Izdebska K. - Gdzie ci mężczyźni, czyli o kryzysie męskiej tożsamości.pdf - dokumenty (LGBT, feminizm, teoria gender) - evana

124

Karolina IZDEBSKA

Uniwersytet Szczeciıski

Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

GDZIE CI M Ħņ CZY ń NI, CZYLI O KRYZYSIE M Ħ SKIEJ TO ņ SAMO ĺ CI

u m ħŇ czyzny:

to – prócz hartu i t ħŇ yzny

i po pojedynku blizny –

drobny Ļ lad kobiecej w nim natury;

no bo facet to ponury,

je Ļ li pod pawiemi pióry

brak mu siły, by si ħ przyzna ę

do słabizny.

Grzegorz Turnau

Pytanie: „Gdzie ci mħŇczyŅni?” mogłoby sugerowaę, Ňe spotkał ich los nean-

dertalczyków. NaleŇy w tym miejscu sprostowaę, Ňe chodzi tu przede wszystkim o

wypieranie z rzeczywistoĻci społecznej akceptowanego do niedawna wzorca mħ-

skoĻci opartego na tradycyjnym stereotypie. Dodajmy bardzo wyraŅnego i przez

wieki stabilnego wzorca. Jednak w ostatnim czasie nastĢpiły przemiany, które

sprawiły, Ňe mħŇczyŅni pogubili siħ w kwestii swojej toŇsamoĻci płciowej. Pytanie o

prawdziwego mħŇczyznħ nabrało, wiħc istotnego wymiaru nie tylko w Ňyciu co-

dziennym, ale teŇ w naukach humanistycznych. Wyrazem tego jest chociaŇby po-

wstanie, tzw. men’s studies.

Role kobiet i mħŇczyzn podporzĢdkowane były systemom patriarchalnym od

pierwszego tysiĢclecia p.n.e. Od tego czasu przez wiele wieków kobiecoĻę i mħ-

skoĻę oraz przypisane płciom role społeczne były wyraŅnie okreĻlone. Szczególnie

stabilne były toŇsamoĻę i rola mħŇczyzny. Wszelkie wĢtpliwoĻci i odchylenia to był

jedynie margines Ňycia społecznego. Wzorem mħŇczyzny ogólnie rzecz ujmujĢc

był wojownik, najbardziej cenionymi cechami – odwaga i siła, a podstawowĢ rolĢ

społecznĢ mħŇczyzny – obroıca i Ňywiciel.

W XIX wieku nastĢpiło zacieĻnienie rodziny do pary małŇeıskiej i brak zwiĢ-

zania z rolĢ przez upadek własnoĻci ziemskiej. Te dwa powiĢzane ze sobĢ zjawi-

ska dały poczĢtek wyraŅnej ewolucji pojħę „mħskoĻci” i „kobiecoĻci”. Rodzina z

koıca poprzedniego stulecia podporzĢdkowana jest jeszcze surowej hierarchii i

narzuca całemu społeczeıstwu własne pojħcia tego, czym jest małŇeıstwo, „mħ-

skoĻę” i „kobiecoĻę”. W zasadzie podział na mħŇczyzn, czyli myĻliwych - zbieraczy,

oraz kobiety, rodzĢce dzieci i czuwajĢce nad ogniskiem domowym, trwał tysiĢce

lat, ale industrializacja narzuciła o wiele ostrzejsze rozgraniczenie. NiegdyĻ zwykli

mħŇczyŅni zazwyczaj pracowali na wydzierŇawionej ziemi, na której mieszkali.

Dziħki temu byli fizycznie bliŇej swej rodziny. Ojcowie przekazywali umiejħtnoĻci i

wiedzħ swoim synom, przez co spełniali waŇnĢ rolħ w procesie wychowania i w

kształtowaniu ich toŇsamoĻci płciowej. Niestety praca zarobkowa w fabrykach za-

bierała mħŇczyzn z domu na wiele godzin.

Pozycja mħŇczyzny opiekuna i gwaranta stabilnoĻci finansowej i społecznej

całej rodziny zostaje znów powaŇnie zagroŇona po I wojnie Ļwiatowej. Dziewiħtna-

stowieczny Ļwiat burŇuazji i mieszczaıstwa, gdzie odpowiedzialnoĻę za podejmo-

wane zobowiĢzania zarówno wobec siebie, jak i wobec bliskich, była podstawowĢ

125

cechĢ, zawalił siħ. Nonsens I wojny Ļwiatowej raz na zawsze koıczy mit mħŇczy-

zny Ňołnierza. 1

W latach dwudziestych XX wieku dochodzi do ostatecznego podwaŇenia za-

sady, Ňe mħŇczyzna jest odpowiedzialny za rodzinħ (wyjĢwszy jeszcze bardzo

zacofane kraje europejskie), poniewaŇ kryzysy ekonomiczne spowodowały, Ňe po

prostu odpowiedzialny byę juŇ nie mógł. Wszħdzie wzrastała liczba studentek; w

wielu krajach dopuszczano kobiety do habilitacji i wyŇszych stanowisk akademic-

kich. W dziedzinie pracy kobiet zaszły zmiany tak znaczĢce, iŇ wydawało siħ, Ňe

stare wzorce sĢ w zupełnym odwrocie. Kobiety były coraz bardziej aktywne zawo-

dowo. Wkraczały one przy tym coraz bardziej zdecydowanie na obszary zajmowa-

ne niegdyĻ przez mħŇczyzn: do przemysłu, rzemiosła i usług. Pracowały jako se-

kretarki, maszynistki, stenotypistki. Zatrudniano je takŇe masowo w bankowoĻci i

nowych gałħziach produkcji (przemysł elektryczny i farmaceutyczny). Praca zarob-

kowa kobiet stawała siħ powoli elementem Ňycia codziennego. W latach dwudzie-

stych zostało zapoczĢtkowane powolne, lecz stałe przenikanie kobiet na wysokie

stanowiska oraz upowszechnianie siħ metod planowania rodziny. Zjawiskiem istot-

nym był równieŇ rosnĢcy udział kobiet w nowych dziedzinach Ňycia publicznego

(sport) oraz ich nowy obraz w kulturze masowej. Na szczególnĢ uwagħ zasługujĢ

gwiazdy filmowe przełomu lat dwudziestych i trzydziestych, które czħsto ucieleĻnia-

ły na ekranie demoniczne kobiety: energiczne, pewne siebie, a nawet władcze.

JeŇeli chodzi o poglĢdy na kobiety i kobiecoĻę, pojawiły siħ refleksje naukowe

wspierajĢce ruch feministyczny (np. wyniki badaı Margaret Mead, która udowad-

niała, Ňe pojawianie siħ u ludzi „kobiecych” i „mħskich” cech charakteru zaleŇy w

duŇej mierze od okolicznoĻci społecznych).

MoŇna było mieę nadziejħ, Ňe II wojna Ļwiatowa przywróci obecnoĻę mħŇczy-

zny i mħskich cech. Jednak nie była to juŇ wojna mħŇczyzn - wojowników, lecz

wojna niemal całej ludzkoĻci. Rozpoczħła siħ era rzezi dokonywanych na podłoŇu

etnicznym, albo anonimowych nalotów, w których rola czynnika mħskiego jest tak

naprawdħ Ňadna. 2 Po narzuceniu Europie Wschodniej komunizmu w krajach tego

regionu uchwalono konstytucje zawierajĢce artykuły o równouprawnieniu. Zniesio-

no ograniczenia pracy kobiet oraz nierównoĻci w prawie małŇeıskim i rodzinnym.

Masowo zatrudniano kobiety w działach, które przedtem były domenĢ mħŇczyzn: w

przemyĻle ciħŇkim, hutnictwie, górnictwie. GłoszĢc idee socjalizmu Karol Marks

przedstawiał kobietħ jako istotħ równĢ mħŇczyŅnie i postulował, aby zasadħ rów-

noĻci płci wprowadzię we wszystkich dziedzinach Ňycia społecznego. 3 OczywiĻcie

warunkiem zrównania kobiety z mħŇczyznĢ był według marksistów udział kobiet w

produkcji społecznej. K. Marks rozpatrywał te zagadnienia poprzez analizħ prze-

mian roli społecznej kobiety w róŇnych formach społeczno-ekonomicznych oraz

przez nakreĻlenie wizji zasadniczych zmian połoŇenia kobiet w społeczeıstwie

socjalistycznym i komunistycznym. Zdaniem jego kontynuatora - Włodzimierza

Lenina ustrój socjalistyczny, przez uwolnienie kobiety od ciħŇaru gospodarstwa

domowego, poprzez włĢczenie jej do działalnoĻci w gospodarce społecznej i

umoŇliwienie czynnego uczestnictwa w Ňyciu społecznym, politycznym i kultural-

nym miał stworzyę warunki pełnego i harmonijnego rozwoju osobowoĻci kobiety.

PodkreĻlał przy tym, Ňe nie moŇna zjawiska przeobraŇeı społecznej roli kobiety

1 M. Król: ĺ wiat z honorem i Ļ wiat bez honoru. „Res Publica Nowa” 1999, nr 9, s. 5-7

2 Ibidem

3 R. Stec: Społeczna rola kobiety w uj ħ ciu W. I. Lenina. Kraków 1970

126

wyprowadzaę wyłĢcznie i bezpoĻrednio z sił ekonomicznych, Ňe trzeba uwzglħd-

niaę jego powiĢzania z takimi elementami nadbudowy, jak miħdzy innymi panujĢca

ideologia, religia i system prawny. W swoich pracach W. Lenin zajmował siħ jednak

przede wszystkim losem kobiety-chłopki i kobiety-proletariuszki. 4 Poza tym w prak-

tyce tendencja zrównania kobiet z mħŇczyznami w socjalizmie była z róŇnym skut-

kiem realizowana. Dawne wzory ról płciowych nadal Ňyły własnym Ňyciem. Na gło-

wie kobiety wciĢŇ spoczywał dom, a stanowiska kierownicze w polityce, gospodar-

ce i nauce pozostawały domenĢ mħŇczyzn. Gdy w Polsce po roku 1956 w niepa-

miħę odeszły znienawidzone traktorzystki i przodownice pracy, nastĢpił zwrot w

kierunku silniejszego akcentowania ról rodzinnych kobiet. Najbardziej znanym

wówczas (a przynajmniej dobrze widocznym) wzorcem mħŇczyzny w Polsce był

robotnik z plakatu. Wzór ten utrwalano z upodobaniem w kamiennej formie - mo-

numentalne postacie z narzħdziami do pracy ponuro spoglĢdały ze Ļcian MDM-u.

Lata szeĻędziesiĢte w wiħkszoĻci krajów komunistycznych cechował powrót

do tradycyjnych wyobraŇeı na temat kobiecoĻci i mħskoĻci. W Polsce lansowano

model kobiety pracujĢcej zawodowo, ale tym razem wykwalifikowanej. Ideałem

stała siħ tzw. kobieta nowoczesna: wyemancypowana, niezaleŇna, odnoszĢca

sukcesy w pracy i w domu. MħŇczyzna ery gomułkowskiej nie posiadał juŇ cech

pomnikowych, odziany w garnitur z Domu Towarowego Centrum wypełniał urzħd-

nicze bĢdŅ inne obowiĢzki. „Taki był wzór oficjalny (czy teŇ właĻciwiej naleŇałoby

napisaę – brak wzoru) i takimi bohaterami zaludnione jest kino lat szeĻędziesiĢtych

– nawet kapitan Sowa wystħpuje w garniturze” – pisze Iwona Kurz. 5

Obok bezbarwnych postaci mħŇczyzn ery socjalizmu wyrósł mit buntownika.

Jak kaŇda rola, tak i kreacja buntownika wymagała kostiumu. W tym przypadku

obejmowała ona demonstracjħ torsu („u Cybulskiego na dwa, u Hłaski co najmniej

na trzy guziki” 6 ). Koszula – obowiĢzkowo z podwiniħtymi rħkawami, bluza lub kurt-

ka; spodnie – dŇinsy lub sztruksy. Strój luŅny, charakterystyczny: jednoczeĻnie

niedbały i szykowny. Akcesoria te (trudno dostħpne i drogie) oznaczały odrħbnoĻę,

kontestacjħ i znak wiħzi z Zachodem. Do tego rekwizyty, które dopełniały autokre-

acjħ – okulary u Cybulskiego i papieros u Hłaski.

W latach osiemdziesiĢtych zachodnie Ļrodki masowego przekazu zaczħły

lansowaę nowy ideał: kobietħ sukcesu, która wkrótce zdominowała modħ i rekla-

mħ. Była to osoba wykształcona, zadbana, bogata i zajmujĢca wysokie stanowi-

sko, a przy tym nie majĢca Ňadnych problemów w zdominowanym przez mħŇczyzn

Ļwiecie. Obraz ten miał oczywiĻcie niewiele wspólnego z rzeczywistoĻciĢ. W Pol-

sce, gdy w roku 1989 „SolidarnoĻę” stała siħ bazĢ dla rzĢdu, zaczħła propagowaę

model kobiety domowej.

Obecnie tak zwana orientacja rynkowa w jeszcze inny sposób kształtuje miħ-

dzypłciowe relacje. Wszystko ma swój schemat, a ludzie wcielajĢ w Ňycie najnow-

szy model i działajĢ według najnowszego wzorca. Role, które przyjmujĢ mħŇczyŅni

i kobiety majĢ mocno schematycznĢ postaę, przy czym schematy te nie sĢ jednoli-

te czy zuniformizowane. Czħsto wykazujĢ sprzecznoĻę wewnħtrznĢ: na przykład

mħŇczyzna ma byę agresywny w interesach i jednoczeĻnie czuły w domu. Jeste-

Ļmy Ļwiadkami doĻę gwałtownie przebiegajĢcych zmian w okreĻlaniu tego, co to

4 R. Stec, op. cit.

5 I. Kurz: Gdzie jeste Ļ Mały Ksi ĢŇħ , albo sentymentalny buntownik. „Res Publica Nowa” 1999, nr 9, s.

6 Ibidem, s. 13

127

znaczy: „byę mħŇczyznĢ”, „byę kobietĢ”. Brak jasnych kryteriów staje siħ nierzadko

przyczynĢ nieporozumieı, które mogĢ powodowaę u mħŇczyzn wychowanych w

duchu tradycyjnego machismu (mħskoĻci) wzrost niewiary we własnĢ mħskoĻę i

uczucie demaskulinizacji.

W poszukiwaniu przyczyn kryzysu m ħ sko Ļ ci

Według Krzysztofa Jedliıskiego 7 mħŇczyznħ zniszczył komunizm. Inni uznajĢ,

Ňe przyczyna kryzysu mħskoĻci tkwi w rozwoju kapitalizmu i wolnego rynku. Praw-

da zapewne leŇy poĻrodku. Przede wszystkim Ņródła tego kryzysu tkwiĢ w gwał-

townych przemianach przełomu XIX i XX wieku zwiĢzanych z urbanizacjĢ i moder-

nizacjĢ. Tak wiħc mħskoĻę padła w pierwszej kolejnoĻci ofiarĢ monotonnej, me-

chanicznej pracy w fabrykach. Tam nie trzeba było wykazywaę siħ odwagĢ, pomy-

słowoĻciĢ, honorem czy siłĢ, które były wczeĻniej waŇne i dla myĻliwego, i dla

wojownika, i dla pracujĢcego na roli. KonsekwencjĢ były równieŇ przemiany zwiĢ-

zane z pozycjĢ i rolĢ ojca. Jak juŇ wczeĻniej wspomniano pracujĢcy w fabryce po

kilkanaĻcie godzin mħŇczyzna tracił kontakt z rodzinĢ. Chłopcy, którzy wychowy-

wali siħ w tamtym czasie nie mieli, wiħc oparcia w ojcach i co za tym idzie w mħ-

skich wartoĻciach. Trudno było w tych warunkach osiĢgnĢę mħskĢ dojrzałoĻę.

Wszystkie te przemiany tworzyły bardzo podatny grunt, na którym zaczĢł kieł-

kowaę feminizm – kolejny czynnik, który przyczynił siħ do upadku tradycyjnego

wzoru mħŇczyzny. 8 Podczas gdy prestiŇ mħŇczyzny malał, kobiety umacniały swo-

jĢ pozycjħ. Panowie utracili status jedynego Ňywiciela rodziny. Miejsce autorytary-

zmu w rodzinie zajmuje egalitaryzm. Warto zwrócię uwagħ na to, Ňe generacja

wyrosła w tym czasie to córki, które przejħły wzorzec silnych matek i synowie wy-

chowywani bez ojców. Te pierwsze stały siħ zagorzałymi feministkami, drudzy

musieli stawię czoło temu coraz bardziej popularnemu ruchowi. Feminizm przytło-

czył współczesnego mħŇczyznħ równieŇ w kwestii kontaktów z płciĢ przeciwnĢ,

które wyraŅnie siħ skomplikowały. 9 MħŇczyŅni zostali zmuszeni do zmiany zacho-

waı zwiĢzanych z płciĢ społecznĢ. Cała sytuacja spowodowała rozpad mħskiej

toŇsamoĻci. MħŇczyŅni znaleŅli siħ niejako na rozdroŇu: pomiħdzy tradycyjnym

stereotypem i feminizmem, który tħ tradycyjnĢ mħskoĻę kompromitował, oskarŇał i

oĻmieszał. Dochodzimy tutaj do kolejnego czynnika, który doprowadził do wymie-

rzenia dział w tradycyjne pojħcie mħskoĻci: do silnego akcentowania przez femi-

nistki destruktywnego mitu mħskoĻci. To mit, który zbudowany jest z cech opisujĢ-

cych tylko negatywnĢ stronħ mħskiej osobowoĻci: agresji, rozwiĢzłoĻci, egoizmu,

nieczułoĻci, rywalizacji, dĢŇeniu do władzy itp.

Faktem jest, Ňe dziĻ mħŇczyzna w Polsce jest niepewny swojej toŇsamoĻci i

swojej roli. Pod presjĢ gospodarki rynkowej zuŇywa on wiħcej energii na zapew-

nienie bytu rodzinie, na zmaganie siħ z rywalizacjĢ, walkĢ o władzħ i sukces. Staje

siħ on coraz bardziej znerwicowany, zmħczony i podatny na zranienie. Przeobra-

Ňeniom ulega rola społeczna mħŇczyzny zarówno w pracy, która wymaga mniej siły

fizycznej, jest bardziej siedzĢca i pasywna, jak i w rodzinie, w której autorytaryzm

został zastĢpiony przez egalitaryzm. Jego rola i toŇsamoĻę majĢ coraz bardziej

zatarte kontury. MoŇna teŇ spojrzeę na wolny rynek jako na arenħ, która moŇe

7 J. Petry Mroczkowska: Niełatwo by ę m ħŇ czyzn Ģ. „WiħŅ” 1997, nr1

8 E. Badinter: X.Y. To Ň samo Ļę m ħŇ czyzny. Warszawa 1993; K. Olechnicki: Mi ħ dzy Rambo a mi ħ cza-

kiem. To Ň samo Ļę m ħŇ czyzny wobec wyzwania feminizmu. on line /www.odra.okis.pl/

9 K. Olechnicki, op. cit.

128

mħŇczyŅnie pomóc osiĢgnĢę mħskĢ dojrzałoĻę – przez rywalizacjħ, osiĢgniħcie

sukcesu zawodowego i finansowego czy zdobycie władzy. PrzecieŇ mħŇczyzna z

władzĢ to szczyt sukcesu, wiĻnia na torcie mħskich ambicji. JednakŇe mħŇczyzna

posiadajĢcy atrybut władzy okreĻlony został przez A. Kimbrella jako jeden z funk-

cjonujĢcych współczeĻnie patologicznych typów mħskoĻci obok mħŇczyzny-

maszyny, czyli typowego miħĻniaka, mħŇczyzny-uosobienia rywalizacji i mħŇczy-

zny nastawionego na zysk. 10

Kolejnym z powodów mħskiej niedojrzałoĻci jest brak procedur inicjacyjnych. 11

PróbĢ mħskoĻci w realnym Ļwiecie stajĢ siħ sytuacje ekstremalne. Dawniej wy-

prawy na bieguny, czy pustynie organizowano dla własnej satysfakcji – sprawdze-

nia siħ, zaspokojenia ciekawoĻci Ļwiata. WiħkszoĻę współczesnych popisów nie

ma z tym nic wspólnego. Zdaniem Marcina Króla: „(…) sprowadzajĢ siħ one do

tego, Ňe ktoĻ, kto nie potrafi byę mħŇczyznĢ w domu, kto nie jest odpowiedzialny,

wierny i lojalny w codziennym Ňyciu, bo tych cech juŇ nie pojmuje, zastħpuje zwy-

czajnoĻę prawdziwego mħŇczyzny popisami w ekstremalnych warunkach, czħsto

zresztĢ niewiele ryzykujĢc, bo jest dyskretnie ubezpieczany przez specjalistħ”. 12

Twierdzi on ponadto, Ňe obecnie mħskoĻę potwierdza siħ nie posiadaniem honoru,

ale przeklinajĢc i opowiadajĢc wĢtpliwie Ļmieszne i sproĻne dowcipy. Współcze-

snym przedstawicielom „płci brzydkiej” wydaje siħ, Ňe sĢ mħŇczyznami, kiedy czoł-

gajĢ siħ i strzelajĢ w tak zwanych szkołach przetrwania. PozostajĢ, wiħc mħŇczy-

znom tylko pseudoinicjacyjne „obrzĢdki”: otrzħsiny, fala w wojsku, licytowanie siħ z

ryzykiem. InnĢ formĢ wypaczonej inicjacji jest znħcanie siħ nad własnym ciałem,

badanie granic wytrzymałoĻci, alkohol, narkotyki, bezsensowne szukanie niebez-

pieczeıstwa. Do tego wszystkiego nie ma ojca, który przerwałby to i powiedział:

dowiodłeĻ, Ňe jesteĻ mħŇczyznĢ. Według dziewczynek najistotniejszym momentem

potwierdzenia kobiecoĻci, swoistym „aktem inicjacyjnym”, jest urodzenie dziecka.

Chłopcy nie wskazujĢ takiego istotnego momentu. 13

M ħ sko Ļę dzisiaj – regulamin czy improwizacja

W społeczeıstwie informacyjnym istnieje zapotrzebowanie na zupełnie inne

niŇ we wczeĻniejszych typach społeczeıstw, cechy i zachowania. Tradycyjne po-

jħcia, opinie, poglĢdy i postawy zostały zachwiane, ale na ich miejsce jeszcze nie

wytworzyły siħ nowe, które okreĻlałyby w sposób jednoznaczny i satysfakcjonujĢcy

pojħcie mħskoĻci. W rzeczywistoĻci trudno jest przezwyciħŇyę konflikt miħdzy tra-

dycyjnymi stereotypami a nowymi wzorami i rolami mħŇczyzn. Podobnie jak istnieje

głħboka potrzeba ciĢgłoĻci i tradycji, istnieje równieŇ pragnienie zróŇnicowania tej

jednostajnoĻci – pociĢg do zmian. MħŇczyŅni mogĢ dziĻ zaakceptowaę zmiany w

normach lub sprzeciwię siħ im, kształtujĢc przez to porzĢdek społeczny. Interesu-

jĢce sĢ badania dotyczĢce poglĢdów na temat modelu „idealnego mħŇczyzny”. 14 W

repertuarze jego cech znajduje siħ wiele neutralnych z punktu widzenia płciowego.

Co wiħcej, uwaŇa siħ, Ňe ideał ów powinien byę wyposaŇony takŇe w cechy uwa-

Ňane za kobiece, takie jak inteligencja, wraŇliwoĻę na potrzeby innych, ciepło i

10 J. Petry Mroczkowska: Niełatwo by ę m ħŇ czyzn Ģ . „WiħŅ” 1997, nr 1, s. 133

11 W. Eichelberger: Zdradzony przez ojca. Warszawa 1998

12 M. Król, op.cit., s. 7

13 K. Izdebska: Płe ę w teorii układów społecznych Floriana Znanieckiego. Studium teoretyczno-

empiryczne (praca niepublikowana)

14 J. Petry Mroczkowska, op. cit., s. 129-136

Izdebska K. - Gdzie ci mężczyźni, czyli o kryzysie męskiej tożsamości.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: