1
Maria Paula Stasiakiewicz
UAM Poznań
Art Therapy for The Mentally Retarded. Selected Problems of Theory And Practice (summary)
Artistic activities are commonly applied in education, medical care and health promotion. They consist a permanent element of different programs of psychological help. Some of these applications can be regarded as forms of art therapy, but not all of them can be used that way. There is an essential difference between the application of artistic activity in treatment of schizophrenia or anorexia, and activities oriented toward developing and nurturing also through the art, creative imagination of students mental representations of the mentally retarded persons.
Therefore, what is art therapy? Which of the various applications of artistic and creative activities broadly viewed “contact with art”, may serve an example of art therapy? What is the theoretic framework of the therapy by art and what are its aims regarded to the mentally retarded? These are the problems outlined in this article. They are followed by the presentation of the method of cognitive remediation, as a method of supporting the conceptual development of the mentally retarded through the drawing activity.
Arteterapia dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wybrane problemy teorii i praktyki.
Działania artystyczne są powszechnie stosowane w edukacji, w lecznictwie, profilaktyce. Stanowią stały element różnych programów psychologicznej pomocy. Niektóre z tych zastosowań uznać można za formy terapii sztuką, ale nie wszystkie z nich. Bo przecież istnieje różnica między stosowaniem działań artystycznych w leczeniu schizofrenii czy anoreksji a rozwijaniem, również przy pomocy działań artystycznych, wyobraźni twórczej uczniów lub pojęciowej reprezentacji świata u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Zatem czym jest arteterapia? Które z wielorakich zastosowań działań artystyczno - twórczych i szeroko pojętego „kontaktu ze sztuką” stanowią przykład działań arteterapeutycznych? Jakie jest zaplecze teoretyczne terapii sztuką i jakie są jej cele w odniesieniu do osób z upośledzeniem umysłowym? Oto problemy podjęte w artykule. Całość rozważań zakończy prezentacja metody remediacji poznawczej (MRP) jako metody wspomagania pojęciowego rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną poprzez aktywność rysunkową.
1. Pojęcie arteterapii.
Istnieje powszechna zgoda co do terapeutycznych walorów kontaktu ze sztuką. Zgoda ta jest nieco mniej powszechna, gdy chodzi o definiowanie terminu „arteterapia”. Arteterapia jest rozumiana np. „...jako układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i (lub) podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki.” (Kulczycki, 1990, s.12) lub też uznawana za „...metodę leczenia wywodzącą się z różnych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii postaci, psychologii twórczości, fenomenologii, która znalazła zastosowanie w postępowaniu psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym.” (Janicki, 1990, s.14). Jędrychowska – Płonka i Baranowska – Bartyzel (2000) uznają arteterapię za „uniwersalną metodę leczenia w psychiatrii.”(s.73), będącą „..procesem twórczym, wykorzystującym zasoby człowieka, pozwalającym mu na harmonijne łączenie zmysłów z intelektem w przeżywaniu siebie i świata, w redukowaniu napięć w otwieraniu się...” (s.73). Metodę, której nie można utożsamić z terapią zajęciową będącą formą terapii przez pracę (por. Jędrychowska – Płonka i Baranowska – Bartyzel 2000). Jeśli chodzi o definiowanie poszczególnych dziedzin arteterapii, to o muzykoterapii Galińska (1990) pisze, że jest to „systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie kliniczne muzyki.” (s.25), według Aleszko (2000) „choreoterapia jest to metoda lecznicza oparta o taniec wzbogacony o ćwiczenia muzyczno – ruchowe i improwizacje ruchowe do wybranej muzyki.” (s.41). O biblioterapii Skorny (2000) pisze, że „polega (ona) na zastosowaniu książki jako środka oddziaływania terapeutycznego. Funkcje tę spełnia literatura piękna, biografie, autobiografie, pamiętniki, fragmenty dzieł filozoficznych.” (s. 33). Psychodrama i tworzenie spektakli teatralnych przez terapeutów wraz z pacjentami szpitali lub podopiecznymi różnych ośrodków dla osób niepełnosprawnych są najbardziej popularnymi formami wykorzystania teatru w arteterapii (Prus,1990).
Nie podejmując dyskusji dotyczącej różnic w sposobach definiowania arteterapii, a skupiając się na zasadniczych ideach wspólnych i komplementarnych w przytoczonych wyżej sposobach rozumienia terminu przyjmuję, iż arteterapia jest specyficznym rodzajem psychoterapii tj. specjalistycznej metody pomagania ludziom przy użyciu środków psychologicznych (w odróżnieniu od np. farmakoterapii czy fizykoterapii).
Definiowanie terapii sztuką jako rodzaju psychoterapii wymaga odwołania się do przyjętych definicji psychoterapii jako pojęcia nadrzędnego w stosunku do pojęcia arteterapii. „Słownik psychologii” podaje, że psychoterapia, to „...metodyczne stosowanie określonych technik psychologicznych w celu doprowadzenia chorego do stanu równowagi emocjonalnej. Zakres działania psychoterapii jest bardzo rozległy: od zaburzeń charakteru i nerwic do chorób psychosomatycznych, a nawet psychoz. Wszystkie metody psychoterapeutyczne (pomoc moralna, sugestia, reedukacja, psychoanaliza itd.) oparte na porozumieniu między terapeutą a chorym mają te same cele, tzn. pełny rozwój osobowości i lepszą integrację społeczną pacjenta.” (Silamy, 1998 s.241). Kościelska (2000) zwraca uwagę na różnorodność szkół i metod psychoterapii, pisząc, że „Jest to duży zbiór różnych metod oddziaływania, które są najogólniej skupione na Ja pacjenta i mają mu pomóc w odblokowaniu możliwości rozwoju.” (s.645). Metody te znajdują oparcie teoretyczne w różnych teoriach psychologicznych. Zgodnie ze swoją koncepcją zaburzeń jako zablokowania możliwości rozwoju, ich odblokowanie związane z oddziaływaniem na Ja pacjenta uznaje ona za ogólny cel psychoterapii (Kościelska1995). Podobnie problem etiopatogenezy zaburzeń i leczenia widzi Johnson (1993, t.3). Psychopatologia to, jego zdaniem, „zawężenie repertuaru reakcji człowieka. Tworzy ona pewną sztywność, która ogranicza szeroki wachlarz możliwości organizmu radzenia sobie z różnymi sytuacjami. Często zahamowanie rozwoju i uczenia się, obejmujące jeden aspekt życia, rozszerza się, blokując całkowicie naturalne uczenie się i przystosowanie. Procesy te muszą być wtedy reaktywowane.” (Johnson 1993, t.3, s.16). Według Johnsona psychoterapia jest właśnie metodą „reaktywacji” zablokowanych procesów.
Grzesiuk (2000) podaje trzy rozumienia terminu psychoterapia: potoczne, szerokie i węższe – rozumienie terapeutów. Potocznie „...psychoterapia pojmowana jest jako rozmowa odbyta z życzliwą osobą, udzielanie rad, pocieszanie, uspokajanie, dodawanie otuchy osobie nie radzącej sobie z własnymi problemami, by złagodzić jej trudności.” (s.767). Szeroko psychoterapia „rozumiana jest jako dziedzina kultury, skupiająca w sobie najogólniejsze pytania o naturę ludzką, o zdrowie i chorobę, a także koncentrująca się na indywidualnym człowieku, który cierpi i szuka pomocy.” (s.767). Przez psychoterapeutów „...ujmowana jest jako specjalistyczna metoda leczenia, polegająca na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych, wykorzystująca wiedzę teoretyczną i umiejętności psychoterapeuty (najczęściej psychologa klinicznego lub psychiatry) w procesie niesienia pomocy – głównie osobom z zaburzeniami neurotycznymi, zaburzeniami osobowości i zaburzeniami psychosomatycznymi. Związek emocjonalny jaki powstaje między psychoterapeutą a pacjentem, jest często w sposób zamierzony wykorzystywany jako podstawowy środek leczenia. Celem psychoterapii jest zwłaszcza rozwój osobowości, zdrowie psychiczne i usuwanie objawów chorobowych pacjenta.” (s.767). Sprawozdawcza definicja Grzesiuk, jako najpełniejsza stanowi najdogodniejszy punkt wyjścia do określenia czym jest arteterapia. W sposób podobny do Grzesiuk, psychoterapię definiuje Sękowa (2001) ujmując ją jako jedną z form pomocy psychologicznej, do których należą również: interwencja kryzysowa, rehabilitacja psychologiczna, psychoprofilaktyka (psychologiczna prewencja), promocja zdrowia oraz poradnictwo i konsultacja grup samopomocy. Pisze ona: „Psychoterapia polega na świadomym, celowym i programowanym oddziaływaniu psychologicznym w celu usunięcia lub zmniejszenia zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym, somatycznym i społecznym oraz usunięcia ich psychospołecznych przyczyn.”[1] (Sęk, 2001 s.167). Gelso i Hayes (2004) wyróżniają w psychoterapii jej aspekt techniczny, na który składają się techniki stosowane przez terapeutę w celu uzyskania pożądanych zmian zachowań u klienta oraz aspekt relacyjny tj. „emocje i postawy, jakie żywią wobec siebie klient i terapeuta, oraz łącząca ich więź psychiczna opierająca się na tych właśnie uczuciach i postawach.” (Gelso i Hayes 2004 s.15) Problematyce relacji wiążących w psychoterapii terapeutę i klienta autorzy poświęcają całą swą książkę.
Przytoczone definicje zawierają podobne elementy dotyczące intencjonalności i programowania specjalistycznych oddziaływań pomocowych, psychologicznego ich charakteru co zakłada związek terapeutyczny, celu, jakim jest usuwanie lub zmniejszanie zaburzeń co wiąże się zwykle z rozwijaniem określonych aspektów osobowości oraz oddziaływaniem na środowisko (jak np. w terapii rodzin).
W konstruowanej definicji arteterapii rozumianej jako forma psychoterapii wszystkie te elementy powinny zostać zawarte. Zatem - arteterapia to rodzaj psychoterapii tj. specjalistycznej metody pomagania ludziom. Polega ona na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych, wśród których tworzenie i recepcja sztuki zajmują miejsce zasadnicze. Celem tych oddziaływań jest usunięcie lub zmniejszenie zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym, somatycznym i społecznym co wiąże się z odblokowaniem możliwości rozwojowych. Relacja terapeutyczna jaka powstaje między psychoterapeutą a pacjentem/klientem, stanowi zasadniczy czynnik leczący w arteterapii podobnie jak w innych rodzajach psychoterapii. Jednak tym, co decyduje o specyfice arteterapii, co różni ją od innych form pomocy psychoterapeutycznej, jest wykorzystanie w celach leczniczych recepcji sztuki oraz aktywności artystyczno - twórczej pacjenta/ klienta realizowanej pod kierunkiem terapeuty i/lub we współdziałaniu z nim w dowolnej dziedzinie sztuki. Tak więc istnienie specyficznej relacji między terapeutą a klientem /pacjentem w toku tworzenia lub/i recepcji sztuki stanowi o specyfice arteterapii jako metody psychoterapii.
Terapia sztuką może być uprawiana na różnych podstawach teoretycznych analogicznie do innych metod psychoterapeutycznych tj. w ujęciu psychoanalitycznym, humanistyczno – egzystencjalnym behawioralno - poznawczym i systemowym, lub też - eklektycznym. We wszystkich formach organizacyjnych tj. indywidualnej, grupowej i rodzinnej.
W zależności od dziedziny sztuki wyodrębnia się rodzaje arteterapii, z których pozycję najbardziej ugruntowaną w praktyce i teorii mają: muzykoterapia, choreoterapia, dramatoterapia, plastykoterapia czyli terapia przez sztukę w węższym znaczeniu słowa sztuka oraz biblioterapia (związana z recepcją literatury i samodzielnym tworzeniem) (por. Hanek, Passella, red. 1990).[2]
Terminy arteterapia, terapia przez sztukę czy terapia sztuką są znaczeniowo równoważne (por. Karolak, 2000).
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako prezentujące układ wielorakich zaburzeń w sferach zachowania, relacji społecznych i funkcji intelektualnych są potencjalnymi adresatami działań arteterapeutycznych. Specyfika rodzaju zaburzeń w tej grupie osób powinna znaleźć odbicie na płaszczyźnie celów terapii sztuką. Postulowanymi tu celami wiodącymi są: wspieranie rozwoju Ja oraz pojęciowej reprezentacji świata i myślenia operacyjnego.
2. Problem zakresu pojęcia arteterapia. Dla kogo arteterapia?
Z definicji terminu arteterapia wynika, że adresatem działań arteterapeutycznych są osoby wykazujące zaburzenia „w funkcjonowaniu psychicznym, somatycznym i społecznym". A zatem stwierdzenie zaburzeń, ich diagnoza tzn. określenie objawów, prawdopodobnych przyczyn i mechanizmów uprawnia do stosowania środka leczniczego jakim jest arteterapia. Całościowa diagnoza obejmująca część negatywną (zaburzeń) i pozytywną (zasobów) otwiera drogę postępowania terapeutycznego o charakterze psychologicznym. Psychologiczny charakter oddziaływań zakłada specyficzną relację między terapeutą a klientem/pacjentem w przypadku terapii indywidualnej, między terapeutą a klientami/pacjentami i członkami grupy w przypadku terapii grupowej, lub też między między terapeutą a członkami rodziny oraz członkami rodziny między sobą w przypadku terapii rodzin. Diagnozowanie i leczenie przeplatają się w arteterapii podobnie jak w innych rodzajach psychoterapii.
Łatwo zauważyć, iż termin „arteterapia” zyskuje w ostatnim okresie znaczną popularność a w jego zakres włączane są wszelkie formy stosowania aktywności artystycznej w celu wspierania rozwoju i podnoszenia jakości życia człowieka. Dla tego typu działań terminami adekwatnymi, niekiedy o długiej i dobrej tradycji są terminy takie jak wychowanie przez sztukę, wychowanie estetyczne, wychowanie estetyczno – twórcze, wychowanie przez twórczość, trening kreatywności, trening twórczego myślenia, trening twórczości, również trening wrażliwości interpersonalnej, rozwoju osobistego itp. Działania twórcze wykorzystujące różne techniki artystyczne i ich kombinacje dla rozwijania np. wyobraźni, empatii, umiejętności wpływania na innych, umiejętności negocjacji, skutecznego komunikowania się itd. są stałym elementem treningów, warsztatów, szkoleń, programów profilaktycznych. Szczególnie popularne, często i z dobrymi efektami stosowane są w edukacji (Limont, 1994, 1996). Nie ma żadnego powodu, by stosując działania o charakterze artystyczno – twórczym w celu rozwijania określonych kompetencji np. asertywności u uczniów, mówić o stosowaniu arteterapii, co pośrednio byłoby dowodem istnienia zaburzeń u wszystkich z nich. Jednak takie nadmierne rozszerzenie zakresu pojęcia zdarza się coraz częściej (por.np. Arciszewska – Binnebesel 2003, Konieczna 2003, Marek 2004).
Odrębność arteterapii w stosunku do innych form stosowania działań artystyczno – twórczych w celu rozwijania określonych kompetencji osobowościowych czy wywoływania zmian w zachowaniu musi być zachowana nawet wtedy, gdy leczenie za pomocą działań arteterapeutycznych polega na przywracaniu naturalnego toru rozwoju, kiedy zaburzenie jest interpretowane właśnie jako zablokowanie i odejście od tego naturalnego toru zdrowego rozwoju jak to czynią wspomniani już Johnson (1993) i Kościelska (1995). Jeśli działania artystyczno – twórcze w arteterapii i np. w wychowaniu przez sztukę pełnią podobną funkcję wywoływania zmiany w osobowości to nie znaczy, że są tym samym. Uznanie ich za to samo to tak, jak gdyby but nazwać młotkiem, dlatego, że zwykło się go używać do wbijania gwoździ w ścianę. Używając tego właśnie obrazowego porównania o szkodliwości zacierania różnic między pojęciami opisującymi rzeczy podobne ze względu na jakąś funkcję, niemniej jednak – różne, pisze Arendt (1994).
Dla poparcia przedstawionego wyżej stanowiska chciałabym przytoczyć jeszcze jedną definicję psychoterapii, tym razem autorstwa Czabały (2002) „Psychoterapia to takie oddziaływania leczące, w wyniku których pacjent zdobywa nowe doświadczenia emocjonalne, nową wiedzę i uczy się nowych wzorców reagowania i zachowania. Pozwalają one pacjentowi na poszukiwanie nowych sposobów rozwiązywania własnych problemów, które doprowadziły do powstania objawów.” (s.246). Autor odnosi się bardzo krytycznie do zjawiska zacierania granic między psychoterapią, wychowaniem a duchową ewolucją człowieka w cyklu jego życia. Pisze on: „Psychoterapia, moim zdaniem, nie jest właściwą metodą służącą nadawaniu sensu ludzkiemu życiu, czynieniu ludzi doskonałymi, dobrymi, wyposażaniu ludzi w narzędzia zapewniające im nieustanną skuteczność. Poszukiwanie sensu życia, dążenie do doskonałości, kształtowanie systemów wartości odbywa się gdzie indziej, w procesie wychowywania, socjalizacji, w procesie rozwoju duchowego. Psychoterapia nie jest metodą na przekształcanie świata w miejsce powszechnej szczęśliwości i na kształtowanie ludzi doskonałych, pięknych i zawsze zadowolonych.” (Czabała, 2002, s.242/3). Zgadzając się z autorem co do konieczności widzenia różnic i zachowania rozgraniczeń między psychoterapią a np. wychowaniem czy edukacją oraz co do tego, iż „Psychoterapia nie jest metodą na przekształcanie świata w miejsce powszechnej szczęśliwości...” trzeba jednak zauważyć, iż problem osoby poddającej się psychoterapii polegać może właśnie na niemożności określenia sensu swojego istnienia, i właśnie zmiana tego aspektu Ja będzie zasadniczym celem psychoterapii.
Przenosząc wnioski z powyższych rozważań na grunt arteterapii, chciałabym podkreślić, że jest ona specjalistyczną metodą leczenia. A zatem stosowanie technik artystycznych w szkołach i przedszkolach, ośrodkach kultury i domach pomocy społecznej w celach wychowawczych i dydaktycznych a także w celach promocji zdrowia i prewencji zaburzeń nie jest równoznaczne ze stosowaniem arteterapii jako metody psychoterapeutycznej. W praktyce może zdarzać się, i zapewne zdarza się tak, że konkretny uczestnik np. treningu twórczości zmienia wiele w obrazie siebie a jego poczucie wartości rośnie pod wpływem nowych doświadczeń. Z tego powodu jednak trening twórczości nie zamienia się w terapię sztuką, choć względem jakiejś osoby mógł on spełnić funkcje terapeutyczne. Na poziomie projektowania i realizacji procesu terapii sztuką oraz na poziomie teoretycznego opisu tj. budowania jego modeli pojęciowych zachowanie rozróżnień jest konieczne. Model teoretyczny nie jest identyczny ze światem rzeczywistym przejawiającym się w niezliczonej ilości indywidualnych, niepowtarzalnych zdarzeń. Funkcją modelu powstającego w efekcie abstrakcji i uogólniania jest tworzenie obrazu istotnych relacji między wyodrębnianymi klasami zdarzeń - zatem porządkowanie strumienia niepowtarzalnych sytuacji rzeczywistych. To z jego perspektywy możliwe jest rozumienie sensu tego co się dzieje, antycypowanie zmian i wpływanie na ich przebieg (Barbour, 1984). Bo, jak pisze Helen Bee „Fakty, same z siebie nie dają wyjaśnienia żadnego zjawiska (...). Wyjaśnienie wymaga zastosowania teorii.” (Bee, 2004 s.62); na poziomie teorii konieczne jest zachowanie rozróżnień między poszczególnymi sposobami wykorzystywania aktywności artystycznej (np.do celów leczniczych, stymulowania twórczości czy rozwijania wrażliwości estetycznej) by z prawidłowo ukształtowanej perspektywy teoretycznej można było adekwatnie rozumieć praktykę i ją organizować.
3.Teoretyczne zaplecze terapii sztuką.
Arteterapia nie jest powszechnie uznawana za odrębny rodzaj psychoterapii. Grzesiuk (2000) omawiając nurty teoretyczne, zjawiska i techniki psychoterapii, o terapeutycznych funkcjach twórczości plastycznej i muzycznej pacjentów pisze w podrozdziale zatytułowanym „Analiza wytworów pacjenta”. W monograficznym opracowaniu „Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy.” (Grzesiuk red.1994) terapia sztuką również nie jest wymieniana jako osobny nurt w psychoterapii. Nie umieszcza jej także Kowalik (2000, s.817) w zestawieniu metod i technologii rehabilitacji osób niepełnosprawnych, wymienia natomiast oddzielnie: psychoterapię oraz działalność artystyczną.[3]
Arteterapia jest najczęściej ujmowana jako swoista technika włączana w tok procesu psychoterapeutycznego. Jednak rozległość i różnorodność technik arteterapii, ich powiązanie z poszczególnymi dziedzinami sztuki: muzyką, plastyką, literaturą, teatrem, filmem jak i działaniami nowoczesnej sztuki integrującej różne jej dziedziny, jak również powstanie zawodu arteterapeuty przemawiają za jednoznacznym uznaniem arteterapii jako odrębnego nurtu w psychoterapii. Nurtu, którego zaplecze teoretyczne stanowią (1) psychologia z jej różnorodnymi ujęciami problematyki człowieka, jego rozwoju i zaburzeń, (2) sztuka w aspekcie wiedzy i umiejętności praktycznego działania oraz (3) medycyna z jej dyscyplinami szczegółowymi. Jeśli uzna się arteterapię za rodzaj psychoterapii, to wiodącą rolę w kształtowaniu jej podstaw teoretycznych zajmie psychologia. Do jakich zatem orientacji teoretycznych w psychologii nawiązuje arteterapia?
W praktyce psychoterapeutycznej terapia sztuką zaistniała jako odrębna dyscyplina od 1966, kiedy to Margaret Naumburg, reprezentująca orientację psychoanalityczną, włączyła do terapii swobodny rysunek (Oster, Gould, 1999,s.20). Początki arteterapii związane są więc z psychoanalizą. Od tamtej pory sztuką posługują się terapeuci o różnych orientacjach teoretycznych bądź jako zasadniczą techniką w prowadzonej przez siebie terapii, bądź dodatkową techniką wspomagającą.
Najszerzej z technik artystycznych korzystają te ze szkół psychoterapii, które inspirację czerpią z psychologii humanistyczno – egzystencjalnej, gdzie twórczość łączona jest ze zdrowiem i bywa uznawana za jego warunek. W ujęciu humanistyczno – egzystencjalnym aktywność artystyczna staje się narzędziem aktywizacji potrzeb samorealizacji jednostki, aktywizacji potencjałów twórczych, których ujawnienie i zaspokajanie decyduje o zdrowiu i życiowym spełnieniu jednostki (Zinker,1991; Rogers, 1991; Maslow, 1968). Teorie te, wskazując na związek tworzenia ze zdrowiem, wartość działań artystycznych w procesie nawiązywania relacji interpersonalnych oraz odkrywania i umacniania tożsamości tworzą doskonały grunt dla stosowania działań artystyczno - twórczych w terapeutycznej pracy. Pisze o tym Zinker: "Powodem, dla którego rysunek lub obraz może mieć funkcję terapeutyczną jest to, że jeżeli jest doświadczany przez artystę jako proces pozwala mu to w stosunkowo krótkim czasie poznać siebie jako osobę (...) a doświadczając wewnętrznego ruchu (...) uzyskuje też jego wizualne potwierdzenie w obrazie, który tworzy" (Zinker, 1991, s.212). Jeżeli proces tworzenia dokonuje się w grupie, jej członkowie uzyskują dodatkowo doświadczenie bliskiej więzi z innymi, co pozwala im w przyszłości funkcjonować w sposób bardziej pełny i otwarty w sytuacjach społecznych.
W psychologii dynamicznej[4] terapeutyczne funkcje sztuki ujmowane są w kontekście problematyki twórczości, rozwoju oraz zdrowia. Koncepcja catharsis - przeżycia i uwolnienia tłumionych emocji, rozwoju ego w procesie aktywności artystycznej oraz zdolności do „regresji w służbie ego” jako warunku tworzenia (Kris,1952; Rosińska, 1985) wyznaczają szerokie podstawy teoretyczne działaniom terapeutycznym prowadzonym w oparciu o sztukę. Wkład psychoanalizy w tworzenie teoretycznej bazy dla terapii sztuką jest najznaczniejszy ze względu na freudowską koncepcję symbolizacji tj. wnoszenia w obszar psychiki świadomej treści nieświadomych przy pomocy symboli, koncepcję konfliktu intrapsychicznego, mechanizmów obronnych w tym przede wszystkim wyparcia i projekcji oraz oporu, przeniesienia i przeciwprzeniesienia w trakcie leczenia psychoanalitycznego.
Należy zauważyć, że psychoanaliza w swej wersji ortodoksyjnej, jako metoda leczenia oparta na technikach werbalnych, nie mogłaby korzystać z działań artystycznych jako swych technik. Jednak to właśnie przez terapeutów o orientacji psychoanalitycznej, (tyle, że zmienionej, uwspółcześnionej) po raz pierwszy działania artystyczne zostały wprowadzone do psychoterapii. Wiele współczesnych nurtów psychoanalitycznych np. teoria relacji z obiektem, teoria charakterologiczno – rozwojowa Johnsona[5] służy jako teoretyczne zaplecze dla terapeutów wykorzystujących w swej pracy sztukę i również zabawę (por. Winnicott 1976). A język jakim posługują się powszechnie terapeuci sztuką w opisie zjawisk w przebiegu terapii ma swe źródła właśnie w psychoanalizie. Do pojęć o psychoanalitycznym rodowodzie, oprócz wcześniej wymienionych, należą między innymi: korektywne doświadczenie emocjonalne, odreagowanie emocji, przepracowanie, wgląd.
Techniki artystyczno – twórcze wykorzystywane są również przez terapeutów identyfikujących się z orientacją interakcyjno – systemową. W tym nurcie pracuje wiele szkół terapii rodzin, par małżeńskich, grup samopomocy i grup wsparcia.
Wydaje się, że w najmniejszym zakresie z technik arteterapeutycznych korzystają terapeuci behawioralni, którzy jako zasadniczy cel terapii uznają wygaszenie nieadaptatywnych nawyków i wyuczenie nawyków adaptatywnych. Z założenia zatem, symbolika wewnętrznego świata pacjenta/klienta wyrażana w jego wytworach artystycznych nie jest przedmiotem zainteresowania. Jednak często w procesie terapii behawioralnej wykorzystywana jest np. muzyka dla osiągnięcia stanu pożądanego relaksu w toku treningu desensytyzacji, lub rysunek dla określenia planu zmian w zachowaniu. Nie można więc kategorycznie stwierdzić, iż terapia behawioralna nie ma żadnych punktów stycznych z arteterapią.
Psychologia poznawcza, będąca jako nurt teoretyczny formą reakcji na ograniczoność behawioryzmu a jednocześnie rodzajem jego kontynuacji zakłada, iż uczucia i działania człowieka zależą od jego przekonań, od tego co myśli on o danej sytuacji, tzn. od sposobów jej poznawczej interpretacji. Ludzie żywią wiele przekonań irracjonalnych, które im szkodzą, bo blokują aktywność, prowadzą do konfliktów, w przypadku choroby - opóźniają proces zdrowienia. Żeby zmienić te zachowania trzeba zmienić przekonania tj. schematy poznawcze jednostki. Powyższe założenia stanowią podstawę wielu szkół psychoterapii poznawczej (por.Maultsby, 1992; Ellis 1999; Sęk 2001) włączającej również działania artystyczne do arsenału stosowanych technik.
Dokonując przeglądu teoretycznego zaplecza arteterapii nie można pominąć, prac Koziełło (1999) dotyczących choreoterapii, szkół terapeutycznych nie mieszczących się w ramach głównych orientacji teoretycznych w psychologii oraz tndencji eklektycznych i integracyjnych w psychoterapii. Im właśnie chciałabym poświęcić teraz nieco uwagi.
Ważny wkład w problematykę teoretycznych podstaw psychoterapii tańcem wniosła Koziełło (1999). W swej monografii „Taniec i psychoterapia” osobny rozdział poświęciła analizie technik i przebiegu procesu terapeutycznego w indywidualnej psychoterapii tańcem według założeń teorii relacji z obiektem, psychologii analitycznej Junga i psycholgii indywidualnej Adlera. Jeśli chodzi o terapię grupową, to porównała dwie jej formy oparte na ogólnie charakteryzowanym podejściu psychoanalitycznym i humanistycznym. W pracy Koziełło godne szczególnego podkreślenia jest to, że nie tylko omawia ona założenia teoretyczne danego nurtu w psychologii, wynikającą z niego koncepcję terapii tj. jej cele, stosowane techniki i przebieg procesu terapeutycznego ale również prezentuje przypadki kliniczne. Umożliwia to prześledzenie relacji wiążących teoretyczne modele z działaniami terapeuty w toku konkretnych sesji terapeutycznych a także wychwycenie różnic i podobieństw w przebiegu terapii inspirowanej poszczególnymi orientacjami teoretycznymi.
Nie wszystkie ze szkół psychoterapeutycznych daje się umieścić w ramach podstawowych teoretycznych nurtów w psychologii. Wiele spośród nich np. NLP, terapia eriksonowska, terapia zabawą (prowadzona w różnych orientacjach teoretycznych) korzysta również z technik artystycznych. Zwykle są to rozmaite odmiany technik plastycznych (rysowanie i malowanie, lepienie w glinie i plastelinie, kolaż itp.) jak również technik dramowych (por. Kaduson, Schaefer, 2001). Ponadto, współczesny psychoterapeuta buduje swój warsztat na podstawach eklektycznych. Korzysta z technik pracy o różnych teoretycznych proweniencjach i w sposób komplementarny posługuje się różnymi modelami osobowości, jej funkcjonowania, rozwoju i zaburzeń. Będąc w swej pracy bliższym postawie eklektyka niż purysty, niewątpliwie rozszerza wachlarz możliwości interpretacji zaburzeń i form pomocy, najpewniej podwyższa ich efektywność ale jednocześnie - utrudnia porządkowanie obszaru teorii i praktyki psychoterapeutycznej. Wydaje się, że w obliczu wymienionych korzyści można usprawiedliwić tę niedogodność.
We współczesnej psychoterapii silnie zaznaczają się tendencje integracyjne. Czabała (2002) wyróżnia kilka sposobów tej integracji. Polegać one mogą na wprowadzaniu wybranych pojęć jednej teorii w zasadniczy system innej teorii np. pojęcia psychoanalityczne wprowadzane do psychologii poznawczej (id, ego, superego, mechanizmy obronne), lub behawioryzmu do psychoanalizy czy poznawczej psychologii osobowości (nagroda, kara, generalizacja). Jeszcze inną formą integracji jest budowanie nowego podejścia w oparciu o dwa lub więcej istniejących nurtów teoretycznych i związanych z nimi szkół terapii. Przykładem może służyć próba integracji psychoterapii poznawczej i humanistycznej (por. Czabała, 2002) czy teoria charakterologiczno rozwojowa Johnsona. Kolejna z możliwości integracji różnych nurtów w psychoterapii polega na tworzeniu metamodeli psychoterapii. Jak pisze Czabała „Tworzenie metamodeli psychoterapeutycznych sprowadza się głównie do budowania modelu procesu psychoterapii, a nie metateorii dotyczącej psychopatologii.” (Czabała, 2002, s. 89).
Potrzeba budowania metateoretycznego modelu wyniknęła w znacznej mierze z praktyki psychoterapeutycznej, gdzie swobodne korzystanie z technik o różnych teoretycznych proweniencjach jest od dawna stałym elementem jej pejzażu. Zinker (1991) pisze „Piękno terapii Gestalt polega na tym, że łączy ona werbalne proklamacje z ekspresją cielesną, z działaniem. Tutaj terapia Gestalt wchodzi na teren behawioryzmu, analizy Reichowskiej i bioenergetyki. Skłania ona do tego, aby człowiek odreagował i urzeczywistnił to, czego uczy się o sobie.” (s.95). Johnson (1993 t.1) natomiast charakteryzując stosowane przez siebie techniki terapeutyczne stwierdza, że pochodzą one „... ze wszystkich głównych współczesnych szkół myśli psychoterapeutycznej, między innymi: psychoanalizy transakcyjnej, bioenergetyki, psychologii ego, terapii Gestalt, hipnozy, terapii nastawionej na klienta, modyfikacji zachowania, terapii strategicznej, terapii racjonalno – emotywnej, terapii rodzinnej i programowania neurolingwistycznego.” (s.10). Drugi istotny impuls w kierunku budowania modeli metateoretycznych w psychoterapii pochodzi z badań porównawczych skuteczności psychoterapii prowadzonych według konkurencyjnych modeli teoretycznych, które nie wykazały, iżby któraś ze szkół była zasadniczo lepsza, skuteczniejsza od drugiej. Skierowały one zainteresowania badaczy w stronę poszukiwań wspólnych czynników leczących w psychoterapii oraz zjawisk wspólnych w jej przebiegu. Grzesiuk (1994) wymienia dziesięć czynników leczących w psychoterapii, z których trzy pierwsze uznaje za specyficzne dla psychoanalizy pozostałe zaś – właściwe również innym szkołom terapii. Są to:(1) usuwanie przeniesień wyłącznie przez interpretowanie, (2) uświadamianie myśli i emocji nieświadomych, (3) usuwanie obron (przez interpretowanie), (4) tworzenie silnego związku emocjonalnego pacjent – terapeuta, (5) korekcyjne doświadczenia emocjonalne, (6) odreagowanie tłumionych emocji, (7) wzmacnianie pacjenta (poprzez akceptację, ukazywanie jego dobrych stron), (8) wgląd (w źródła objawów, w reakcje przeniesieniowe i nieświadome myśli, uczucia i zachowania), (9) podkreślanie autonomii, konieczności przyjmowania odpowiedzialności za siebie, (10) identyfikacja pacjenta z terapeutą (por. Grzesiuk 1994, s.24/25). Jeśli chodzi o zjawiska wspólne w procesie psychoterapii to Grzesiuk (2000 t.3 s.777 ) wymienia pięć ich kategorii: relacje terapeuta – pacjent, opór przed zmianą, rozładowywanie napięć emocjonalnych, wgląd emocjonalny i intelektualny oraz uczenie się.
Praktycznie we wszystkich nurtach teoretycznych psychoterapii podkreśla się znaczenie jakie ma dla powodzenia terapii relacja terapeutyczna czyli związek terapeutyczny nazywany również przymierzem terapeutycznym i identyfikowany jako „wzmocniony kontekst, w którym osoba może zmierzyć się z traumą” (Johnson, 1993, t.3 s.14). Dobra relacja z terapeutą jest także przez pacjentów uznawana za warunek powodzenia terapii; opisują ją jako zrozumienie, wsparcie, uczciwość i troskę terapeuty. Elementy procesu terapeutycznego wspólne dla różnych podejść teoretycznych wymienia również Czabała (2002)[6] pisząc, iż jest on: „oparty na doświadczeniu nowych emocji, nabywaniu nowej wiedzy o sobie i otoczeniu, i uczeniu się nowych zachowań.” (s.87), a tym co różni poszczególne szkoły terapeutyczne są techniki wzbudzania tego procesu. W swoim opisie wyraźnie odchodzi on od języka psychoanalitycznego charakteryzującego opis zjawisk wspólnych w psychoterapii podawany przez Grzesiuk. Ponadto podkreśla on, że efektem integracji szkół i nurtów jest bardziej spójne, pozbawione „tendencji rywalizacyjnych” ujmowanie celów psychoterapii jako czterech podstawowych kategorii zmian: zmiany zachowań, relacji interpersonalnych, schematów poznawczych i osobowości. Jak wiadomo, tradycyjnie z psychologią behawioralną wiązane są zmiany zachowania, likwidacja nawyków nieprzystosowawczych i ukształtowanie adaptatywnych (zmiana behawioralna). Koncepcje poznawcze zakładają zmiany schematów poznawczych porzucenie irracjonalnych przekonań na rzecz racjonalnych (zmiana intrapsychiczna dotycząca schematów poznawczych, przekonań, sposobu myślenia o problemach a w efekcie sposobu ich przeżywania i rozwiązywania). Koncepcje humanistyczne oczekują zmian w zakresie relacji z innymi ludźmi i strukturze Ja (zmiana interpersonalna i intrapersonalna). Teorie systemowe dążą do zmian w funkcjonowaniu systemów, w których żyje jednostka tj. rodziny, szkoły, miejsca pracy, środowiska lokalnego. Koncepcje psychodynamiczne zakładają jako cel zmiany dotyczące konfliktów intrapsychicznych, rozwoju deficytowych funkcji ego (zmiana intrapsychiczna, zmiana osobowości)[7] (por.Johnson,1993 t.1). Wydaje się, że w przezwyciężaniu tendencji „ortodoksyjnych” i „rywalizacyjnych” w psychoterapii ma również swój udział coraz szersze przyjmowanie w psychologii zasady komplementarności w wyjaśnianiu zjawisk życia psychicznego i jego zaburzeń.[8]
Należy podkreślić, że integracja szkół w psychoterapii stwarza dogodne podstawy dla formowania założeń arteterapii dla osób z niepłnosprawnością intelektualną. Wątek ten zostanie podjęty w dalszej części artykułu.
Wyżej przedstawione ujęcia teoretyczne, choć w heurystyczny sposób przedstawiają problematykę mechanizmów oddziaływania sztuki na jednostkę i umożliwiają efektywne jej wykorzystanie w procesie terapii, są jednak niewystarczające dla wyjaśnienia terapeutycznych potencjałów sztuki wynikających z jej cech strukturalno - funkcjonalnych jako instrumentu budowania poznawczej reprezentacji świata. Szansę taką stwarzają aktualnie rozwijające się poznawcze nurty w teorii osobowości i teorii sztuki oraz nauka o poznaniu (cognitive science). Wraz z rozwojem teorii sztuki wskazujących na poznawcze i adaptacyjne źródła artystycznej aktywności człowieka (por. Argenton 1996;Gadamer, 1993) – z jednej strony, z drugiej zaś strony - rozwojem poznawczej teorii osobowości (Kofta, Doliński, 2000)[9] i nauk o poznaniu, konstytuuje się nowa teoretyczna baza dla arteterapii. Wyłania się perspektywa ukazania jej terapeutycznych możliwości i celów związanych z tworzeniem się reprezentacji poznawczej świata. Jest to baza teo...
mpwjs