Szarota - Wartości przemoc.pdf - Pedagogika pliki - krzychu1102

Zofia Szarota

Wartości a przemoc.

Wychowawczo-edukacyjna perspektywa przemocy

Wartości towarzyszą człowiekowi od początku jego rozumnego istnienia. By przetrwać,

musiał przyjąć za własne – normy, systemy moralne, zasady ogólnie stosowane i powszechnie

akceptowane. Ta internalizacja stała się sposobem nie tyle nawet na życie, co przeżycie.

Społecznie uznawane wartości były jednocześnie instruktażem życia, kodeksem po-

stępowania. Wzorce, którym hołdowano wskazywały jak funkcjonować w społeczeństwie, jak

być jego członkiem. Sparta ceniła męstwo, odwagę, waleczność, oddanie dla ojczyzny. Ateny

– mądrość, naukę, sztukę i demokrację. W naszym kręgu kulturowym system wartości

autotelicznych oparty jest na etyce chrześcijańskiej. Dekalog – nawet w przypadku ateistów

lub osób wyznań pozachrześcijańskich – tworzy ramy normy obyczajowej, wyznaczając

jakość stosunków międzyludzkich, prawa moralnego, tradycji, obrzędów i obyczajów.

Przemoc, tak historycznie jak i współcześnie, była i jest wszechobecna. Dzisiaj, choć

może nie tak krwawa jak w przeszłości, staje się wręcz stylem życia, sposobem na

rozwiązywanie codziennych i całożyciowych problemów. Nie budzi szacunku, ale jest

przyczyną respektu dla jej sprawców. Przekształca się w powszechnie uznawaną wartość.

Dlaczego?

Wychowawcza i edukacyjna użyteczność wartości

Teza o utylitaryzmie i operacjonalizacji wartości w procesie wychowania podejmowa-

nym przez współczesne (w tym przede wszystkim instytucjonalne) środowiska wychowawcze

poddaje się weryfikacji. Uniwersalia są wypierane przez pragmatyczną interpretację

współczesnej rzeczywistości ekonomicznej, społecznej, politycznej, także w kontekście

sprawstwa wychowawczego.

Wartości względne i absolutne, wyższe i niższe. Wartości się przestrzega i strzeże.

Szanuje się je. Przekazuje następnym pokoleniom. Oznaczają coś, co – w sensie absolutnym

lub na gruncie danego zespołu poglądów – jest cenne i godne pożądania, i co stanowi (winno

stanowić) przedmiot szczególnej troski, być celem ludzkich dążeń a także regulatorem

postępowania człowieka.

Wartością jest to, co cenne. Dla jednostki, dla ogółu. Wartość uniwersalna, duchowa.

Ale także: wartością jest to, co użyteczne, przydatne w modelu życia pragmatycznego

konsumenta cywilizacyjnych dóbr. Wartość indywidualna, materialna.

Która opcja jest współcześnie reprezentatywna, właściwa? Filozofowie, moraliści,

teologowie wskazują tę pierwszą, utylitaryzm opowie się za drugą. Obie są uprawomocnione.

Wartość jako pojęcie może być stosowane do idei, osób, rzeczy, sytuacji, zjawisk lub do

ich określonych właściwości. Może istnieć samodzielnie bądź wchodzić w skład większego

systemu czy hierarchii. W zależności od dziedziny, jakiej dotyczą, wartości dzieli się na:

moralno-etyczne, religijne, estetyczne, kulturowe itd. W zależności od zasięgu – na ogólno-

ludzkie i lokalne, zbiorowe i osobiste. Systemy wartości najczęściej odnoszą się do elemen-

tów: etyczno-moralnego, eschatologicznego, wolicjonalnego, estetycznego, egzystencjalnego,

realizacyjnego (możliwości rozwoju osoby oraz realizacji jej dążeń, aspiracji). Podlegają one

dynamice, zmieniają się w czasie powodując, iż dane społeczeństwo nie posiada jedynego,

statycznego systemu wartości. W tradycyjnych, historycznych układach zmiany te zachodziły

powoli, dzisiaj – w dobie społeczeństw otwartych, multikulturowych, w strukturze globalnej

pajęczyny, poprzez akcelerację dyfuzji kultur – dobrowolnie przyjmowane są wartości dotąd

obce, przyswajane wzory życia właściwe innym zbiorowościom, zauważalna jest unifikacja

postaw i stylu zachowania.

Jakie wartości są więc najistotniejsze współcześnie, jakich wyborów dokonują ludzie?

Czy chrześcijańskie wiara, nadzieja i miłość oraz wolna wola ? Czy platońska triada prawda,

piękno i dobro ? Czy też może dobra konsumpcyjne, maksymalnie wywindowany poziom

stopy życiowej, które utożsamiane są z sukcesem?

Człowiek posiada określony system wartości o postaci hierarchicznej, w której jedne

wartości są cenniejsze niż inne. System ten jest kształtowany społecznie i wychowawczo,

w naturalnych i intencjonalnych środowiskach wychowawczych, to jest w rodzinie, grupie

rówieśniczej, środowisku lokalnym, wspólnocie wyznaniowej, partiach politycznych,

w pracy, w szkole i instytucjach wychowania pozaszkolnego i edukacji równoległej oraz

przez kontakty teleinformatyczne oraz przekazy medialne. Tworzą go elementy, które

występują zarówno w środowisku naturalnym jak i społecznym. Jest istotną częścią dorobku

kulturowego określonej zbiorowości.

Na straży nienaruszalności porządku aksjologicznego stoją mechanizmy normy obycza-

jowej, kontroli społecznej, wyznawanej religii i prawa. Społeczeństwo, jako całość, przecho-

wuje w zbiorowej pamięci pewien uniwersalny, jemu właściwy kodeks wartości, ukształ-

towany przez stulecia, zakorzeniony w kulturze, mentalności i obyczajowości kierujących się

nim ludzi. Jeżeli jednostka uzna je za ważne, wtedy stają się wartościami odgrywającymi rolę

stabilizatora życia, zarówno indywidualnego jak i zbiorowego, nadającego sens ludzkiemu

działaniu. Wpływa to w konsekwencji na dokonywane wybory i prezentowany przez osobę

czy grupy katalog zachowań.

Te teleologiczne wątki przechodzą do programów wychowania i nauczania, przyczy-

niając się do ugruntowania istniejącego porządku etycznego i społecznego. Wychowanie jest

bowiem procesem intensywnego i intencjonalnego oddziaływania na jednostkę podej-

mowanym w celu ukształtowania w niej pożądanych cech lub wywołania zmian w przyjętej

hierarchii wartości. Oddziaływanie wychowawcze jest tym efektywniejsze im bardziej jest

wyrazista dla wychowanka wartość oczekiwana, tym skuteczniejsze, im bardziej wycho-

wawca zdoła przekonać wychowanka, co do osobistych zysków, jakie on wyniesie, poddając

się procesowi edukacyjnemu.

Wartości egzystencjalne i realizacyjne

Życie w społeczeństwie ciągłej zmiany jest bez wątpienia trudne. To, co wydawało się

być odwieczne i stałe – zmienia się w zaskakująco szybkim tempie.

Taką wartością jest rodzina. Z jednej strony konieczna, z drugiej – zupełnie zbędna.

Rodzina pochodzenia – tak, ale założona przez siebie – niekoniecznie. Głębokie przemiany

zachodzące w obyczajowości ponowoczesnego społeczeństwa objęły i tę formę wspólnoty

(Slany 2003). Wydawać by się mogło, że wzory układów rodzinnych opartych na przechod-

niej (seryjnej) monogamii, kohabitacji partnerów (bo nie małżonków), monoparentalności 1

proponowane przez bogate narody Zachodu szybko zasymilują młodzi ludzie, „oglądacze”

MTV, spotów reklamowych, uczestnicy Love Parades. Tymczasem, zgodnie z wynikami

badań przeprowadzonych przez TNS OBOP 2 , a polegających na wskazaniu przez respon-

1 Tzn. jednorodzicielstwo, samotne macierzyństwo – najczęściej ze świadomego wyboru, samotne ojcostwo

– najczęściej z konieczności.

2 http://info.onet.pl/794188,11,item.html; PAP, MFi /2003-09-03 17:42:00. Badanie przeprowadzono

w dniach 19–21 lipca 2003 r. na 1005-osobowej próbie Polaków powyżej 15. roku życia.

dentów najistotniejszych i przynoszących najwięcej szczęścia celów, jakie ludzie stawiają

sobie w życiu, okazuje się, że najważniejsze w życiu młodych Polaków jest udane życie

rodzinne (99% respondentów badań). Sondaż nie przynosi jednak odpowiedzi na pytanie –

jaka rodzina?

Czynnikiem przyspieszającym przemiany w strukturze wartości jest transformacja spo-

łeczna. Jej skutki będą długo odczuwalne. Przejście z sytemu państwa totalnego do społe-

czeństwa demokratycznego przyniosło szereg konsekwencji istotnych dla jednostek i grup,

warstw społecznych. Ludzie oszołomieni hasłami egalitaryzmu społecznego, importowanymi

sweet american dreams o Kopciuszkach biznesu i estrady, często nie są w stanie zrozumieć,

że demokratyzacja obejmuje wyłącznie zrównanie szans w dostępie do dóbr. Podejmują więc

bunt, sprzeciwiając się ideałom właściwym dla klasy średniej. Wartości moralne (dobro,

prawda, uczciwość, ofiarność, honor, poświęcenie), wartości poznawcze (wiedza, poznanie,

zrozumienie) czy wartości estetyczne (piękno, harmonia, ład) ulegają dewaluacji, z powodu

niemożności zaspokojenia potrzeb podstawowych. Tymczasem wartości materialne, nakiero-

wane na zaspokajanie potrzeb egzystencjalnych, mają swoją cenę rynkową (pieniądz, mają-

tek, dobra materialne). Droga prowadząca do ich osiągnięcia często rozmija się z postulatami

kodeksu etycznego. Atomizacja, niezorganizowanie społeczeństwa, pełne spektrum idei daje

możliwość swobodnego wyboru opcji ideologicznej – wręcz na potrzeby chwili. Pogubiły się

kanony i dekalogi. Czy wobec tego nastąpiła dehumanizacja wartości? Nie, raczej ich indy-

widualizacja lub upragmatycznienie: skończyć dobrą szkołę, bowiem ta jest przepustka do

dobrych studiów, nauczyć się języka, być kreatywnym (czytaj: agresywnym w promowaniu

siebie), posiąść kilka modnych umiejętności…

Czas względnego pokoju w jednoczącej się Europie zamienił patriotyzm w obywatel-

skość . Braterstwo i solidaryzm nie przyjmują już postaci męczeństwa i ofiar składanych za

wolność i niepodległość ojczyzny, kierują się w stronę pomocy współobywatelom, sąsia-

dowi. 3 Należy być zaangażowanym, świadomym członkiem społeczności lokalnej i państwa.

Pomagać innym finansowo lub poprzez wolontariat. Proces przechodzenia z państwa

narodowego w społeczeństwo otwarte przynosi potrzebę kształtowania tolerancji, szacunku,

zrozumienia dla „innych”, „obcych”. Transformacja ze społeczeństwa przemysłowego

w informacyjne przewartościowuje kontekst słowa wiedza : dotychczas należało wiedzieć co?,

3 Działania te najbardziej widoczne są w trzecim sektorze, czyli w pracy licznych fundacji i stowarzyszeń

wyższej użyteczności, ofiarności i hojności osób prywatnych.

teraz należy wiedzieć jak? Dekada bezrobocia uczyniła z pracy jedną z najwyżej cenionych

wartości.

Ambicja, skuteczność działania, pracowitość, przebojowość, operatywność, kreatywność,

wytrwałość, siła przekonywania (wręcz populizm), medialna uroda są tymi wartościami, które

przyciągają uwagę, są gwarantem sukcesu.

Swoiste signum temporis globalnej wioski zamieszkiwanej przede wszystkim przez klasę

średnią i aspirujących do niej. Może więc w tę stronę należy przekierować aksjologię peda-

gogiczną? Może należy zedrzeć z edukacji gorset idealizmu i przyoblec ją w szaty prag-

matyzmu? Teleologia wychowawcza nastawiona na utylitaryzm musi przynieść reorganizację

systemu wartości.

Analiza dowolnego systemu wartości dowodzi, że istnieje on na wysokim poziomie w tej

warstwie rzeczywistości społecznej, w której bytują idee, modele, uwznioślone wzory i aksjo-

maty. Natomiast ludzka egzystencja przebiega w atmosferze codziennych, przyziemnych

faktów i zdarzeń. Bez wątpienia jest to przyczyną relatywizmu etycznego, odpowiedzialnego

za rzeczywisty dwudział wartości: wartości idealne i wartości realne. Każdy człowiek jest

nosicielem dwóch etyk – deklarowanej i stosowanej. Etyka „idealna” jest kształtowana, for-

mowana w procesie wychowawczym przez rodziców, szkołę, religie, kulturę. Wiadomo jak

należy postępować. Wyraźnemu rozgraniczeniu podlegają wszelkie kategorie determinujące

struktury dobra i zła. Etyka „realna” nie jest już tak wyrazista, nie pokrywa się z głoszonym

ideałem, czarne i białe zazwyczaj oznaczają po prostu szare. W sytuacji utraty szans, a tak jest

w przypadku biedniejszej i liczniejszej części społeczeństwa, odrzucane są wzory przyjęte

przez wykształconych i zamożnych. Bunt społeczny, negacja zastanego porządku, zazwyczaj

poparte są siłą, przemocą.

Upadłe autorytety

Wartości wyznaczają autorytety. Jaka jest ich wychowawcza rola? Truizmem jest

stwierdzenie, że ogromna i pierwszoplanowa. Prawdą jest jednak i to, że we współczesnej

zbiorowej świadomości nie ma ideałów osobowych, punktów odniesienia do stanowienia

wychowawczych paradygmatów czy budowania nowożytnej paidei . Herosi moralności

pokryli się patyną dydaktyzmu, motywacje bohaterów, których należało podziwiać i naśla-

dować z uwagi na ich wiekopomne czyny – dziwią, hagiografie służą co najwyżej Kościołowi

do wynoszenia kolejnych świętych na ołtarze. Patriotyczne hekatomby wywołują zdziwienie

Szarota - Wartości przemoc.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: