mechanizmy obronne.pdf

N ATALIA A NTOSZEWSKA

Mechanizmy obronne

w ujęciu psychoanalitycznym

Wstęp

Poniższy artykuł ma na celu wprowadzenie czytelnika w obszar zagad-

nienia dotyczącego psychoanalitycznych koncepcji mechanizmów

obronnych. Celowo używam tu określenia koncepcje, dlatego że roz-

wój myśli psychoanalitycznej spowodował odejście od klasycznej teo-

rii utożsamianej z jej twórcą Sigmundem Freudem oraz stworzenie

nowych psychoanalitycznych systemów teoretycznych. Wraz z nimi

również pojęcie mechanizmów obronnych było do pewnego stopnia

modyfikowane czy też poszerzane było ich rozumienie.

Zagadnienie mechanizmów obronnych wydaje się kluczowe w rozu-

mieniu zaburzeń i chorób psychicznych, ale także, o czym w literaturze

wspomina się rzadziej, może być dość istotne w rozumieniu pojęcia

zdrowia psychicznego człowieka. Dlatego też warto poświęcić miej-

sce zagadnieniu, czym w istocie są mechanizmy obronne i jak zmie-

niało się ich rozumienie w toku rozwoju teorii psychoanalitycznych.

Konstrukcja tego artykułu jest następująca: początkowo przedstawię

klasyczne rozumienie mechanizmów obronnych w teorii popędowej

Freuda, później zaprezentuję wkład w rozumienie tego pojęcia w teorii

ego, której twórczynią była Anna Freud, następnie przyjrzę się, jak

definiowała to pojęcie M. Klein, przedstawicielka teorii relacji z obiek-

tem, oraz Heinz Kohut, twórca teorii self.

Rozważając zagadnienie związane z tym, jak zmieniało się rozumie-

nie mechanizmów obronnych oraz charakter tych zjawisk, nie chciała-

bym opisywać w całości założeń poszczególnych teorii, chyba że zna-

czące definicje bądź twierdzenia wymagają szerszej charakterystyki.

Zależy mi jednak na nakreśleniu istotnych założeń, które dotyczą bada-

nego przeze mnie zjawiska.

STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 114

2011-03-19 21:57:25

115

Mechanizmy obronne w ujęciu psychoanalitycznym

Ponieważ psychoanaliza przeszła długą drogę i jej dzisiejszy cha-

rakter jest bardzo zróżnicowany, trudno mówić o spójności teorii

psychoanalitycznej. Dlatego dziś wyróżnia się cztery główne teorie:

1) teorię popędów S. Freuda, 2) psychologię ego, którą rozwinęła Anna

Freud, 3) teorie relacji z obiektem (również wewnętrznie zróżnicowa-

ne), 4) psychologię self (zwaną też psychologią Ja).

W tej pracy będę analizować mechanizmy obronne i ich rozumienie

przez pryzmat tych teorii, jednak w ujęciu najważniejszych twórców.

Zamierzam również poświęcić więcej miejsca teorii popędów Freuda

ze względu na to, iż ta koncepcja ma miejsce szczególne jako koncep-

cja pierwotna, która zrodziła wszystkie inne teorie psychoanalityczne,

nawet te, których autorzy dokonywali rewizji głównych postulatów

Freuda. Ważne jest także, żeby wspomnieć, że przywołani poniżej

autorzy najważniejszych teorii w obrębie psychoanalizy są jednocze-

śnie założycielami danego nurtu, stąd zestawiam ich poglądy na temat

mechanizmów obronnych. Nie są to jednak jedyni twórcy w obrębie

danych nurtów, o czym warto pamiętać w kontekście dalszego rozwoju

tych poszczególnych teorii.

Mechanizmy obronne

w ujęciu teorii popędów S. Freuda

Aby uczynić przedmiot rozważań nieco bardziej dostępnym, uzasad-

nione wydaje się odwołanie do dwóch założeń Freuda jako twórcy

koncepcji psychoanalitycznej. Pierwszym jest pojęcie nieświadomo-

ści oraz związanej z nią psychoanalitycznej doktryny popędów . Dru-

gim jest model strukturalny osobowości, z którym wiąże się również

pojęcie konfliktu wewnątrzpsychicznego 1 . Freud wyszedł z założenia,

że psychika jest zdeterminowana przez układ sił nieświadomych. Te

1 Więcej na temat konﬂ iktów, teorii popędów, powstawania nerwicy czytelnik

znajdzie w cyklu publikacji Freuda zatytułowanych: Poza zasadą przyjemności , PWN,

Warszawa 1976, oraz we Wstępie do psychoanalizy , PWN, Warszawa 2000. Wstęp po-

dzielony jest na trzy części, najwięcej informacji na temat wymienionych zagadnień

zawiera 3 część wykładów zatytułowana: Nauka ogólna o nerwicach.

STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 115

2011-03-19 21:57:25

116

Natalia Antoszewska

siły nieświadome, które Freud utożsamiał z wrodzonymi popędami,

nadają kierunek wszelkim czynom świadomym. Oznacza to, że rów-

nież motywacja człowieka ma w dużym stopniu charakter nieuświa-

domiony 2 . Świadomość jest więc traktowana w tej koncepcji jedynie

jako powierzchnia psychiki i jest przejawem osobowości. Rzeczywistą

determinantą zachowań jest nieświadomość, dlatego ona staje się głów-

nym przedmiotem psychoanalitycznych zainteresowań 3 .

Freud stopniowo rozwijał swoją koncepcję popędów. Wielki wpływ

wywarła na niego I wojna światowa. Początkowo wychodził on z zało-

żenia, że istnieje w człowieku popęd życia, jednak dokonał modyfikacji

przez dodanie do koncepcji popędu śmierci: „Wychodząc od spekulacji

na temat popędu życia i od paraleli biologicznych, doszedłem do wnio-

sku, że poza popędem do zachowania żywej substancji i do łączenia

jej w coraz większe jednostki musi istnieć jeszcze jakiś inny popęd,

jemu przeciwny, dążący do likwidowania tych jednostek i sprowa-

dzania ich w prapierwotny stan nieorganiczny, a więc poza Erosem

również jakiś popęd śmierci; współdziałaniem i zantagonizowaniem

tych popędów dałoby się wyjaśnić zjawiska życia” 4 .

Freud doszedł do wniosku, że niewystarczające są już wyjaśnie-

nia psychoanalityczne uwypuklające dwubiegunowe znaczenie popędu

miłości, którą już wcześniej przedstawiał jako i erotyczną, i agresywną

(odwołując się do rozumienia takich zjawisk, jak sadyzm i masochizm).

Jednak zauważył, że oprócz agresywnej miłości są pewne zjawiska spo-

łeczne, które są nacechowane samą agresją i nie zawierają w sobie poten-

cjału miłosnego. To właśnie rozumowanie doprowadziło go do wyodręb-

nienia jeszcze jednego popędu, jakim był popęd śmierci 5 .

2 J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka , Wydawnictwo Akademickie

„Żak”, Warszawa 2000.

3 J. Pieter, Historia psychologii , PWN, Warszawa 1974, s. 208–217. Autor używa

tutaj pojęcia podświadomości, jednak Freud używał terminu „nieświadomość”, w od-

różnieniu od przedświadomości. Podświadomość to pojęcie używane w potocznym

rozumieniu.

4 S. Freud, Kultura jako jako źródło cierpień , Wydawnictwo K., Warszawa 1995,

s. 66–67.

5 Ibidem , s. 64–71.

STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 116

2011-03-19 21:57:25

117

Mechanizmy obronne w ujęciu psychoanalitycznym

Założenie Freuda, że psychiką rządzą w głównej mierze nieuświa-

domione popędy, zdeterminowało również jego rozumienie osobowości

człowieka. Twórca psychoanalizy przedstawił swoją strukturalną teorię

aparatu psychicznego, która zastąpiła uprzedni model topograficzny.

Początkowo, w modelu topograficznym, wyodrębnił on istnienie trzech

struktur: świadomości, przedświadomości i nieświadomości 6 . Prowa-

dzone przez niego dalsze badania kliniczne obnażyły jednak trudności

w pracy z pacjentami, dlatego sięgnął po dalsze wyjaśnienia, tworząc

model strukturalny osobowości, będący dopełnieniem modelu topogra-

ficznego. Na model strukturalny składają się trzy instancje osobowości:

jest to id, ego i superego . Ego, tak jak superego, jest tylko po części

świadomą instancją, dzięki czemu może podejmować racjonalne decy-

zje, kierując się zasadą rzeczywistości. Nieświadomą część ego wypeł-

niają natomiast struktury, jakimi są mechanizmy obronne. To wła-

śnie tym strukturom poświęcę więcej uwagi w dalszej części pracy.

Superego jest w znacznej mierze nieświadome i pełni rolę sumienia

oraz ego idealnego 7 . Powstają one przez nawarstwione oddziaływa-

nie różnych czynników wychowawczych i tworzą rozmaite normy

i wartości, jakimi kieruje się superego 8 . Sumienie zakazuje, czego

nie można robić, natomiast ego idealne nakazuje, jak być powinno i

co robić należy, by to osiągnąć. Id jest jedyną instancją osobowości,

która jest w pełni nieświadoma. Id kieruje się zasadą przyjemności,

a więc zasadą rozładowania napięć wewnątrzpsychicznych 9 . Freud

uważał, że id i ego w stanie zdrowia tworzą jedność i są niemożliwe

do rozdzielenia. Id jest instancją pierwotną, z której dopiero wyłania

się ego i jest jego naturalnym przedłużeniem, tworzącym się pod wpły-

wem świata zewnętrznego i przejmującym kontrolę nad takimi zada-

niami, nad którymi id nie jest w stanie zapanować 10 . Ponieważ każda

6 G.O. Gabbard, Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej , Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 21–26.

7 Freud przedstawił ten model ten w artykule Ego i id , [w:] idem , Poza zasadą

przyjemności , PWN, Warszawa 1976.

8 P. Kutter, Współczesna psychoanaliza , GWP, Gdańsk 1998, s. 74–76.

9 S. Freud, Poza zasadą przyjemności , s. 21–89.

10 H. Nunberg, Ego Strength and Ego Weakness , American Imago. A Psychoana-

lytic Journal for the Arts and Sciences 1942, nr 3(3), s.25–40.

STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 117

2011-03-19 21:57:25

118

Natalia Antoszewska

instancja dąży do osiągnięcia innych celów, nieuchronnie doprowadza

to do konfliktów wewnątrzpsychicznych 11 . Konflikty te towarzyszą

ludziom od najwcześniejszych lat życia (według Freuda od pojawienia

się konfliktu edypalnego, to jest około drugiego roku życia) i są natu-

ralną częścią doświadczenia ludzkiego. Jednak nadmiarowa ilość kon-

fliktów, nieustanne zmagania człowieka z jego seksualnością i agresją

oraz niemożność realizacji popędów mogą prowokować lęk. Ten lęk

jest informacją dla ego o konieczności zastosowania mechanizmów

obronnych.

Freud miał ogromny wpływ na powstanie i rozwój koncepcji

mechanizmów obronnych. W 1893 r. w swojej pracy poświęconej

histerii ( Neuropsychoza obrony ) po raz pierwszy użył pojęcia obrony 12 .

Freud używając pojęcia mechanizm , chciał podkreślić, że jest on zja-

wiskiem dostępnym obserwacji i analizie. Jednak, co ciekawe, odnosił

się sceptycznie do weryfikacji jego głównych założeń metodą ekspe-

rymentalną. Freud wychodził również z założenia, że choroby psy-

chiczne można rozpatrywać w kategoriach mechanizmów obronnych,

które dominują w obrazie danej choroby. Przytoczę poniżej definicje

mechanizmu obronnego i obrony za Słownikiem psychoanalizy Stiga

Fahnéra. Będzie to stanowiło punkt wyjścia do dalszej analizy tego

zagadnienia 13 .

„Mechanizmy obronne to struktury psychiczne ego, których funk-

cją jest zażegnanie lękotwórczej groźby, skierowanej przeciw ego.

Mechanizmy obronne usuwają lub osłabiają zagrożenie przy pomocy

opracowania psychicznego” 14 .

„Obrona to środki podejmowane przez ego w celu usunięcia lub

osłabienia pochodzącego z zewnątrz bądź z wewnątrz zagrożenia.

Obrona odbywa się przy wykorzystaniu mechanizmów obronnych,

które w dużej mierze funkcjonują nieświadomie” 15 .

11 S. Freud, Ego i id , s. 91–144.

12 H.J. Grzegołowska-Klarkowska, Mechanizmy obronne osobowości , PWN, War-

szawa 1986, s. 11–12.

13 S. Fhanér, Słownik psychoanalizy , GWP, Gdańsk 1996, s. 106.

14 Ibidem , s. 106.

15 Ibidem , s. 141.

STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 118

2011-03-19 21:57:26

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: