Idea i metoda harcerska

Ideową podstawą ruchu harcerskiego jest Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie.

Najtrwalsze okazały się sformułowania z 1932 r., które po latach odrzucenia przez system

„wychowania” PRL powróciły niemalże we wszystkich działających organizacjach

harcerskich 10 . Dla harcerza uroczysty moment składania Przyrzeczenia jest deklaracją woli

pełnienia służby Bogu, Polsce i bliźnim. Dla wychowawcy słowa Roty: „Mam szczerą wolę

całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim, być posłusznym(ą)

Prawu Harcerskiemu” 11 formułują cztery wskazania programu wychowawczego:

1. religijność (służba Bogu)

2. patriotyzm (służba Polsce)

3. braterstwo (służba bliźnim)

4. praca nad sobą, samowychowanie (posłuszeństwo Prawu Harcerskiemu)

Poza bardzo czytelną dla milionów skautów na świecie ideą, o sukcesie harcerstwa

decyduje przyjęta przez nie aktualna i stosowana do dzisiaj metoda. W najbardziej jasny i

syntetyczny sposób została opisana jeszcze przed II wojną światową dla potrzeb ówczesnego

kształcenia kadry instruktorskiej.

Metodę harcerską można przedstawić w sposób graficzny w postaci otwartej dłoni 12 .

Każdej części dłoni przypisano określone, istotne znaczenie.

RAMIĘ ręki stanowi kontakt z przyrodą ,

a więc życie na łonie natury. Harcerski styl życia to życie w lesie w trudnych warunkach

zbliżających do natury, wymagających harmonijnego współżycia z przyrodą. Polowe formy

harcerskiej pracy oparte są na założeniu bliskiego kontaktu z przyrodą to obozy, biwaki,

rajdy, gry terenowe, biegi, harce, próby wodzów. Las doskonale wpisuje się przy tym w

polską tradycję narodową - to on wiele razy dawał schronienie partyzantom, był świadkiem

walk o wyzwolenie ojczyzny spod obcego jarzma.

DŁOŃ otwarta symbolizuje zasadę dobrowolności bycia w harcerstwie.

Harcerzem zostaje tylko ten, kto sam tego pragnie, a nie komu to nakazano. Bycie harcerzem

ma być wynikiem osobistych przekonań, a nie nacisku ze strony rodziców czy nauczycieli.

Kandydat na harcerza przechodzi okres próbny, w którym sam może przekonać się, czy

podoba mu się środowisko drużyny harcerskiej, a jednocześnie drużynowy i zastępowy

8 dz. cyt. s. 28

9 W. Hausner. O Prawie Harcerskim przy ognisku. Warszawa 1998 s. 12

10 Tekst ten przyjęły m. in.: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Związek Harcerstwa Polskiego poza

granicami kraju, Polska Organizacja Harcerska, Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”, NKIH

„Leśna Szkółka”, Federacja Drużyn im. Cichociemnych

11 Rota Przyrzeczenia Harcerskiego z 1932 r. (redakcja V)

12 Symbol ten nazywany jest w metodyce harcerskiej „Ręką metody”

oceniają jego postawę. Dziecko z własnej woli wyraża zgodę na to, by stać się podmiotem

wychowania. Wcześniej wyrażają na zgodę na pracę w drużynie harcerskiej jego rodzice.

KCIUK - najważniejszy ze wszystkich palców , to system zastępowy.

Jest to najważniejszy element organizacji życia harcerskiego. Istota systemu zastępowego

polega na pracy w małych, na stałe zorganizowanych grupach młodzieży. Istotą systemu

zastępowego jest obarczenie młodego człowieka (zastępowego) odpowiedzialnością za małą

grupę i obdarzenie go przez drużynowego zaufaniem. Daje to znakomite efekty

wychowawcze: zaufanie mobilizuje do odpowiedzialnej postawy, do pracy nad sobą.

Wspomniane wyżej efekty wychowawcze wzmacnia podział na pion żeński i męski w

Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, z odrębną metodyką pracy w drużynach harcerek i

harcerzy.

PALEC WSKAZUJĄCY symbolizuje współzawodnictwo i współdziałanie.

Ważne jest równoczesne zaistnienie obu tych elementów - w żadnym wypadku nie mogą one

istnieć osobno, gdyż nie prowadzą wtedy do zamierzonych celów wychowawczych. Samo

współzawodnictwo prowadziłoby do uznania rywalizacji za cel działań i wyparcia ducha

braterstwa, który panuje w drużynie harcerskiej. Współzawodnictwo ma związek z systemem

motywacji (np. organizowane są konkursy na najlepszy zastęp, rywalizacja o pierwsze

miejsce w grach i harcach, współzawodnictwo między drużynami). Obowiązują tu ściśle

określone reguły dające wszystkim równe szansę, często opierające się o zadania zespołowe

integrujące zastęp i drużynę harcerską.

PALEC ŚRODKOWY to wzajemność oddziaływania.

W harcerstwie nie istnieje ścisły podział na wychowawców i wychowanków w tym

znaczeniu, że wszyscy nawzajem zachęcają się do doskonalenia oraz przestrzegają tego

samego Prawa Harcerskiego. Nie ma odrębnych praw dla wychowawców i wychowanków.

PALEC SERDECZNY to pośredniość oddziaływania.

Oznacza, że drużynowy przekazując ideały wychowawcze, nie poucza lecz stawia harcerza w

trudnych sytuacjach. Harcerz dzięki samodzielnemu rozwiązywaniu problemów pod okiem

doświadczonego instruktora - wychowawcy uczy się znacznie więcej, a drużynowy osiąga w

ten sposób założone cele wychowawcze. O harcerskiej idei nie mówi się wprost, lecz ukazuje

się ją w codziennym, harcerskim życiu. Jedynym werbalnym przekazem idei w harcerstwie

jest gawęda i piosenka, choć i w tych formach używa się raczej przykładu godnego

naśladowania bądź języka poetyckiego. Pośredniość oddziaływania to także doświadczanie

pewnej rzeczywistości, a nie jej bierne uczenie się.

PALEC MAŁY oznacza stopniowanie wymagań, trudności oraz

odpowiedzialności.

Sposobem motywowania harcerza do pokonywania coraz trudniejszych zadań służących jego

wszechstronnemu rozwojowi są system stopni harcerskich i system sprawności. Systemy te

zostały ściśle powiązane z wiekiem i płcią. Każdemu harcerzowi powinna towarzyszyć

świadomość, na jakim etapie harcerskiego wzrastania aktualnie się znajduje i jaka jest przed

nim droga samorozwoju, ku czemu dąży.

Drużyna harcerska stanowi środowisko wychowawcze prawidłowo funkcjonujące i

pozytywnie oddziaływujące na młodego człowieka. Intensywność zachodzących w nim

oddziaływań wychowawczych jest znacznie większa niż w środowisku szkolnym. Tym

samym stanowi ono prawdziwe wsparcie dla domu rodzinnego i szkoły w społecznym

wychowaniu młodego człowieka.

Opisana metoda harcerska obudowana jest bogatą propozycją technik, form pracy i

barwną obrzędowością. Wszystkie narzędzia metodyczne wykorzystywane w pracy z dziećmi

i młodzieżą pozostają w zgodzie z celami i ideą harcerską.

3. Techniki i formy pracy harcerskiej

Twórca światowego skautingu poszukując form pracy z młodymi pisał: „Zwykłem

porównywać człowieka próbującego pozyskać chłopców dla dobrych wpływów do rybaka

chcącego złowić ryby. Jeżeli rybak założy na haczyk przynętę, którą on sam uważa za

smaczną, na pewno nie uda mu się złowić wiele, a w każdym razie nie złowi „ostrożnych”

gatunków ryb. Dlatego więc używa na przynętę tego, co lubią ryby. Tak samo z chłopcami –

jeśli spróbujecie prawić im kazania na tematy, jak sądzicie budujące, nie zdobędziecie

ich.(…) Jedynym sposobem jest coś co rzeczywiście ich zainteresuje i pociągnie” 13 .

Techniki pracy w harcerstwie można podzielić na dwie grupy:

1. Techniki pracy z grupą;

1.1 system zastępowy

1.2 rada drużyny

1.3 sekcje

2. Techniki pracy z jednostką

2. 1 stopnie

2. 2 sprawności

2. 3 próby i zadania

1. 1. System zastępowy

Jednym z wielu elementów jakimi harcerstwo odróżnia się od innych organizacji jest

opracowany przez Rolanda E. Philipsa system zastępowy. Zastosowanie tego systemu jest

ważnym czynnikiem powodzenia pracy wychowawczej. Zastępy 6 – 8 osobowe pod wodzą

odpowiedzialnego przywódcy – zastępowego stanowią odrębną naturalną grupę dzieci lub

młodzieży realizującą własny program opracowany dla jego członków. 14

Zastęp to grupa chłopaków (dziewcząt), zżyta, złączona braterską przyjaźnią, żyjąca

swym życiem również poza zbiórkami. Posiada swój specyficzny kodeks postępowania czyli

zasady współżycia w grupie, system nagród i kar oraz prawa zastępu tworzone przez

członków (np. prawo rodziny, prawo solidarności, prawo prostej drogi, prawo dobrej pamięci

czy prawo nie obrażania się na obiad). Na czele zastępu stoi zastępowy: wzór, wódz i

jednocześnie starszy brat, przewodnik w harcerskiej drodze 15 .

To, co odróżnia jeden zastęp od innych, co sprawia, że zastęp jest jedyny i niepowtarzalny

to duch zastępu, specyficzna atmosfera w grupie, jego obrzędowość. Znany instruktor

13 R. Baden – Powell. Wskazówki dla skautmistrzów. Warszawa 1998 s. 21

14 E. Grodecka. O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu. Warszawa 1998 s. 16

15 T. Sadkowski. Vademecum zastępowego. Warszawa 1998 s. 22- 32

krakowski, hm Marek Kudasiewicz HR 16 porównywał obrzędowość do pieca, który daje

ciepło w ognisku domowym. Powoduje, że ci, którzy wokół się skupiają, odnajdą

niepowtarzalną atmosferę dobroci, tajemniczości i miłości. Z ilu kafli zbuduje zastęp swój

obrzędowy piec zależy od inicjatywy, twórczości, dobrej woli członków oraz od umiejętności

wychowawczych zastępowego.

Do najważniejszych elementów obrzędowości zastępu należy:

a) Nazwa zastępu

b) Proporzec i godło zastępu

c) Barwa zastępu

d) Piosenka i pląs zastępu

e) Okrzyk zastępu

f) Kronika zastępu

g) Skarbiec zastępu

h) Kącik zastępu

i) Sekretna mowa zastępu

j) Uroczystości zastępu, ważne dni

k) Wprowadzanie nowych osób do zastępu

l) Rozpoczęcie zbiorki

m) Obrzędy ogniska i kominka

n) Powitanie w zastępie

o) Pożegnanie w zastępie

p) System alarmowy zastępu

q) Tajne pismo, szyfry zastępu

r) Nadawanie odznak, stopni, sprawności

s) Funkcje w zastępie, obejmowanie funkcji

t) „Palenie wad”, „pogrzeb śmiecia’

1. 2. Rada drużyny

Rada drużyny jest ważną częścią składową systemu zastępowego. Jest to stały zespół,

który pod przewodnictwem drużynowego rozstrzyga administracyjne i karne sprawy drużyny.

Rozwija to u członków Rady poczucie odpowiedzialności i szacunku dla innych, także jest

nieocenioną , zarówno intelektualnie, jak i zbiorowo, szkołą prowadzenia obrad. Rada

drużyny zajmuje się sprawami bieżącymi, opracowuje plan pracy drużyny i koordynuje jego

realizację.

1. 3. Sekcje

Sekcje tworzą osoby, które należąc do różnych zastępów łączą wspólne

zainteresowania, np.: teatr, fotografia, samarytanka, wspinaczka wysokogórska, hafciarstwo,

muzyka, taniec, astronomia, kuchnia itp. Celem istnienia sekcji jest specjalizacja w danej

dziedzinie, zdobywanie umiejętności oraz kwalifikacji w danym zakresie.

2. 1. Stopnie harcerskie

16 zob. M. Kudasiewicz. Obrzędowy piec. Warszawa 1987

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: