widowiska odświętne na kresach.pdf

ANNALES

UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN–POLONIA

VOL.XX/XXI

SECTIOFF

2002/2003

UniwersytetGda«ski,Gda«sk

IRENAKADULSKA

Widowiskaod±wi¦tnewteatrzenaKresach

naprzełomieXVIIIiXIXwieku

Repr´esentationsth´eˆatralesdefˆeteauxconﬁnsnord-estdelaPologne`acheval

surlesXVIII`emeetXIX`emesi`ecles

WprzestrzennymobraziedawnejRzeczypospolitejnaKresachpółnocno-

-wschodnichsytuuj¡si¦terenyBiałejRusi. 1 Poroku1772wwynikupierwszego

rozbioruutraciłyonepolityczn¡iterytorialn¡ł¡czno±¢zPolsk¡,anurtyD¹winy

stałysi¦wówczasgranic¡pa«stwow¡.Mieszka«cytychterenównadalpozostawali

podwpływemkulturypolskiej,wpoczuciuci¡gło±citradycjiiprzywi¡zaniado

niektórychzachowanychinstytucji.Tak¡instytucj¡trwalewpisan¡w±wiadomo±¢

społeczn¡byłyniew¡tpliwieszkoły—tunaBiałejRusinadalprowadzoneprzez

działaj¡cya»pokresO±wiecenia(doroku1820)zakonjezuitównieobj¦tytu

kasacyjnym breve KlemensaXIV.

NaterytoriumBiałejRusiprowadziłysw¡misj¦szkoln¡kolegiajezuickie

wPołocku,Witebsku,Mohylewie,M±cisławiu,Orszy,Dyneburgu,Krasławiu,

Czeczersku,U»wałdzie,Rydze. 2

Icho±rodkiembyłokolegiumwPołockuzało»oneznadaniakrólaStefanaBa-

toregow1580roku. 3 RolakresowegoPołockawdziejachzgromadzeniawyra¹nie

1 J.Kolbuszewski, Kresy ,Wrocław1997,s.5–49.

2 EncyklopediawiedzyojezuitachnaziemiachPolskiiLitwy1564–1995 ,oprac.L.Grzebie«,

Kraków1996,s.661–663.

3 FundatioetdotatioCollegiiSocietatisJesuinarceetcivitatePolocensiaSerenissimo

RegeStephano,huiusnominisprimofeliciterinstitur.DatumVilnae[...]AnnoDomini1582 ,[w:]

MateriałydodziejówAkademiiPołockiejiszkółodniejzale»nych ,zebrałI.G[i»ycki],Kraków

2 IRENAKADULSKA

wzrosłapokasacie.PrzybylituwówczasjezuicizcałejEuropywzmacniaj¡ctu-

tejsz¡kadr¦nauczycielsk¡,wzbogacaj¡cbibliotek¦izbiorynaukowe.Tutak»e

podkoniecstuleciamie±ciłosi¦europejskiecentrumodradzaj¡cegosi¦zgroma-

dzeniaisiedzibagenerała. 4 PotwierdzeniemwzrostubyłopowołanieAkademii

Połockiejw1812roku.Nagłewydaleniejezuitówzpa«stwarosyjskiegow1820

rokuzako«czyłoichdziałalno±¢naBiałejRusi. 5 Mieszka«cyPołocka—ongi±

w1580rokuniech¦tnieprzyjmuj¡cyPiotraSkarg¦iinnychwysłannikówIgnacego

Loyoli,zademonstrowaliprzypo»egnaniu(w1820roku)gł¦bokieprzywi¡zanie

dozakonui»alzaoddalaj¡c¡si¦wrazjezuitami±wietno±ci¡miasta. 6

Wielkazmiananastawie«izachowa«ludno±cidokonywałasi¦przezdługie

latawielkiejpracypołockichjezuitów.Ichsłu»baobj¦ła,obokpracyduszpaster-

skiej,bezpłatn¡działalno±¢nauczycielsk¡naró»nychpoziomachedukacjiodfary

poAkademi¦.Jezuicisłu»ylite»mieszka«comaptek¡iszpitalem,przytułkamidla

ubogich,przyuczaliwwarsztatachokoliczn¡młodzie».Przypomnijmynasycanie

ksi¡»k¡poprzezdrukarni¦,ksi¦garni¦,bibliotek¦,edycj¦własnegoczasopisma. 7

JezuiciutrwalaliwPołockumodelspołecznegofunkcjonowaniazakonu,okolicz-

nychmaj¡tkówziemskichimiasta,którepodkoniecichpracystałosi¦miastem

uniwersyteckim.

Jedn¡zinstytucji,słu»¡cychbudowaniuł¡czno±cizszersz¡społeczno±ci¡był

teatr.Oddwóchnajwcze±niejszychinscenizacjiw1585rokuteatrfunkcjonował

wdwóchmiejscach—wdwóchprzestrzeniach—wszkoleiwprzestrzeni

miasta. 8 Przestrzenieteró»niłyceleinscenizacji,formaizakreskomunikowania

si¦zwidowni¡.

Wprzestrzenimiastajezuiciwystawialidramatyidialogiwł¡czonewliturgi¦

±wi¡t.Turównie»odbywałysi¦retorycznepolemiki—dysputynatematy

teologiczne,wktórychjezuiciudowadnialiwy»szo±¢swychargumentównad

1905,s.44–46;S.Rostowski, LithuanicarumSocietatisIesuhistoriarumparsprima ,Wilno1768,

ks.II,s.91;„Miesi¦cznikPołocki”,t.I,nr2,Połock1818,s.79.

4 S.Zał¦ski, HistoriazniesieniajezuitówwPolsceiichzachowanienaBiałejRusi ,t.II,

Lwów1875,s.304–362;M.Inglot, LaCompaniadiGes´unell‘ImperoRusso(1772–1820)ela

suapartenellarestaurazionegeneraledellaCompania ,Roma1997,s.125–164.

5 Dekretministrawyzna«religijnychio±wieceniapublicznegoNajja±niejszemuCesarzowi

wdniu15marca[1820r.]wyszły,rkpsArchiwumProwincjiPolskiPołudniowej[APPP]Tow.Jez.

Kraków,sygn.1023–I,s.101–112.

6 J.N.Gallicz,WygnanieczBiałejRusi,cz¦±¢I,pisanywR.P.1821wMont-Marilion

weFrancji,rkps.APPP,662,s.6–48;I.Lenkiewicz,Wspomnienia,cz.I[1829],roz.V;Jezuici

połoccy,rkpsWile«skiejUniwersyteckiejBiblioteki[VUB],sygn.F3–277,s.1–5.

7 I.Gi»ycki, MateriałydodziejówAkademii ,s.1–43,57–136; Połock ,[w:] Encyklopedia

wiedzyojezuitach...,op.cit. ,s.524–528[tutak»ebibliograﬁa];I.Kadulska, AkademiaPołocka

wrolio±rodkakulturypolskiejnaBiałejRusinaprzełomieXVIIIiXIXwieku ,[w:] W±ródpisarzy

o±wiecenia.Studiaiportrety ,red.A.Czy»iS.Szcz¦sny,Bydgoszcz1997,s.337–360.

8 J.Poplatek, StudiazdziejówjezuickiegoteatruszkolnegowPolsce ,Wrocław1957,s.130.

WIDOWISKAODWITNEWTEATRZENAKRESACH... 3

kalwinistamiiarianami,reprezentowanyminp.przezsamegoSzymonaBud-

nego. 9

Teatr,czyraczejparateatrwprzestrzenimiejskiejsłu»yłcelomperswazyjnym

ipropagandowym—przekonywałipoci¡gał±wietno±ci¡.Wła±nieinscenizacj¡

polskiegodialogunaBo»eCiałowł¡czonegowprocesj¦narynku,rozpocz¡ł

sw¡działalno±¢23czerwca1585rokuteatrwPołocku. 10 Sukcesprzedstawie-

nia,zachwytszlachtyimieszczan,nawetschizmatyków,napórtłumuzanoto-

wanotak»eprzynast¦pnej,wrze±niowejinscenizacji DeMartyrumconstantia

intormentisetpremioincoelis . 11 Wyst¦p,wrazzkazaniemogodno±cire-

likwii,byłcz¦±ci¡uroczysto±ciobchodzonejokołodnia±w.Michałai±wi¦ta

Aniołówijakzanotowałkronikarz,umocniłasi¦wówczasdobraopiniaoZgro-

madzeniu. 12 Teatrproponowałuroczysteprze»ywanie±wi¦tanajcz¦±ciejwokta-

wieBo»egoCiała.Informuj¡otymzapiskikronikarskiezlat1603,1641,1642,

1647,1702,1722—s¡towzmiankioprocesjach,towarzysz¡cychimdialogach

b¡d¹deklamacjachprzyka»dymzczterechołtarzy. 13 Takcz¦storejestrowany

wkronikachzachwyti»ywareakcjawidzów—uczestnikówwi¦ta,wynikały

zol±nieniaprzepychem,znagromadzeniaobrazów,emblematów,artystycznych

formsłowa,muzyki,formarchitektonicznychstosowanychprzezjezuitówwpro-

cesjach. 14

Zewn¦trznaokazało±¢towarzyszyłarównie»obchodomwprowadzenianaoł-

tarze±w.FranciszkaBorgiasza,jednegozpierwszychgenerałówZgromadze-

nia,szczególniezasłu»onegodlautrwalaniasi¦pierwszychplacówekjezuic-

kichwPolsce.Połockauroczysto±¢trwaj¡caod4–5pa¹dziernika1671sta-

łasi¦wieloele mentowymbarokowym±wi¦temł¡cz¡cymdzi¦kczynnenabo»e«-

9 A.Jobert, OdLutradoMohyły.Polskawobeckryzysuchrze±cija«stwa1517–1648 ,Warsza-

wa1994;W.Orłow, AlmaMaterPolcensis.K’180-letijuPołockojAkademii ,„Nieman”1993,nr4,

s.156;id., Tajamnicypołockojgistorii ,Minsk1994,s.337.

10 Wnotatcekronikarskiej AnnuaeliteraeprovinciaePoloniae1585.CollegiumPolocensis

niepodanotytułu.Zob.J.Poplatek, Materiałyarchiwalnedodziejówjezuickiegoteatruszkolnego,

religijnegoiludowegowPolscewlatach1568–1640 ,t.II,Pi«sk–Wilno,s.26;id., Studia

zdziejów...,op.cit. ,s.130;J.Oko«, Dramatiteatrszkolny.ScenyjezuickieXVIIwieku ,„Studia

Staropolskie”t.XXVI,Wrocław1970,s.80.

11 J.Poplatek, Materiałyarchiwalne...,op.cit. ,s.25.

12 AnnuaeliteraeprovinciaePoloniae1585.CollegiumPolocense ,ArchivumSoc.Iesu[ASI

Pol50f.65(29)],[w:]J.Poplatek, op.cit.

13 J.Poplatek, Materiałyarchiwalne...,op.cit. ,s.28,32–33,35,39;L.Simon, Dykcjonarz

teatrówpolskichczynnychodczasównajdawniejszychdoroku1863 ,Warszawa1935,s.62(Simon

notujetytułzaginionegorkpsuZałuskichRó»noj¦z.Q.XIV.7.: ApplaususDeoEucharistiaco ,1722);

A.Maldzis, Arganizacijapastanowakirepiertuaruszkolnychteatrow ,[w:] Gistorijabielaruskaga

teatra ,t.I,Minsk1983,s.133.

14 J.Oko«, Wst¦p ,[w:] Dramatyeucharystycznejezuitów.XVIIwiek ,Warszawa1992,s.3–37;

id., RetorykaadogmatwparateatralnychprocesjachjezuickichnaBo»eCiało(Wilno1614–1639) ,

[w:] Literaturaaliturgia ,red.J.Oko«,Łód¹1998,s.185–201.

4 IRENAKADULSKA

stwozwystawieniemdramatuiuroczystympochodemszlachtyiuczniów,zja-

d¡cyminatriumfalnychwozachportretamiFranciszkaBorgiasza(jakoksi¦-

ciai±wi¦tego),zbram¡tryumfaln¡,odgłosamimuzykiiwystrzałów. 15 Wiel-

ko±¢iznaczenieuroczysto±ciwyraziłosi¦tubogactwem±rodkówsłu»¡cych

u±wietnieniufaktu,któryzwa»negodlajezuitówstawałsi¦wa»nymspo-

łecznie.

Odwoływaniesi¦do±wiataefektów,doosi¡gni¦¢technikidlakształtowania

teatralnejiluzjitowarzyszyłowówczastak»ewyst¦pomwpołockiejauliszkolnej.

Zachowaneprogramywyst¦pówzlat1723–1740 16 pozwalaj¡naorientacj¦

wsposobachinscenizacji.Informuj¡wi¦coefektachwspomagaj¡cychzawikłan¡

akcj¦:owykorzystywaniulatarnimagicznej,oupodobaniudoscenmorskich,

ookr¦tachpłon¡cychiton¡cych,oefektachpirotechnicznych—fontannachognia,

ognistychwałachiwirach,piorunach,iskrach,płon¡cychpos¡gach,owalkach

zwierz¡t;oefektachakustycznych—tr¡bachwojennychimuzyce.

Tentryumfalnypochódbarokuprzezpołockiteatriparateatrulegnieprzefor-

mowaniuporoku1773.Sytuacjanowejprzynale»no±cipa«stwowejorazsytuacja

wyj¡tkowegotuocaleniazakonuwpłyn¦łysw¡dramatyczn¡wa»no±ci¡naposta-

wyjezuitów.Stosunekdonowejwładzystaniesi¦istotnympytaniem,naktóre

trzebab¦dzieodpowiedzie¢publicznie. 17 Okazj¡dotychodpowiedzistan¡si¦

wydarzeniaocharakterzepublicznym—±wieckim,główniewizytyiprzyjazdy

dygnitarzy.Onewymagały±wietno±ciiwymownejprzesady.Natomiastwsamym

repertuarzeswegoteatruszkolnegojezuiciodwołalisi¦doinnychwzorów.

Swemuteatrowiwewn¡trzszkolnemujezuicinadadz¡charakterspektaklire-

gularnych,zduchao±wieceniapłyn¡cych(tragedieikomedieNikodemaMu±nic-

kiego),b¦d¡szukalirepertuaruwprzekładanychnaj¦zykpolskidramatachSo-

foklesa(FrancescoAngiolini),Eurypidesa(JanMihanowicz),czywprzeróbkach

zjezuitówfrancuskich(JózefMorelowski),b¡d¹wewłasnychautopowtórzeniach

(Karolułkiewski).Klasycyzmstaniesi¦dominuj¡c¡cech¡tegoteatrunasta-

wionegonawysokieiheroicznetematywtragediiorazobserwacj¦codzienno±ci

wkomedii. 18

15 HistoriacollegiiPolocensisSI1671 ,(ASI,Lith.41f.96),[w:]J.Poplatek, Materiały

archiwalne...,op.cit. ,s.38;A.Maldzis, op.cit. ,s.132.

16 Dramatstaropolskiodpocz¡tkówdopowstaniascenynarodowej.Bibliograﬁa ,t.II,

Programydrukiemwydanedor.1765 ,cz.1: Programyteatrujezuickiego ,oprac.W.Korotaj,

J.Szwedowska,M.Szyma«ska,Wrocław1976,poz.285–294.

17 Deklaracj¦wzywaj¡c¡nowychpoddanychKatarzynyIIdozło»enia homagium wydał

gen.Kreczetnikowdn.5IX1772.Kazanieztejsmutnejokazjibyłoopartenatek±cie±w.Pawła

„WszelkawładzajestodBoga”.WygłosiłjewPołockujezuitaJózefKatenbring.S.Zał¦ski,

Historia...,op.cit. ,s.155.

18 I.Kadulska, Wst¦p ,[w:] TeatrjezuickiwPolsce.(Zantologi¡dramatu) ,Gda«sk1997,

s.46–57.

WIDOWISKAODWITNEWTEATRZENAKRESACH... 5

Wyst¦pykolegiumjezuitównaforummiejskimb¦d¡poroku1773wyrazist-

szymni»dot¡dokre±leniempostawywobecwładzy±wieckiejiprzybywaj¡cych

domiastajejreprezentantów. 19 Niejesttoprzecie»funkcjanowa,leczzakorze-

nionaodstuleciwtradycjipolskichmiast. 20 ParateatrwPołockuinacałejBiałej

Rusizachowasw¡barokow¡formuł¦.Przechylisi¦jednakkuokazjom±wieckim

iwobecoﬁcjalno±ciprawosławiaograniczypublicznepropagowaniewiary.

PierwszawizytacarycyKatarzynyIIwPołockuw1780rokupozwoliłajezu-

itomwł¡czy¢si¦wzainscenizowaniepowitaniaprzezmieszka«cówiwyekspono-

wa¢sw¡własn¡umiej¦tno±¢teatralizacji±wi¦ta.Dodajmytu,»eczaspanowania

Katarzynywyzwalałteatralizacj¦»ycia,potrzeb¦stwarzaniailuzji,sprzyjałte»

samemuteatrowi. 21 Carycakontynuowałaide¦teatrupublicznegozainicjowan¡

przezPiotraI,popierałarozwójdramaturgiiopartejnawzoracho±wieceniafran-

cuskiego.KorespondowaławsprawachteatruzWolteremiDiderotem,uznaj¡c

teatrzaszkoł¦dlanarodu. 22

Wmaju1780rokuKatarzynawyruszyłazCarskiegoSiołanaspotkaniezce-

sarzemaustriackimJózefemIIwMohylewie.NatrasieprzejazduprzezBiałoru±

mie±ciłsi¦Połock.NagranicypołockiejguberniorszakImperatorowejzostałpo-

witanyprzezgenerał–gubernatoraimarszałkaszlachty.CarycawjechaładoPo-

łockawewtorkowywieczór—30majaswymniezwykłym,czterogabinetowym

ekwipa»emotoczonaorszakiemdostojników,najznakomitszejszlachty,szwadro-

nemkirasjerów,pikinierów,anawetoddziałulistonoszyzpocztmajstrem.Zasada

oczarowaniai±wietno±ciprzybywaławrazztymorszakiem. 23

19 Odotkliwo±ciwizytnp.PiotraIwPołockuwlatach:1701,1705,1710zob.:W.Orłow,

Tajamnicy...,op.cit. ,s.269–274;Próbydyplomatycznegozrelacjonowaniapobytutrudnychgo±ci

zawierazarówno HistoriacollegiiPolocensisSI... ,[w:]J.Poplatek, Materiałyarchiwalne...,op.

cit. ,s.40;jaki„Miesi¦cznikPołocki”1818,s.84–85.

20 Opowitaniachiwjazdachwkulturzemiaststaropolskichzob.m.in.:J.Poplatek, Studia

zdziejów...,op.cit. ,s.137–145;T.Witczak, TeatridramatstaropolskiwGda«sku.(Przegl¡d

historycznomateriałowy) ,Gda«sk1959,s.15–30iin.;W.Roszkowska, Uwagioprogramowo±ci

teatrubarokowegowPolsce ,[w:] Wrocławskiespotkanieteatralne ,red.W.Roszkowska,Wrocław

1967,s.47–72;M.lusarska, Oteatralno±ciWilnawczasachstanisławowskich ,[w:] Wilno

teatralne ,red.M.Kozłowska,Warszawa1998,s.32–33;M.Kwiatkowski, Rozkwitizmierzch

scenyjezuickiejwPoznaniu ,[w:] NasiDawniJezuici ,KronikaMiastaPoznania1997,s.209–213;

Oformachuroczystego±wi¦towaniawst¡pienianatronStanisławaAugustaw1764wkulturze

polskichmiastpiszeJ.Pokora, ObrazNajja±niejszegoPanaStanisławaAugusta(1764–1770).

Studiumzikonograﬁiwładzy ,Warszawa1993;OformachfetiwjazdówwEuropiepor.prace

wtomie: Probl´emes,interf´erencesdesgenresauth´eˆatreetlesfetesenEurope ,red.I.Mamczarz,

Paris1985.

21 W.A.Serczyk, KatarzynaIIcarowaRosji ,Wrocław1983,s.168,249–255;M.Berthold,

Historiateatru ,Warszawa1983,s.402.

22 L.A.Sofronowa, Poetikasławja«skogotieatraXVII—pierwojpołowinyXVIIIwieka ,

Moskwa1981,s.28.

23 I.Stebelski, Dwawielkie±wiatłanahoryzonciepołockim ,Lwów1867,t.II—cz¦±¢:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: