Nurty kryminologii i ich podział
Występowanie na gruncie kryminologii określonych wzorców pracy badawczej opartych na odrębnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych, zwanych nurtami lub paradygmatami. Obecnie, na podstawie zasad postępowania badawczego, poglądów dotyczących uwarunkowań ludzkiego zachowania i zakładanych wizji społeczeństwa wyszczególniane są cztery występujące równolegle (co przeczy teorii rewolucji naukowej Kuhna, czyli zastępowania jednych paradygmatów przez drugie, propagowanej przez przedstawicieli nurtu antynaturalistycznego) takie nurty:
1. kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności od ukierunkowania metodologię nauk przyrodniczych lub humanistycznych, silnie eksponuje potrzebę wartościowania zjawisk społecznych, zakłada istnienie wolnej woli, ale i pewną sterowalność jednostki oraz konsensualną wizję społeczeństwa
2. kryminologia pozytywistyczna: dominowała w w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku; posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministyczne uwarunkowanie ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społeczeństwa
3. kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za metodologią nauk humanistycznych, zakłada konieczność odwoływania się do ocen i wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa
4. kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza założenia nurtu klasycznego
KRYMINOLOGIA KLASYCZNA: jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa karnego i działalności postaci takich jak Beccaria (twórca pracy „O przestępstwach i karach”, kładącej podwaliny pod zasady nowoczesnego procesu karnego), Bentham, Kant, Hegel oraz Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opierają się na:
1. przeświadczeniu, że każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa, jest przede wszystkim jednostką racjonalną, świadomie wybierającą pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, a jednocześnie jednostką wyposażoną w wolną wolę, a więc wybierającą w nieskrępowany sposób pomiędzy alternatywami; jest to zatem indeterministyczna koncepcja człowieka oznaczająca, że przestępca to zupełnie normalna jednostka, która w świadomy i racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło
2. pesymistycznej wizji natury ludzkiej, czyli przekonanu, że każdy człowiek jest nie tylko zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie społeczeństwa; człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą obawy przed karą; kara ma pewien wymiar pragmatyczny, gdyż ma powstrzymywać ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu)
KRYMINOLOGIA POZYTYWISTYCZNA: jej pojaiwenie się łączy się z wykształceniem się w drugiej połowie XIX wieku szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez Lombroso, Ferriego i Garofalo. Pozytywizm kryminologiczny jest konsekwencją scjentyzmu, kultu nauki i naukowości oraz wiary w nieograniczone możliwości poznania i wykorzystania jego wyników dla dobra ludzkości, związanych z gwałtownym rozwojem nauk przyrodniczych oraz panującego wśród przedstawicieli rodzących się wówczas nauk społecznych poczuciem ich zacofania w porównaniu z przyrodniczymi, co w myśl teorii Comte i Spencera miało być przezwyciężone poprzez dokonanie maksymalnego zbliżenia nauk społecznych do przyrodoznawstwa i miało umożliwić uzyskanie przez nie wiedzy równie pewnej i ścisłej na temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez fizykę czy chemię na temat świata przyrody. Ponadto, nurt pozytywistyczny opiera się na:
1. deterministycznej koncepcji człowieka i sprawcy przestępstwa, zakładającej przyczynowość zachowań człowieka, w tym zachowań przestępczych; zachowaniami ludzi rządzą czynniki, nad którymi nie mają oni kontroli, zaś zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych przyczyn; z powyższych powodów kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze szkołą klasyczną prawa karnego
2. koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań, sprowadzającej się do poszaukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie – w myśl koncepcji pozytywistycznej przestępca wyróżnia się szczególnymi cechami spośród ogółu społeczeństwa i to w nich właśnie trzeba szukać przyczyn zachowań przestępnych – ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od wszystkich pozostałych ludzi ustalimy przyczyny przestępczości; prowadzi to do optymistycznej wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli);
3. indywidualizm ten dzieli się na dwa nurty:
a. indywidualistyczny: wywodzi się bezpośrednio od Lombroso i upatruje przyczyn odmienności przestępcy w nim samym, jego uwarunkowaniach biologiczno-antropologicznych lub psychologicznych
b. socjologiczny: pojawił się wraz z wywieraniem wpływu na kryminologię przez nauki socjologiczne i zakłada, że przyczyny odmienności sprawcy tkwią poza nim, w jego otoczeniu, środowisku, społeczeństwie; przestępca został ukształtowany przez oddziaływanie określonych, niekorzystnych czynników środowiskowych; do teorii tych najczęściej zalicza się koncepcje upatrujące 1przyczyn przestępczości w środowisku społecznym, co jest podważane przez niektórych socjologów, twierdzących, że teorie te wyjaśniają jedynie indywidualne zachowania jednostek, zaś prawdziwie socjologiczna teoria kryminologiczna powinna być teorią przestępczości jako zjawiska społecznego, wyjaśniającą 2dystrybucję przestępczości (przykładem teorii bliskiej tym wymogom jest teoria anomii Mertona); trzecim podejściem w teoriach socjologicznych jest 3podejście wieloczynnikowe, negujące sens i możliwość tworzenia uogólnień teoretycznych w zakresie przyczyn przestępczości oraz przyznawania prymatu jakiemuś pojedynczemu czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność
4. korekcjonaliźmie, czyli przekonaniu, że najprostszym sposobem zlikwidowania zachowań przestępnych będących skutkiem odmienności jest likwidacja odmienności; oznacza to że środki stosowane wobec przestępcy nie mogą służyć odwetowi, lecz muszą sięgnąć do przyczyn przestępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy, gdy nauczymy się redukować jej przyczyny – w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych chodzi o poprawę osoby sprawcy, w socjologicznych zaś o oddziaływanie na środowisko potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej
5. konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na społecznym marginesie, zaś przestępstwa jako zachowania właściwego pewnej szczególnej, niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w tym ujęciu reprezentuje interesy olbrzymiej większości społeczeństwa i jest objęte powszechnym społecznym konsensem
KRYMINOLOGIA ANTYNATURALISTYCZNA: powstała ona w latach 60-tych XX wieku jako prąd negujący pozytywizm kryminologiczny. Obejmuje ona, poza teorią naznaczania społecznego, także rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten nie obalił pozytywizmu, zasadniczo wpłynął jednak na oblicze kryminologii i doprowadził do przewartościowania całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Nurt antynaturalistyczny nie ogranicza się do kryminologii, lecz ogarnia całość nauk społecznych, przez co kryminologia antynaturalistyczna jest fragmentem szerszego fermentu we współczesnej socjologii. Podstawowe cechy tego paradygmatu to:
1. odrzucenie naturalizmu metodologicznego i przekonania o jedności nauk oraz przejście na stanowisko, stwierdzające iż specyficzny przedmiot badań nauk społecznych uniemożliwia uprawianie ich na wzór nauk przyrodniczych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych socjologii humanistycznej i rozumiejącej
2. konfliktowa wizja społeczeństwa i prawa karnego, co oznacza, że prawo karne jest postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych konfliktów; powoduje to że przestępczość przestaje być traktowana jako produkt indywidualnej patologii i staje się konsekwencją przebiegu procesów konfliktu społecznego, zaś procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w społeczeństwie
3. interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w procesie interakcji społecznych
4. teza iż podstawowym przedmiotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa, lecz „audytorium społeczne", dokonujące obserwacji, oceny i naznaczania określonych rodzajów zachowań oraz czynów konkretnych ludzi jako przestępstw czy patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne nie; przedmiotem zainteresowania są zatem mechanizmy społecznych procesów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej oraz jego selektywność
5. zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz postaw wobec tych instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec instytucji kontroli formalnej aż do ich odrzucenia; postawa ta wynika z tezy, iż instytucje te same wywołują szereg negatywnych konsekwencji ubocznych i w wielu wypadkach mogą być szkodliwe, a poza tym w znacznym stopniu służą interesom partykularnych grup mających wpływ na ich funkcjonowanie; jeżeli chodzi o stosunek kryminologii do prawa karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych
6. optymistyczna wizja człowieka, według której zło nie tkwi w samym człowieku, lecz w konflikcie społecznym we współczesnych społeczeństwach; rozwiązaniem tego problemu należy zatem szukać w ich radykalnym przekształceniu i budowie nowego społeczeństwa pozbawionego represyjnych form kontroli społecznej
KRYMINOLOGIA NEOKLASYCZNA: pojawiła się w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych jako reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości i ich konsekwencje kryminalnopolityczne, w postaci prymatu idei resocjalizacji sprawcy przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polityce kryminalnej. Stanowiący wyraz odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że:
1. polityka kryminalna oparta na pozytywiźmie nie nie sprawdza się, gdyż nie prowadzi do redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków
2. zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozycji państwo w walce z przestępczością, albowiem możliwości wywierania wpływu na indywidualne i społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania
3. przestępca jest wolną jednostką wybierającą racjonalnie pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne
4. kluczowym problemem jest kwestia instytucji kontroli społecznej i możliwości zwiększenia ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości
Wprowadzenie do kryminologii pozytywistycznej
Nurt kryminologii pozytywistycznej dzielony jest na dwa kierunki: biopsychologiczny i socjologiczny. Jest to wynikiem poszukiwania czynników wywołujących zachowania przestępne w cechach somatycznych człowieka, jego cechach psychicznych lub środowisku społecznym jednostki, przy czym przyczyny somatyczne i psychologiczne są rozpatrywane w obrębie jednego kierunku z uwagi na ich ścisły związek. Kierunki nurtu kryminologii pozytywistycznej zakładają:
kierunek biopsychologiczny: decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy określające jego indywidualność; niektóre z nich, tak dziedziczone, wrodzone czy nabyte, tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych; możliwe jest ustalenie, jakie cechy wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych oraz związku przyczynowego między określoną cechą a zachowaniem – ustalenie takiego związku zaś jest równoznaczne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwości skutecznego zapobiegania temu zjawisku
kierunek socjologiczny: eksponuje rolę społeczeństwa w genezie zachowań jednostkowych i decydujący wpływ czynników społecznych na zachowanie człowieka; zachowania przestępne i tendencje do tychże u jednostki są generowane przez niekorzystne warunki społeczne; możliwe jest ustalenie, jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne, zaś ich usunięcie lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości
Klasyfikacja teorii pozytywistycznych:
teorie somatyczne: antropologiczne, genetyczne (dziedziczenie cech, aberracje chromosomalne), zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i inne
teorie psychologiczne: konstytucjonalno-typologiczne, nieprawidłowej osobowości i pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia)
teorie socjologiczne: ekologiczne, strukturalne, zróżnicowania kulturowego, uczenia się i kontroli
Teorie biopsychologiczne
Teorie antropologiczne: chodzi przede wszystkim o teorię „przestępcy z urodzenia" Lombroso oraz jego następców (Garofalo, Ferri), sformułowaną w 1876 roku. Posiłkując się poglądami poszukującymi związków pomiędzy ukształtowaniem twarzy (fizjonomiści) bądź czaszki (frenolodzy) a właściwościami psychiki, Lombroso doszedł do wniosku, że niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, którą można rozpoznać po cechach budowy ciała – „przestępca z urodzenia” musiał mieć co najmniej sześć charakterystycznych cech (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha, ale także odmienności budowy organów wewnętrznych lub płciowych czy leworęczności). W zależności od konfiguracji takich cech można określić, na popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik. Początkowo Lombroso uważał wrodzoną skłonność do popełniania przestępstw za atawistyczną, później jednakże zmienił poglądy, wskazując na obciążenie dziedziczne, wynikające z chorób psychicznych lub alkoholizmu, a także uwzględnił wpływ czynników środowiskowych jako kształtujących tendencję do popełniania przestępstw. W myśl koncepcji Lombroso, przestępczość jest dziełem nie tylko przestępców z urodzenia, lecz także przestępców nałogowych, z namiętności oraz przypadkowych, jak również tzw. kryminoidów, czyli osób nieodpornych na czynniki zewnętrzne skłaniające do przestępnego zachowania. Poglądy Lombroso zostały odrzucone jako obciążone błędami metodologicznymi, udowodniono także, że nie nie występuje „typ przestępcy", który charakteryzuje się stałym zespołem cech, a takie same przestępstwa popełniają osoby o odmiennych charakterystykach antropologicznych. Z koncepcji Lombroso wywodzi się uznanie potrzeby odmiennego traktowania osób popełniających czyny karalne, lecz niezdolnych do ponoszenia odpowiedzialności karnej, zwłaszcza osób psychicznie chorych i zagrażających otoczeniu, co obecnie przekłada się na stosowanie środków zabezpieczających.
Koncepcja dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych: zakłada ona, że mechanizm dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne, ale również tendencje do określonego zachowania, co starano się udowodnić w trojaki sposób:
badania genealogiczne: prowadzone były na początku XX wieku i były nastawione na uchwycenie roli dziedziczenia w powstawaniu zachowań aspołecznych; przedmiotem badań były rodziny wielopokoleniowe, opierano się zaś na założeniu, że pochodzenie od przodka o określonych cechach powinno rzutować na społeczne funkcjonowanie jego zstępnych; badania takie, prowadzone na przykład przez Goddarda wykazały jedynie, że na ich podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywierają cechy dziedziczone, gdyż nie można go oddzielić od wpływu czynników społecznych
badania bliźniąt: datują się one od okresu międzywojennego; w ich wyniku znajdowano tendencję do zgodności zachowań u bliźniąt monozygotycznych, u bliźniąt dwuzygotycznych natomiast nie była ona widoczna lub wykrywano ją w stopniu nieznacznym; badania te nie doprowadziły do uzyskania dowodów wpływu cech dziedzicznych na zachowania oceniane ujemnie czy przestępne, zarzucano im natomiast błędy metodologiczne, a przede wszystkim brak możliwości oddzielenia wpływu cech dziedziczonych od wpływu warunków środowiskowych
badania dzieci adoptowanych: na ich podstawie wskazywano na związek między przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci, podczas gdy takich związków nie wykrywano w relacji rodziców przybranych z dziećmi adoptowanymi; podobne wyniki uzyskano w badaniach adopcyjnych poświęconych dziedziczeniu skłonności do nadużywania alkoholu; także w tych badaniach nie zdołano ustalić, czy o związkach ilustrujących wnioski z badań decydują czynniki dziedziczne czy środowiskowe
Koncepcje zaburzeń struktury chromosomów: niektóre badania prowadzone wśród przestępców wykazujących nieprawidłowość w sferze psychiki wykazały, że zamiast standardowego obrazu struktury chromosomów (kariotypu) zapisywanego u mężczyzn jako 46XY, a u kobiet jako 46XX występuje kariotyp o zwiększonej liczbie chromosomów Y, czyli np. 47XYY czy 48XXYY, co miało wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym. Pomimo faktu że znaczna część naukowców odrzuca teorię wpływu dodatkowych chromosomów Y na agresywność, z badań wynika że występowanie tej aberracji jest wśród przestępców znacznie częstsze niż w ogólnej populacji, istnieje zaś ogólna możliwość, że że u osób posiadających zbędny chromosom płciowy wystąpić mogą pewne zaburzenia w zachowaniu. Odsetek ten jest jednak nadal tak minimalny, że nie jest możliwe objaśnianie tym czynnikiem przestępczości, zaś same zmiany zachowania mogą przybrać różnorakie formy (np. zespół Downa, zwany mongolizmem) i zazwyczaj powinny być traktowane jako przypadki chorobowe.
Koncepcje zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego: wpływ uszkodzenia lub schorzenia ośrodkowego układu nerwowego na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zwłaszcza na zachowania kryminalne, nie jest wyjaśniony. W Polsce zaproponowano określanie ujemnych tendencji w zachowaniu związanych z uszkodzeniem mózgu jako charakteropatii, co przesuwa cały problem w sferę osobowości. Nie jest pewne czy tendencje do aspołecznego zachowania pojawiają się zawsze w razie uszkodzenia układu nerwowego, i jaki jest ewentualny związek między miejscem uszkodzenia a sposobem zachowania. Psychiatrzy szczególnie podkreślają znaczenie mikrouszkodzeń układu nerwowego prowadzących do zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu jako trudniej wykrywalnych (mogą one powstać w okresie życia płodowego, porodu, niegroźnych urazów mechnicznych głowy lub chorób), wśród dzieci cierpiących na takie schorzenia obserwowano zakłócenia rozwoju psychicznego.
Inne koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne:
poglądy łączące zaburzenia endokrynologiczne z zachowaniem przestępnym: zapoczątkowane zostały w latach 20-tych XX wieku jako wynik odkrycia znaczenia hormonów w funkcjonowaniu organizmu ludzkiego; w myśl tych koncepcji rocesy biochemiczne mają co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zaburzenia tych procesów wyzwalają tendencję do zachowań antyspołecznych, w tym także przestępnych; wskazywano zwłaszcza na niedobór witamin, nieprawidłowy poziom cukru we krwi, reakcje alergiczne i rozchwianie hormonalne, zwłaszcza jeśli chodzi o hormony płciowe
poglądy dotyczące związku zachowań przestępczych z obniżeniem sprawności intelektualnej: próby powiązania tych dwóch czynników zakończyły się niepowodzeniem, aczkolwiek jest oczywistym fakt, że niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań społecznych, co jednak może być niwelowane przez odpowiedni wpływ środkowiska (np. rehabilitację), aczkolwiek przy negatywnym wpływie społecznym biopsychiczne trudności przystosowawcze moga ulec pogłębieniu; poziom inteligencji mierzony jest ilorazem inteligencji (IQ), dolną granicą dla inteligencji w normie jest IQ równy 90, poniżej zaś rozróżniane są zazwyczaj: ociężałość umysłową (IQ-89-80), ograniczenie umysłowe (debilizm — 79-50), imbecylizm (49-26), idiotyzm (od 25)
Koncepcje typów psychosomatycznych: są to typologie ludzi łączące właściwości psychiczne z cechami somatycznymi. Najstarszą taką klasyfikację stworzył Hipokrates, wyróżniając sanguiników (silnie reagujących i niewytrwałych w działaniu), choleryków (silnie reagujących i wytrwałych w działaniu), melancholików (słabo reagujących i wytrwałych w działaniu) oraz flegmatyków (słabo reagujących i niewytrwałych w działaniu). Inna znana typologia tego rodzaju opracowana została przez Kretschnera i opiera się na podziale typów ludzi na: asteniczny (wysoki wzrost, szczupły, ostre rysy twarzy, wąskie ramiona), atletyczny (średniego albo wysokiego wzrostu, raczej szczupły, lecz dobrze umięśniony, twarz koścista, szeroki w ramionach), pykniczny (średniego lub małego wzrostu, otłuszczony, o grubych rysach twarzy, słabo umięśniony, duży brzuch) i dysplastyczny (o nieregularnej budowie ciała, często otłuszczony i pozbawiony dymorfizmu płciowego) oraz połączeniu ze wskazanymi typami skłonności do zapadania na choroby psychiczne (np. typem schizofrenicznym mieli być astenicy) oraz właściwości temperamentalnych.
Teoria konstytucjonalna Eysencka: próbuje ona wyjaśniać uwarunkowania przestępcze za pomocą wyszczególnienia dwóch typów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów pobudzania i hamowania i wyróznienia w konsekwencji dwóch typów ludzi: ekstrawertyków (łatwych do pobudzenia i wygaszenia, poszukujących stymulacji, aktywnych, impulsywnych, towarzyskich, optymistycznych aż do braku krytycyzmu, spontanicznych, nieopanowanych, co prowadzi często do agresji) oraz introwertyków (trudnych tak do pobudzenia jak i wyhamowania, powściągliwych, nieśmiałych, systematycznyh, sumiennych, pesymistycznych i skoncentrowanych na życiu wewnętrznym). Według Eysencka, socjalizacja to proces nabywania i utrwalania odruchów warunkowych odpowiadających wymaganiom społecznym, w którym zasadnicze znaczenie odgrywa podatność na warunkowanie - u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wymaga większych nakładów niż u introwertyków. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na socjalizację jest neurotyzm, czyli wrażliwość emocjonalna – niski poziom wrażliwości oznacza zrównoważenie emocjonalne, wysoki – rozchwianie; wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu. W konkluzji można zauważyć, że ekstrawertycy o wysokim stopniu neurotyzmu będą najtrudniej utrwalać odruchy zapobiegające zachowaniom antyspołecznym. Teoria ta jest nieweryfikowalna ze względu na różnorodność bodźców społecznych działających na jednostkę.
Koncepcje nieprawidłowej osobowości: za istotną nieprawidłowość osobowości uznawane są zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie, zwłaszcza zaś niezgodność między jaźnią subiektywną a odzwierciedloną. Może być to związane z przekonaniem o zmniejszonej lub nadmiernej wartości własnej osoby oraz skłonnością do posługiwania się mechanizmami obronnymi, zdejmującymi z osoby odpowiedzialność za własne postępowanie; możliwe są także stany depresji oraz mała odporność na frustrację. Istotnym mankamentem jest także nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości, a zwłaszcza nie mieszczenie się w nim dobra innych ludzi. Badania przestępców wykazują także zespoły cech nazywane „zespołami ogólnego niepowodzenia", tworzone zazwyczaj przez nikłą odporność na stres, niewielką zdolność koncentracji i brak wytrwałości w realizowaniu celów i połączone z takimi cechami pochodnymi jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu.
Psychopatia: pojęcie to nie jest jednolite, najczęściej jest pojmowana jako nieprawidłowe ukształtowanie osobowości. Jej najczęstsze cechy to: niezdolność do trwałych związków uczuciowych, związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania prowadzące do zachowań impulsywnych wybikłych z eliminacji mechanizmów regulacji zachowań pozwalających uwzględniać wymagania społeczne. Powyższym cechom nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji, co pozwala niektórym psychopatom na kalkulację opłacalności określonego postępowania. Zjawisko to jest szczególnie częste wśród przestępców wielokrotnych i powinno być traktowane jako swego rodzaju pogranicze choroby psychicznej, które może mieć wpływ na ocenę poczytalności przestępcy.
Teorie socjologiczne
Koncepcje ekologiczne: opierają się one na poszukiwaniu związków między zachowaniem przestępnym a środowiskiem. Szczególną teorię pod tym względem stworzyła szkoła chicagowska i badacze tacy jak Burgess, Park i McKenzie, badający zachowania przestępcze w mieście. Wyróżnili oni następujące strefy powstające w wyniku rozwoju miasta: centralną, w której skoncentrowane są instytucje handlowe, finansowe administracyjne, przez co pojawiają się w niej każdego dnia tysiące interesantów; przejściową, do której wdzierają się instytucje ze strefy centralnej oraz przemysł lekki; mieszkań pracowniczych, zajmowanych przez ludzi ...
honorka