1.     Metodyka. Jej przedmiot i główne zadania.

Na początku należy zaznaczyć iż metodyka nie jest samodzielna dyscyplina naukową. Musi czerpać z teorii wychowania, zwłaszcza w działalności praktycznej. Jest więc to podstawa każdej metodyki. Dzięki ustalaniu i formułowaniu celów wychowawczych, jesteśmy w stanie wykryć sposoby i warunki efektywnej ich realizacji. Według Aleksandra Lewina, którego opinię przytacza Urszula Kamińska, „Metodyka wychowania to teoria działania wychowawczego podjętego całościowo, to wiedza o charakterze syntetycznym (…). Powinna być przeniknięta jedna myślą przewodnia: wartościującą                i syntetyzującą. Różne propozycje wychowawcze, konkretne rozwiązania metodyczne muszą wyrastać z jakiegoś ogólnego poglądu na prawo wychowawcze.”[1] Innymi słowy jest to teoria niezbędna do praktyki, która ma charakter uogólniający, opisująca całe zjawisko wychowania, opieki.

Ogólnie rzecz ujmując, metodyka jest to zbiór zasad mówiących o sposobie prawidłowego wykonywania czynności wychowawczych. Muszą być dostosowane               do konkretnych warunków, w których proces wychowawczy zachodzi. Głównym jej zadaniem jest oddziaływanie wychowawcze w pewnym zakresie, oparte na wynikach bieżących analiz procesów wychowawczych. Gwarantuje to prawidłowość oraz efektywność postępowania wychowawczego. H. Muszyński dokonał podziału metodyki. Biorąc pod uwagę rodzaje ograniczeń w stosowaniu określonych zasad, wyodrębnił jej           3 rodzaje:

v     Na rodzaj instytucji (metodyka wychowawcza w internacie szkolnym, w domu dziecka, w szkole, itp.);

v     na pełnione przez wychowawcę funkcję (metodyka pracy wychowawcy klasowego, opiekuna grupy, w domu dziecka);

v     na cele, które chce się osiągnąć przez określone działania wychowawcze (metodyka wychowawcze do czasu wolnego, kształcenia i rozwoju samorządności wychowanków określonych instytucji opiekuńczo- wychowawczych).

       Metodyka pracy opiekuńczo- wychowawczej zajmuje się analizowaniem procesu opiekuńczo wychowawczego i jego organizacją, poprzez określenie metod i technik niezbędnych do realizacji zamierzonych celów i zasad.

     Biorąc pod uwagę częstotliwość korzystania z pojęcia „opieka” oraz jego znaczenie możemy powiedzieć, iż opieka to działanie. Tak więc opieka nad dzieckiem,                  jest to działanie podejmowane przez osoby indywidualne lub instytucje wobec dziecka         w związku z faktyczną lub potencjalną sytuacją zagrożenia oraz jej następstwami. Trzeba też zaznaczyć, że pojęcie „dziecko” nie ma swojej definicji jako takiej, dlatego też pojęcie dziecka „zapożyczono” z kodeksu cywilnego. Wobec tego dzieckiem nazywa się osoby do 18 roku życia, które pozostają pod władzą rodzicielską. Jeśli prawa te zostaną ograniczone lub całkowicie rodzice będą ich pozbawieni, wtedy opiekę nad dzieckiem przejmują osoby wyznaczone przez sąd.

       Określając cele możemy wyróżnić następujące rodzaje opieki:

v     „opiekę profilaktyczną- zapobieganie sytuacjom zagrożenia;

v     opiekę interwencyjną- często nazywana ratownictwem, polega na usuwaniu dziecka spod wpływu już działających zagrożeń;

v     opieka kompensacyjna- usuwanie lub neutralizowanie następstw zagrożeń.”[2]

   Poza tym możemy sklasyfikować rodzaje opieki nad dzieckiem ze względu                          na jej kierunki i formy według typu środowisk wychowawczych:

v     „opieka nad dzieckiem w rodzinie;

v     opieka nad dzieckiem w szkole;

v     opieka nad dzieckiem w miejscu zamieszkania (opieka środowiskowa);

v     opieka nad dzieckiem w placówkach opiekuńczo- wychowawczych                          (opieka zakładowa).”[3]

     Podsumowując, każda metodyka działalności opiekuńczo wychowawczej                       to szczegółowa charakterystyka danego układu czynnościowego określający konkretny model, funkcji i zadanie, zasady oraz metody.

2.     Zasady działalności opiekuńczo- wychowawczej.

Według J. Cz. Babickiego postawa opiekuńcza wobec dziecka to postępowanie opiekuńcze wobec niego, spowodowane zamiłowaniem do opieki i miłością do dziecka/ dzieci. Postępowanie to uwarunkowane jest określonymi zasadami, które powstały dzięki znajomości i zrozumieniu dziecka, oraz znajomości celu jaki ma opieka nad nim. Proces opieki i wychowania przez opiekę przebiega według określonych reguł i norm, czyli zasad. Są one wzorami postępowania do skutecznego i efektywnego przebiegu tegoż procesu.

Ludzie są w tym procesie, zarówno podmiotem, jak i przedmiotem badań. Nasze oryginalne zachowania, niekonwencjonalne rozwiązywanie problemów, sprawiają niekiedy trudność w określeniu stałych prawidłowości w postępowaniu.

By być w stanie pomóc drugiemu człowiekowi, i aby ta pomoc była skuteczna konieczne jest doświadczenie, odpowiednie kompetencje, chęć zaangażowania. Równie ważna jest empatia. Nie można też sztywno trzymać się ogólnych zasad. Zamiast tego powinno się dostosowywać i modyfikować je do indywidualnych przypadków. Co więcej zasady powinny określać optymistyczny charakter działań opiekuńczo- wychowawczych. Maja one budzić zachętę do życia według przyjętych norm. To zaś kształtuje stosunki interpersonalne oraz świadomość wychowanków, dzięki czemu możliwa jest realizacja założonych funkcji.

W literaturze można napotkać się na różne podziały zasad. Jednym z badaczy, którzy dokonali takiego podziału był M. Jakubowski, który wyodrębnił następujące zasady:

v     Dostatecznie szybka interwencja w zaburzenia i nieprawidłowości;

v     Maksymalne neutralizowanie braków;

v     Indywidualizacja;

v     Konstruktywna adaptacja osobnicze i społeczna;

v     Przystosowanie młodzieży do życia;

v     Dobieranie zasad odpowiednich do wieku wychowanków;

v     Zbiorowa odpowiedzialność za los każdej jednostki/ grupy wymagającym pomocy

      Irena Jundziłł  uważała iż zasady powinny być formułowane w formie postulatów           a traktowane jako zasady decydujące o wartościach wychowawczych opieki. Wyróżniła ona takie zasady jak:

v     Właściwe rozpoznanie potrzeb;

v     Indywidualizacja w zaspokajaniu ich;

v     Opieka poprzez wychowanie;

v     Pozostawienie dziecka w jego naturalnym środowisku, pod warunkiem iż jest            to możliwe;

v     Odpowiednie wykorzystanie środków;

v     Optymalizacja warunków rozwoju;

v     Sprawiedliwość w zaspokajaniu potrzeb;

v     Współdziałanie w zaspokajaniu potrzeb całej społeczności wychowawczej

     Natomiast  Z. Dąbrowski uważał, iż zakres zasad to działalność opiekuńczo- wychowawcza określająca warunki, w których opieka zyskuje walory merytoryczne, moralne i wychowawcze. Opisał on kolejno zasady:

v     Zasad e opieki sprawiedliwej;

v     Zasadę optymalizacji opieki;

v     Zasadę aktywności podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb;

v     Zasada wychowawczego charakteru opieki;

v     Zasada oddziaływania wychowawczego na potrzeby;

v     Zasada właściwego łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami.

   W chwili obecne panuje nieco inny układ zasad. Oto on:

1.      Zasada odpowiedzialności za formalno wychowawcze modyfikowanie sposobów zaspokajania potrzeb wychowanków.

Zasada ta może mieć charakter utajony oraz odroczony. W utajonym nie od razu widać jakie wartości wychowawcze naruszone były w chwili wzburzenia emocjonalnego. Zaś przyczyny tego wzburzenia związane są z charakterem odroczonym.

   Właściwe odczytywanie potrzeb wychowanka i kierowanie się jego dobrem jest ściśle związane z odpowiedzialnością za niego. Odpowiednio szybka interwencje w sytuacje zagrożenia dla rozwoju dziecka uwarunkowana jest właściwą diagnozą jego stylu życia. Wyróżnić możemy trzy znaczenia poczucia odpowiedzialności:

v     Gotowość poniesienia odpowiedzialności za swoje działania i decyzje;

v     Odczucie powinności w zachowaniu się w taki a nie inny sposób;

v     Poczucie winy za niepodjęcie odpowiednich działań, lub podjęcie, ale w naszym mniemaniu niewłaściwych.

   Biorąc pod uwagę wszystkie, wyżej wymienione rzeczy, nauczyciela powinna charakteryzować troska i dbałość o różne elementy składające się na dziedziny życia zbiorowego . To daje opiekunowi poczucie sensowności działalności opiekuńczo- wychowawczej.

2.      Zasada wiary w możliwości wychowanka i kierowania się szacunkiem dla jego osobowości.

Wychowankowie powinni pomagać w pracach domowych i w odpowiednim, uzgodnionym zakresie decydować o różnych dziedzinach wspólnego życia. Dziecko            nie może czuć się odsunięte od życia toczącego się w domu. Jesteśmy istotami społecznymi i nie chcemy być odrzuceni, tyczy się to zwłaszcza najmłodszych. Dzielenie się obowiązkami, współudział w życiu domowników umacnia w wychowanku świadomość własnej wartości. Zaczyna on też dostrzegać potrzeby innych i zastanawiać się nad nimi, oraz motywuje do podjęcia działań dla dobra wspólnego.

   Nauczyciel powinien wierzyć w możliwości wychowanku niezależnie od jego postawy (aktywne uczestnictwo w życiu społecznym lub nieangażowanie się, wrogo nastawiony do społeczności i nie rozumiejący konsekwencji jego działań) i jego chęci do odzyskania własnej tożsamości. Jego doświadczenie i profesjonalizm nie powinny pozwolić mu na zbagatelizowanie lub zignorowanie negatywnych postaw wychowanka. Wręcz przeciwnie nauczyciel musi próbować zrozumieć przyczyny takich zachowań dziecka, po to aby możliwym było uzyskanie pozytywnych rezultatów. Jednym z przykładów takiego podejścia do wychowanków był J. Korczak, który starał się poznać, zrozumieć                        i zaaprobować zachowanie dziecka.

3.      Zasada zaufania wychowanków do swoich opiekunów.

W tej zasadzie najważniejszy jest opiekun, ponieważ zna on przeszłość swoich podopiecznych, wie z jakich rodzin i środowisk przyszli. Dlatego też nie może, swoim wychowankom, o tym przypominać. A już tym bardziej używać jej jako „straszaka”, mówiąc  iż dziecko skończy tak samo jak, np.: jeden z  jego rodziców, który był alkoholikiem.

   Wychowawca musi pamiętać o tym iż dziecko straciło wiarę nie tylko w swoich najbliższych, ale do ludzi w ogóle. Stąd jego rola by jego podopieczny zawsze mógł się do niego zwrócić o pomoc w potrzebie i by miał w nim oparcie psychiczne. By jednak dziecko chciała poprosić o pomoc, musi ono zaufać swojemu nauczycielowi, a do tego niezbędna jest dyskrecja i empatia ze strony wychowawcy oraz chęć udzielenia wsparcia.

4.      Zasada kreowania wysokiej jakości środowiska życia wychowanków.

W naszym państwie funkcjonuje niesprawiedliwy i krzywdzący stereotyp iż dzieci z domów dziecka są zaniedbane i nie mają przyszłości. Jest on daleki od prawdy.                W dzisiejszych czasach wychowankowie z tego typu instytucji opiekuńczo- wychowawczych mają dostęp do telewizji, książek, słowników, komputerów oraz Internetu. Wychowawcy oraz dyrektorzy starają się zapewnić prawidłowy rozwój dzieci, tak by mogły się realizować w szkole. By to stworzyć odpowiednie warunki do tego należy:

v     Pobudzać zainteresowania wychowanków;

v     Pomagać w pokonywaniu trudności szkolnych i nadrabianiu zaległości;

v     Indywidualnie podejść do każdego wychowanka, co wzmacnia jego wiarę w siebie;

v     Kształtować świadomość, iż pewny zasób wiedzy pozwala kreować swoją przyszłość;

v     Stworzyć dla każdego wychowanka odpowiednie warunki pracy, nauki.

   W tej zasadzie nauczyciel odgrywa rolę inicjatora uczestnictwa wychowanków w zajęciach rozbudzających zainteresowania, oraz tworzy odpowiednią atmosferę do pracy.

5.      Zasada optymalnego stosunku do potrzeb oraz ciągłości i trwałości działań opiekuńczo- wychowawczych.

Przez lata podkreślane były wysokie kwalifikacje kadry, zarówno nauczycielskiej,          jak i kierowniczej instytucji opiekuńczo- wychowawczych. Było to powodem częstych zmian strategii postępowania w grupie, ponieważ każdy kolejny opiekun uważał iż jego poprzednik używał nieodpowiednich metod, i wprowadzał w życie nowe, które dla niego były właściwe. W konsekwencji powodowało to iż zapominano o potrzebach uczuciowych dzieci i nie zaspokajano ich.  A to prowadziło do poczucia izolacji, odrzucenia i braku bezpieczeństwa u wychowanków.

   Dzieciom z domów dziecka należy stwarzać ciepła, domową atmosferę. By to się udało nauczyciel musi znać psychikę wychowanka, które straciło rodziców. Powinien być zaangażowany w to co robi całym sobą i posiadać zmysł empatii.

3.     Metody pracy opiekuńczo-wychowawczej.

Metodo to element składowy procesu wychowawczego – to sposób postępowania wychowawcy z wychowankiem w określonej sytuacji wychowawczej. Metoda powinna charakteryzować się stosowaniem określonych, uporządkowanych środków działania, które w konkretnych sytuacjach wychowawczych można powtarzać.[4]

Według W. Okonia metoda to systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności.[5] Metodę można określić również jako świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość, dla osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego.[6] Heliodor Muszyński metodą wychowania nazywa każdy wyodrębniony sposób postępowania wychowawczego polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka, związany zawsze  z dokonywaniem zmian w obrębie układu nagród i kar w danej sytuacji wychowawczej.[7]

Znane są różne klasyfikacje metod wychowania:

- metody indywidualne i grupowe;

- metody bezpośredniego i pośredniego oddziaływania wychowawczego;

- metody wpływu osobistego, sytuacyjnego i społecznego, oraz metody         kierowania samowychowaniem;

- metody strukturalne i sytuacyjne.

Każda z metod wychowania pozbawiona jest charakteru uniwersalnego. Wszystkie one się uzupełniają i dopełniają. O tym, jaka metodę zastosować, decyduje wychowawca. Skuteczność zastosowanych metod zależy od zaistniałej sytuacji wychowawczej i cech osobowości wychowanka, jak również zdobyte przez niego doświadczenia i aktualnie oddziałujących na niego wpływów środowiskowych.

Możemy wymienić metody takie jak:

v     Metoda modelowania – jedna z najbardziej skutecznych metod wychowania czyli metoda przykładu.

v     Metoda zadaniowa – powierzanie dzieciom i młodzieży konkretnych zdań, których wykonanie prowadzi do ...