1. „Cud Europy”. Kształtowanie się i elementy stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej.
Istota zmian w epoce industrialnej – stworzenie systemu ciągłego wzrostu gospodarczego i przejście od nędzy do dobrobytu.
W tym min:
- ukształtowanie się i funkcjonowanie mechanizmu bezustannego odkrywania i wprowadzania w życie innowacji w sferze wytwórczości, transportu i rynku, przyczyniających się do wzrostu gospodarczego
- ucieczka przed głodem (rewolucja agrarna)
- ucieczka przed chorobami (nowoczesna medycyna)
- ucieczka przed śmiercią (wydłużenie życia)
- ucieczka przed myśleniem magicznym i analfabetyzmem (rozwój nauki i oświaty) – empiryczne poznawanie świata
Na masową skalę społeczeństwa zachodnie żyją w dobrobycie, dzięki systemowi kapitalistycznej gospodarki rynkowej. Kiedyś 90% ludzi żyła w biedzie, teraz 90% żyje w godnych warunkach.
A. Zapóźnienie cywilizacyjne Europy (w rozwoju dominowali Chińczycy)
B. Przyczyny zmian:
- kryzys feudalizmu (gospodarka, kościół, państwo) – system się wyczerpał
- rozwój pozarolniczych dziedzin gospodarki – handel, bankowość, wytwórczość pozacechowa – popyt na towary ze wschodu
- przełom umysłowy związany z adaptacją wiedzy zaczerpniętej od Arabów lub za ich pośrednictwem, renesansem i reformacją
- odkrycia geograficzne – skutek rozwoju nowych dziedzin gospodarki i przełomu umysłowego
- poszukiwanie zysku i sukcesu za życia a nie tylko bezpieczeństwa
C. Podłoże zmian:
- własność, przedsiębiorczość, konkurencja, stosunki umowne (zawieranie umów, państwo gwarantowało wywiązanie się drugiej strony z umowy)
- rola miast – „miejskie powietrze czyni wolnym” (w Europie powstawały wolne miasta)
- rola morza (ludzie, statki, techniki nawigacji) w dziejach Europy (miasta leżące nad morzem były bogate, gdyż rozwijał się handel morski)
- klimat i warunki naturalne (łagodny klimat, regularne opady w Europie)
- rozbicie polityczne i związana z tym rywalizacja
- rodzina nuklearna i zasada primogenitury (dziedziczy najstarszy syn, gdy go nie ma to najstarsza córka)
- twórcza adaptacja obcych wynalazków (proch, druk) i rozwój własnych (koło wodne, soczewki, zegar mechaniczny-odegrał duże znaczenie), postępująca otwartość na zmiany
- uniwersytety i narodziny europejskiego racjonalizmu
System społeczno – gospodarczy oparty na prywatnej własności, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów, w którym procesy gospodarcze są regulowane w dominującym stopniu przez rynki: dóbr, usług, pracy i kapitałowy.
Najważniejszą cechą odróżniającą kapitalizm od innych systemów społeczno – gospodarczych jest zdolność do ciągłego generowania i upowszechniania zmian – innowacji (system posiada zdolność do samo-modernizacji) we wszystkich sferach życia gospodarczego, społecznego i politycznego.
W epoce industrialnej kapitalizm jest ściśle związany z maszynowym sposobem produkcji i fabryką jako metodą organizacji produkcji.
Czynniki stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej:
- czynniki prawno – ustrojowe
o państwo w służbie obywateli (monarchia konstytucyjna, republika – odnowa życia i własności
Teoria Locka zakłada, że państwo ma bronić życie, własność i wolność obywateli, jeśli tego nie robi, obywatele mogą się zbuntować i obalić władzę
o wolność osobista i wolność gospodarcza
o prawo gospodarcze (np. prawo patentowe)
Świeckie prawo gospodarcze jest elastyczne, można je zmieniać, lepiej służy funkcjonowaniu gospodarki. Kodeks cywilny mówi min. o sprawach rodzinnych i funkcjonuje do dziś
- czynniki gospodarcze
o popyt na dobra i usługi wyższego rzędu (w zależności od epoki: żelazo, bawełna, kolej, chemia, samochód, elektronika)
o stałe zwiększanie podaży energii (woda-XVI w., wiatr-XVI w., kopaliny-XVIII w., ropa naftowa-XVIII w., gaz ziemny-XIX w., energia jądrowa-XX w.)
o dereglamentacja życia gospodarczego – wolny rynek – konkurencja (system nakładczy, manufaktura rozproszona, manufaktura scentralizowana-XVI w.)
o nowe formy organizacyjne działalności gospodarczej – najważniejsze było oddzielenie gospodarstwa domowego od firmy (spółki: komenda ® komandytowa i kampania ® S.A-XV w., Z.O.O-XIX w., spółdzielczość (kredytowa, produkcyjna i handlowa)
o elastyczność, różnorodność i innowacyjność w sferze produkcji i dystrybucji – poszerzenie rynku
§ innowacja handlowa – sprzedaż tego czego na danym rynku nie ma
§ innowacja produkcyjna – nowy produkt którego nikt wcześniej nie produkował
§ innowacyjność technologiczna – zmierza się do przyspieszenia produkcji i obniżenia kosztów produkcji (dystansuje to konkurencję)
o stały spadek znaczenia rolnictwa na rzecz innych działów produkcji i usług
§ jeżeli można na czymś zarobić rezygnujemy wtedy z rolnictwa. 300 lat temu rolnictwo dominowało. Ma znaczenie strategiczne – chcą mieć żywność z własnego kraju na wypadek np.: wojny lub konfliktu
- czynniki kulturowe
o indywidualizm i głód sukcesu Europejczyków
o likwidacja barier religijnych w gospodarce (reformacja)
DAWNIEJ
§ ograniczenie dni pracy w święta i niedziele
§ Kościół sprzeciwiał się lichwie – potępiał kredyt
§ Kwestia bogacenia niemile widziana – urodziłeś się chłopem, musisz nim zostać. Gloryfikacja ubóstwa, umartwiania, żebrania
Protestantyzm (brak kultu maryjnego, zakaz spożywania alkoholu, dopuszczał kredyt na uczciwy procent) zmienił podejście do bogacenia się „Bogaćcie się bo to miłe Bogu”, powodzenie na ziemi to przychylność Boga. Wzywa się do wytężonej pracy, potępia żebractwo i nieróbstwo, wzywa do skromnego życia – ale nie ascezy. Człowiek ubogi jest sam sobie winien.
Tam gdzie w kraju panował protestantyzm region był lepiej rozwinięty.
Likwidacja barier kościoła popchnęła gospodarkę do przodu
o racjonalizm i świecki światopogląd
o oświata, rozwój nauki i techniki (instytucjonalizacja postępu)
o społeczna otwartość na zmiany – przezwyciężenie oporów przed „nowym” (na początku dotyczyła tylko elit)
- czynniki społeczno – demograficzne
o wzrost liczby ludności
o migracje i urbanizacja (przejmowanie miejskiego stylu życia)
o emancypacja niższych warstw społecznych i mobilność społeczna (możliwość awansu społecznego, wzbogacenie się przez wykształcenie, dobre stanowisko)
Od XVI do końca XIX w. Ukształtował się i zaczął funkcjonować mechanizm bezustannego odkrywania i wprowadzania w życie innowacji przyczyniających się do wzrostu gospodarki, poprzez stałe poszerzanie rynku i doskonalenie procesów produkcji i dystrybucji towarów i usług.
- własność prywatna, wolność osobista i wolność zawierania umów
- stosunki osobiste (feudalizm) zostają zamienione przez rzeczowe (interesy) oparte o zasadę wolności umów
- procesy gospodarcze regulowane są w przeważającej mierze poprzez rynki: dóbr i usług, pracy i kapitałowy
- działalność gospodarcza ma charakter ciągły i służy osiągnięciu zysku a nie tylko zaspokajaniu potrzeb
- wszelka działalność gospodarcza zostaje podporządkowana kalkulacji pieniężnej, wszelkie składki kosztów i zysków wyraża się w porównywalnej jednostce miary – w pieniądzu
- racjonalizm – gospodarka odrywa się od tradycji – cenę „sprawiedliwą” zastępuje cena rynkowa
- siła robocza staje się towarem, który jest oferowany i kupowany na rynku
- upowszechnia się produkcja towarów na sprzedaż za pieniądze, dla nieznanego z góry odbiorcy
- innowacyjność i zdolność do samo-modernizacji (umiejętność przezwyciężenia tzw. wąskich gardeł)
Paradoksy kapitalizmu:
- kapitalizm zawdzięcza swój sukces dynamizmowi i ekspansywności, ale przez to coraz głębiej ingeruje w nasze życie (niewolnicy czasu i rzeczy)
- odwołanie do etyki i moralności ale równocześnie gloryfikuje role konkurencji i zysku (moralność kontra zysk)
- tworzy nowe produkty, które czynią życie łatwiejszym i przyjemniejszym ale które mogą być również niebezpieczne
Z postępu korzystają wszyscy ale bogacą się tylko wybrani.
2. Kapitalizm handlowy w XVI i XVII wieku.
- przewrót w handlu światowym spowodowały wielkie odkrycia geograficzne – poszerzenie rynków zbytu, nowe surowce
- w XVI wieku wielkie szlaki handlowe przeniosły się z mórz: Bałtyckiego, Północnego i Śródziemnego na Ocean Atlantycki i Indyjski a dominującą rolę w handlu zajęły konkurujące ze sobą państwa wybrzeża atlantyckiego: Hiszpania, Portugalia, Holandia, Francja i Anglia
- zmiany te w mniejszym stopniu wpłynęły na handel na morzach północnych niż na Morzu Śródziemnym
- szlakami północnymi przewożono zboże, drewno, a więc towary pochodzenia miejscowego, na które popyt stale wzrastał
- międzynarodowe znaczenie mórz Północnego i Bałtyckiego zmalało
- wyprawy do odległych krajów przyniosły o wiele większe zyski, ale wiązały się też z dużym ryzykiem – przewóz towarów z niedawno odkrytych krajów szybko wzrastał
- państwa, które podjęły ekspansję zamorską zmierzały do zmonopolizowania stosunków z zagarniętymi terytoriami
o Portugalczycy w XVI wieku – monopol na handel z Indiami – handel korzeniami, który dawał wysokie zyski (był przywilejem króla) – wyparci przez Holendrów i Anglików
o Hiszpania – monopol (potwierdzony przez papieża) na handel z Ameryką – złamany przez handel przemytniczy
- oba państwa były zbyt słabe, by przez dłuższy czas utrzymać się na pozycji monopolisty
- kupcy hiszpańscy interesowali się głównie przewozem metali szlachetnych, natomiast obrót innymi towarami pozostawiono Francuzom, Holendrom i Anglikom
- złoto i srebro przywożone do Hiszpanii drogą wymiany na inne towary przechodziło w ręce cudzoziemców – eksploatacja kolonii hiszpańskich przyniosła bogactwo Francji, Anglii, Holandii oraz Niemcom
- 1602r. – w Holandii powstaje Kompania Wschodnioindyjska – stowarzyszenie kupców prowadzących handel z Azją (na specjalnych prawach – monopol handlu od Przylądka Dobrej Nadziei do Przylądka Horn)
- kompania opanowała najważniejsze punkty żeglugi morskiej: wyspy Św. Heleny, wyspy Mauritius, Przylądek Dobrej Nadziei
- ceny płacone azjatyckim dostawcom przez Holendrów były niższe od oferowanych przez innych kupców, aby uchronić się przed konkurencją kompania zniszczyła np.: drzewa muszkatołowe na Molukach z wyjątkiem wysp Banda
- w 1600r. powstała angielska Kompania Wschodnioindyjska – walki między obiema kampaniami – w XVII/XVIII wieku kampania angielska opanowała Indie, a następnie Chiny (opium)
- w końcu XVI wieku angielskie towarzystwo handlowe Merchants Adventures nawiązało stosunki z państwem moskiewskim i wysłało statki na Morze Białe
- 1651 r. brytyjski Akt Nawigacyjny – handel z koloniami angielskimi będzie wyłącznie przywilejem kupców angielskich
- traktat angielsko-portugalski daje duże przywileje kupcom angielskim w handlu Portugalii, także wiele innych przywilejów w umowach z Rosją, Francją i krajami Lewantu
- podstawą angielskiej potęgi handlowej był rozwijający się przemysł (rozbudowane zaplecze)
- stowarzyszenia kupieckie początkowo tworzono w celu prowadzenia handlu z krajami zamorskimi, z czasem stawały się one dużymi organizacjami o rozległych uprawnieniach politycznych
- do Europy przywożono ryż, kawę, tytoń, herbatę, kakao, cukier, chininę, bawełnę
- ceny towarów kolonialnych w porównaniu z cenami innych produktów spadały, co umożliwiło ich szersze rozpowszechnienie
- rewolucja cen – w XVI i XVII wieku do Europy zaczęły napływać metale szlachetne (złoto i srebro), co spowodowało spadek kosztów produkcji i wzrost cen wyrażonych w złocie wszystkich towarów o średnio 100 – 150%
- wobec spadku wartości pieniądza nieopłacalne stało się jego gromadzenie i przechowywanie, opłacało się natomiast handel i wytwarzanie nowych towarów
- zmniejszyła się też realna wartość wszelkich opłat pieniężnych – czynsze, podatki itp.
- Proces stopniowego podwyższania czynszów, podatków i płac spowodował spadek dochodów szlachty, państwa i robotników, ale przyniósł korzyści przedsiębiorstwom prowadzącym operacje handlowe, przemysłowe i bankowe
- Rewolucja cen przyspieszyła rozwój kapitalizmu, prowadziła do nagromadzenia kapitałów
- Wśród wielkich firm handlowych następowała specjalizacja branżowa, wyodrębniły się tez przedsiębiorstwa spedycyjne
- W XVI wieku na giełdach w Anglii i Holandii zaczęto zawierać, obok pieniężnych, transakcje towarowe – następnie giełdy towarowe oddzieliły się od pieniężnych
- Giełdy sprzyjały spekulacji, kupiec mógł rozeznać się w popycie i podaży, zawierano transakcje terminowe z odroczonym terminem dostawy
3. Procesy demograficzne w latach 1750 – 2000 w kontekście funkcjonowania gospodarki światowej. Teoria faz przejścia demograficznego C.P. Blackera. Współczesne problemy demograficzne
Fazy Przejścia demograficznego Blackera – eksplozja demograficzna.
WR
WU I II III IV
R
eksplozja demograficzna
U
przyrost naturalny
1750 1860-1914...
ZARZADZANIE-WSB