Pułapka typologii antropologicznej.pdf

ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2009, LIX, 232-237 PRACE POGLĄDOWE

Jarosław Bednarek, Urszula Rogalla, Tomasz Grzybowski

Pułapka typologii antropologicznej*

Pitfalls of anthropological typology

Z Katedry Medycyny Sądowej Collegium Medicum w bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

w Toruniu

Kierownik: prof. dr hab. K. śliwka

Istotą typologii antropologicznej jest przyporządko-

wanie ludzi do poszczególnych typów na podstawie

określonego zespołu cech morfologicznych. Autorzy

tej koncepcji twierdzą, że cechy właściwe dla danego

typu dziedziczą się monogenicznie zgodnie z prawa-

mi Mendla. Zgodnie z tymi założeniami, na podstawie

cech budowy czaszki możliwe jest jednoznaczne

określenie koloru oczu, włosów itp. Mogłoby to mieć

istotne znaczenie dla identyfikacji osób na podstawie

szkieletu, gdyby nie fakt, że typologia stoi w znaczącej

sprzeczności z aktualną wiedzą z genetyki populacyj-

nej i ewolucyjnej. Większość cech morfologicznych

zdeterminowana jest przez zespół współdziałających

ze sobą genów. Ponadto różnice genetyczne między

populacjami są niewielkie, a większość zmienności

przypada na zróżnicowanie wewnątrzpopulacyjne,

co stawia pod znakiem zapytania klasyczną definicję

rasy. Dlatego dziś bardziej uzasadnione aniżeli wiara

w naukową wartość typologii antropologicznej, by-

łoby wykorzystywanie panelu markerów SNP (AIMs)

w celu przewidywania pochodzenia geograficznego

nieznanych osób.

evolutionary biology analyses. It is widely known that

the vast majority of morphological traits is determined

by a complex of cooperating genes. Moreover, it has

been demonstrated that genetic distances between

populations are low, while most of the diversity is

attributed to intrapopulation variation. Therefore,

rejecting the classic concept of race seems to be

justified. For this reason, today it is more reasonable to

use the panel of SNP markers (AIMs) in identification

of unknown individuals while aiming at prediction

of their ethnic ancestry rather than to believe in the

scientific value of anthropological typology.

Słowa kluczowe: typologia, antropologia są-

dowa, identyfikacja osobnicza, markery infor-

mujące o pochodzeniu, struktura populacji

Key words: typology, forensic anthropology,

personal identification, ancestry-informative

markers, population substructure

W ostatnich latach, w niektórych polskich

publikacjach naukowych poświęconych iden-

tyfikacji nieznanych osób lub rekonstrukcji

wyglądu postaci historycznych, posługiwano

się często pojęciem typu antropologicznego [1,

2]. Przykładowo, powołując się na wyniki badań

czaszki wskazywano, że dana osoba przynależy

do pewnego ściśle określonego typu rasowego.

Miało to oznaczać, że osoba ta za życia cha-

rakteryzowała się zestawem określonych cech

morfologicznych, np. jasnymi włosami i oczami,

wąską twarzą, wąskim nosem, długą głową i wy-

sokim wzrostem. Sugeruje to istnienie prostej,

skutecznej i naukowo uzasadnionej metody

The essence of anthropological typology is to

classify people as belonging to anthropological types

according to predetermined sets of morphological

traits. The authors of the concept claim that traits

characteristic of a given type are monogenic and

have a Mendelian inheritance pattern. According to

these assumptions, it is possible to unambiguously

determine hair or eye color, etc. on the basis of scull

characteristics only. Such a solution could be of a great

importance in identification based on the skeleton

but for the fact that the concept contradicts the

current body of knowledge of population genetics or

* Autorzy pracy dedykują ją Prof. dr hab. med. Jerzemu Janicy.

Nr 3 233

PUłAPKA TYPOLOGII ANTROPOLOGICZNEJ

rekonstrukcji ogólnych cech wyglądu człowieka

na podstawie wskaźników kraniometrycznych,

czyli proporcji czaszki.

Przekonanie to jest konsekwencją poglądów

twórców i zwolenników tzw. typologicznej kon-

cepcji rasy w antropologii. Koncepcja ta stanowi

jedną z prób opisu morfologicznego zróżnico-

wania człowieka oraz wyjaśnienia mechanizmów

jego powstawania. Najbardziej szczegółowe jej

rozwinięcie jest dziełem tzw. „Polskiej Szkoły

Antropologicznej” [3-5]. Jej przedstawiciele

uznali istnienie trzech głównych odmian czło-

wieka – białej, czarnej i żółtej. W ich obrębie

wyróżnili sześć typów czystych oraz piętnaście

typów mieszanych powstałych w wyniku ich

krzyżowania (tabela I). W wersji opublikowanej

przez Michalskiego wyodrębniono dodatkowe

podjednostki taksonomiczne: facje i morfy [5].

Tabela I. Klasyfikacja typów antropologicznych wg Czekanowskiego [3].

Table I. The classification of anthropological types according to Czekanowski [3].

TYPY CZYSTE

TYPY MIESZANE

Nordyczny

śródziemnomorski

Armenoidalny

Laponoidalny

Arktyczny

Nigrycki

Subnordyczny (nordyczno-laponoidalny)

Sublaponoidalny (śródziemnomorsko-laponoidalny)

Północno-zachodni (nordyczno-śródziemnomorski)

Dynarski (nordyczno-armenoidalny)

Alpejski (armenoidalno-laponoidalny)

Litoralny (śródziemnomorsko-armenoidalny)

Paleoazjatycki (nordyczno-arktyczny)

Centralno-azjatycki (laponoidalno-arktyczny)

Orientalny (arktyczno-armenoidalny)

Paleoamerykański (arktyczno-śródziemnomorski)

Pacyficzny (arktyczno-armenoidalny)

Negroidalny (nigrycko-arktyczny)

Mediterranoidalny (śródziemnomorsko-nigrycki)

Australoidalny (nigrycko-nordyczny)

Australoafrykański (nigrycko-laponoidalny)

Cytowani autorzy dokonali tego podziału

w oparciu o kryterium morfologiczne. Ich zda-

niem przynależność do danej jednostki takso-

nomicznej (typu) jest uzależniona od kombinacji

cech morfologicznych stwierdzonych u danego

człowieka. Przykładowo, osoby o wysokim wzro-

ście, smukłej budowie ciała, krótkim tułowiu,

długich kończynach, wąskich dłoniach i sto-

pach, białej skórze o różowym odcieniu, jasnych

włosach, niebieskich oczach, wąskim prostym

nosie, wąskiej podłużnej twarzy i wydłużonej

głowie zalicza się do typu nordyckiego.

Zgodnie z tą koncepcją, podstawową jed-

nostką rasy jest nie populacja, ale pojedynczy

osobnik. W związku z tym każda populacja,

bez względu na zamieszkiwany region świata,

może być zbiorem osobników reprezentujących

różne typy antropologiczne. Różnice międzypo-

pulacyjne miałyby się wówczas manifestować

w różnym odsetku występowania osobników

reprezentujących poszczególne typy.

Poza aspektem morfologicznym teoria doty-

czyła kwestii systematycznych (taksonomicz-

nych), genetycznych i statystycznych. Z punktu

widzenia systematyki typ (rasę) pojmowano jako

jednostkę taksonomiczną w randze podgatunku

lub odmiany. Z kolei w aspekcie statystycznym

typ to określony zespół cech, który w populacji

losowo kojarzących się osobników występuje

częściej, niż należałoby tego oczekiwać przy

założeniu niezależnego kojarzenia się cech.

Najważniejszy jednak wydaje się aspekt

genetyczny, który ma wyjaśniać sposób dzie-

dziczenia typów antropologicznych. Zdaniem

twórców typologii cechy będące wyznacznikami

danego typu dziedziczą się wspólnie, zgodnie

z prawami Mendla. Pogląd ten sugeruje, że

są one zdeterminowane monogenicznie na

zasadzie efektu plejotropowego. Oznacza to,

że pojedynczy gen kodujący dany typ antropo-

logiczny determinuje jednocześnie wysokość

ciała, proporcje głowy, twarzy, kończyn i tułowia

oraz barwę oczu, włosów i skóry.

Zakładając monogeniczny sposób dzie-

dziczenia typów przyjęto, że osobniki będące

homozygotami pod względem określonego

zestawu cech morfologicznych reprezentują

tzw. typy „czyste”. W wyniku krzyżowania się

przedstawicieli typów „czystych” pojawiają się

osobniki heterozygotyczne należące do tzw.

234 Nr 3

typów „mieszanych”. Typy „czyste” nie zani-

kają, ponieważ rekonstruują się w następnych

pokoleniach na skutek tzw. mendelistycznego

rozszczepienia mieszańców.

Typologiczne podejście do problemu zróż-

nicowania morfologicznego populacji ludzkich

wydaje się bardzo atrakcyjne z punktu widzenia

techniki badawczej. Posługując się podstawo-

wymi narzędziami antropometrycznymi oraz

skalami barw oczu i włosów, wykonując szereg

nieskomplikowanych pomiarów i porównań,

można łatwo określić przynależność typologicz-

ną każdego człowieka.

Oznaczenia typologiczne możliwe są także

w przypadku badań szkieletów. Klasyfikacji

dokonuje się wówczas na podstawie pomiarów

czaszki. Ponieważ zespoły cech morfologicz-

nych właściwych dla poszczególnych typów

zostały szczegółowo opisane, zdaniem typolo-

gów oznaczanie typu na podstawie pomiarów

czaszki pozwala na rzetelne wnioskowanie m.in.

o kolorze oczu i włosów badanej osoby. Pogląd

taki został ostatnio wyrażony m.in. przez zespół

badający czaszkę, która mogła pochodzić od

Mikołaja Kopernika [1]. Sugerowałoby to za-

stosowanie wiedzy typologicznej w praktyce

identyfikacji osobniczej co zresztą prawdopo-

dobnie czynią jeszcze nieliczni antropolodzy

oraz niektóre laboratoria policyjne [1, 2].

Podejście takie jest z naukowego punktu

widzenia kompletnym nieporozumieniem.

Podstawy typologicznej koncepcji rasy zostały

sformułowanie w latach 20-tych ubiegłego wie-

ku, a więc w okresie poprzedzającym rozwój

genetyki populacyjnej, genetyki molekularnej

i nowej syntezy ewolucyjnej. Teorie typologów

powstały wyłącznie w oparciu o analizę cech

morfologicznych i z przyczyn oczywistych nie

mogły być zweryfikowane poprzez badania

genetyczne. Nietrafność proponowanych

przez szkoły typologiczne modeli dziedziczenia

i w konsekwencji całej koncepcji wykazał już na

początku lat 60-tych XX wieku bielicki [6]. Autor

ten nie musiał posługiwać się bezpośrednimi

danymi genetycznymi, których uzyskanie było

w owym czasie niemożliwe. Swój dowód oparł

na prawie Hardy’ego-Weinberga stanowiącym

fundamentalną zasadę genetyki populacyjnej.

Prawo to w ujęciu typologicznym nosi nazwę

prawa liczności typów i zakłada, że w populacji

znajdującej się w stanie równowagi genetycznej

suma pierwiastków kwadratowych empirycz-

nie stwierdzonych częstości typów „czystych”

powinna być równa lub bliska jedności. Prze-

prowadzona przez bielickiego analiza piśmien-

nictwa wykazała, że jeżeli nawet uzyskiwano

taką zależność to był to z reguły wynik tzw.

kosmetyzacji, czyli zabiegu polegającego na

takim doborze badanego materiału, aby wynik

pasował do z góry przyjętego założenia. W in-

nych przypadkach suma kwadratów częstości

typów „czystych” znacznie odbiegała od jed-

ności i zwykle nie przekraczała wartości 0,5.

Oznacza to, że prawo liczności typów nie jest

spełnione, a zatem typologia jest bezpodstawna

z punktu widzenia genetyki. Wniosek ten nie jest

czymś niespodziewanym, ponieważ nie można

konstruować zaawansowanych teorii, dotyczą-

cych sposobu dziedziczenia zespołów cech,

nie znając modeli właściwych dla dziedziczenia

każdej z nich. Dziś nie ulega żadnej wątpliwości,

że ogromna większość cech fizycznych będą-

cych przedmiotem dawnych klasyfikacji typo-

logicznych, takich jak pigmentacja skóry, oczu

i włosów, kształt i proporcje twarzy, wzrost i inne,

jest zdeterminowana przez wiele współdziała-

jących ze sobą genów oraz podlega istotnym

wpływom środowiska [7]. Szczególnie istotną

rolę we współczesnych poszukiwaniach, zmie-

rzających do identyfikacji genów związanych

ze złożonymi cechami fizycznymi, odgrywają

badania asocjacyjne z wykorzystaniem tysięcy

różnych polimorfizmów jednonukleotydowych

(SNPs) [8-10]. Interpretacja wyników takich

badań wymaga zastosowania zaawansowa-

nych narzędzi statystycznych właściwych dla

współczesnej genetyki cech ilościowych, które

z oczywistych względów nie mogły być znane

twórcom typologii [11].

Krytycy typologii zarzucają jej również, że

jest ona koncepcją abiologiczną ponieważ

odrzuca istnienie ewolucji [6]. Typolodzy przy-

jęli, że wszystkie typy są stałe i niezmienne

zarówno w czasie jak i przestrzeni. Oznacza

to, że istniały one od zawsze i nie podlegały

żadnym zmianom bez względu na zmieniające

się warunki środowiska życia, działanie doboru

naturalnego, dryfu genetycznego, presji muta-

cyjnej i migracji. Jest to hipoteza pozbawiona

logiki. Skoro, jak twierdzą jej twórcy, typy an-

tropologiczne są kombinacjami określonych

cech, a w poszczególnych regionach świata

stwierdza się przewagę określonych typów, to

można się spodziewać, że cechy te powstały

jako odpowiedź adaptacyjna na specyficzne wa-

runki środowiska panujące na tych obszarach.

Zmiana tych warunków może doprowadzić do

zaniku określonych cech morfologicznych jak

również do powstania nowych cech. A zatem

twierdzenie, że układy cech morfologicznych

Jarosław bednarek

Nr 3 235

nie powstały na skutek działania mechanizmów

ewolucji i że jej nie podlegają pozbawiona jest

biologicznego sensu.

Kolejnym słabym punktem typologii jest jej

subiektywizm. Dowodem tego jest chociażby

istnienie wielu alternatywnych klasyfikacji ty-

pologicznych i brak zgody wśród typologów

odnośnie definicji poszczególnych typów. Jak

podkreśla bielicki [6] klasyfikacje typologicz-

ne mogą być przeprowadzone dowolnie na

wiele sposobów w zależności od gustu klasy-

fikującego. Ten sam osobnik może być różnie

przyporządkowany w zależności od wybranej

klasyfikacji. Wynika to także z faktu, że granice

zakresów wartości wskaźników antropometrycz-

nych, służących do opisu proporcji, muszą być

ze swej natury ustalane arbitralnie.

Typologiczna koncepcja rasy jest więc teorią,

która obecnie może być postrzegana jedynie

jako ciekawostka historyczna. Jest zbiorem

hipotez postawionych przez badaczy nie dys-

ponujących dostateczną wiedzą na temat biolo-

gicznej natury cech, które były przedmiotem ich

badań. Typologia antropologiczna jest subiek-

tywna, abiologiczna i bezpodstawna z punktu

widzenia genetyki. W związku z tym opisane

przez typologów jednostki zwane rasami czy

też typami lub elementami rasowymi należy

postrzegać wyłącznie jako twory fikcyjne.

Z opisanych wyżej powodów próba jakiego-

kolwiek praktycznego wykorzystywania typologii

jest całkowicie nieuzasadniona. Określanie barw

oczu i włosów czy też odcienia skóry nieznanej

osoby, na podstawie pomiarów jej czaszki, jest

całkowicie bezpodstawne i może prowadzić do

przyjęcia błędnych wniosków. To z kolei będzie

miało fatalne konsekwencje, jeżeli stanie się

elementem ekspertyzy wykonanej dla potrzeb

śledztwa prowadzonego przez policję lub pro-

kuraturę. Skierować to może proces identyfikacji

nieznanej osoby na niewłaściwą drogę i tym

samym go opóźnić lub wręcz uniemożliwić.

Równie nieuzasadnione, choć nie mające tak

istotnych konsekwencji, jest wykorzystywanie

typologii do oceny wyglądu twarzy osób, których

szczątki zostały odkryte w wyniku prac arche-

ologicznych lub prób odtworzenia wizerunku

postaci historycznych. Sytuacja taka miała miej-

sce m.in. w przypadku poszukiwania szczątków

Mikołaja Kopernika [1]. W raporcie z prac nad

rekonstrukcją autorzy utrzymują co prawda, że

jej wynik „jest jedynie modelem rzeczywistego

wyglądu, a nie jego odtworzeniem”. Z drugiej

jednak strony uważają, że zastosowanie typo-

logii do określania cech wyglądu jest w pełni

uzasadnione i powołują się na osiągnięcia

Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego

Komendy Głównej Policji. Niestety autorzy nie

cytują żadnych publikacji naukowych, które

dokumentowałyby te osiągnięcia i w sposób

przekonujący broniły tezy o przydatności podej-

ścia typologicznego dla identyfikacji człowieka.

Zdają się oni także nie dostrzegać lub po prostu

nie rozumieć naukowych argumentów przeciw-

ko typologii, uważając, że została ona odrzuco-

na wyłącznie z przyczyn ideologicznych na fali

poprawności politycznej [1]. Wprowadzają też

czytelników w błąd formułując osobliwą i błędną

tezę o „negacji naukowych podstaw jakiego-

kolwiek biologicznego, wewnątrzgatunkowego

podziału naszego gatunku”. Sugeruje to brak

znajomości innych definicji rasy przyjmowanych

na gruncie współczesnej antropologii fizycznej

– koncepcji populacyjnej [12] oraz zmienności

klinowej [13]. Co najistotniejsze, zwolennicy ana-

chronicznych podziałów typologicznych zdają

się całkowicie ignorować liczący sobie ponad

kilkadziesiąt lat nurt badań nad genetycznym

zróżnicowaniem populacji ludzkich. W istocie

już w oparciu o wyniki analiz polimorfizmu tzw.

klasycznych markerów – układów grupowych

krwi badanych metodami immunologicznymi

oraz zróżnicowania białek analizowanych za

pomocą technik elektroforetycznych wykazano,

że dystanse genetyczne pomiędzy kontynental-

nymi grupami populacji ludzkich są niewielkie,

a ogromna część zmienności genetycznej

(>85%) przypada na zróżnicowanie wewnątrz-

populacyjne [14]. Postawiło to pod znakiem

zapytania tradycyjne podziały ludzkości na rasy,

sformułowane na podstawie ograniczonego pa-

nelu cech morfologicznych. Dziś wiadomo, że

międzykontynentalne zróżnicowanie tych cech

w populacjach jest w dużej mierze wynikiem

działania selekcji naturalnej na skutek adaptacji

do zmieniających się warunków środowiska,

zwłaszcza po opuszczeniu Afryki przez człowie-

ka współczesnego. ścisłe podłoże genetyczne

tych adaptacji jest jednak ciągle przedmiotem

badań [15, 16]. Tymczasem po przeanalizo-

waniu kilkuset tysięcy polimorfizmów jednonu-

kleotydowych, u kilku tysięcy osób z różnych

populacji ludzkich, nie ulega żadnej wątpliwo-

ści, że genetyczna heterogenność (struktura)

populacji w obrębie różnych kontynentów jest

jeszcze mniejsza niż między kontynentami, choć

jest ona zdeterminowana geograficznie [17-20].

Istnienie tego niewielkiego rozwarstwienia jest

w przeważającej mierze wynikiem działania dry-

fu genetycznego, choć niektóre regiony genomu

PUłAPKA TYPOLOGII ANTROPOLOGICZNEJ

236 Nr 3

Jarosław bednarek

mogły podlegać presji selekcyjnej [21]. Warto

zwrócić uwagę, że jedynie niewielka część mar-

kerów typu SNP w genomie człowieka (od 40

do 3000 spośród ponad 35 milionów) odznacza

się znacząco różnymi częstościami pomiędzy

populacjami ludzkimi zamieszkującymi różne

kontynenty [22-26]. Wspomniany panel marke-

rów (AIMs, ang. ancestry informative markers)

może ulegać poszerzeniu w miarę pozyskiwania

nowych danych dotyczących pełnych sekwencji

genomów jądrowych u przedstawicieli różnych

grup etnicznych [27]. AIMs wydają się obiecu-

jące w kontekście przewidywania pochodzenia

geograficznego nieznanych osób [28] i jako

takie w niedalekiej przyszłości mogą znaleźć

zastosowanie w genetyce sądowej. Aplikacje

tego rodzaju będą z pewnością oparte na solid-

nych podstawach naukowych, w odróżnieniu od

anachronicznych koncepcji typologicznych.

9. Lettre G., Jackson A. U., Gieger C., Schu-

macher F. R., berndt S. I., Sanna S.: Eyheramen-

dy S., Voight b.F., butler J.L., Guiducci C. i wsp.

Identification of ten loci associated with height

highlights new biological pathways in human

growth. Nat Genet. 2008. 40: 584-591.

10. Weedon M. N., Lango H., Lindgren C. M.,

Wallace C., Evans D. M., Mangino M., Freathy

R. M., Perry J. R., Stevens S., Hall A. S. i wsp.:

Genome-wide association analysis identifies 20

loci that influence adult height. Nat Genet. 2008.

40: 575-583.

11. Schliekelman P.: Statistical power of ex-

pression quantitative trait loci for mapping of

complex trait loci in natural populations. Gene-

tics. 2008. 178: 2201-2216.

12. Montagu A.: The Concept of Race, Ame-

rican Anthropologist, New Series, 1962, 64, 5,

919-928.

13. Huxley J., 1938, Clines: an auxiliary taxo-

nomic principle., Nature, 142, 219-220.

14. Cavalli-Sforza L. L., Feldman M. W.: The

application of molecular genetic approaches to

the study of human evolution. Nat Genet. 2003.

33 Suppl: 266-275.

15. Myles S., Somel M., Tang K., Kelso J.,

Stoneking M.: Identifying genes underlying skin

pigmentation differences among human popu-

lations. Hum Genet. 2007. 120: 613-621.

16. Coop G., Pickrell J. K., Novembre J.,

Kudaravalli S., Li J., Absher D., Myers R. M.,

Cavalli-Sforza L. L., Feldman M. W., Pritchard J.

K.: The role of geography in human adaptation.

PLoS Genet. 2009. 5: e1000500.

17. Lao O., Lu T. T., Nothnagel M., Junge O.,

Freitag-Wolf S., Caliebe A., balascakova M., ber-

tranpetit J., bindoff L. A., Comas D. i wsp.: Corre-

lation between genetic and geographic structure

in Europe. Curr biol. 2008. 18: 1241-1248.

18. Novembre J., Johnson T., bryc K., Kutalik

Z., boyko A. R., Auton A., Indap A., King K. S.,

bergmann S., Nelson M. i wsp.: Genes mirror

geography within Europe. Nature. 2008. 456:

98-101.

19. Nelis M., Esko T., Mägi R., Zimprich

F., Zimprich A., Toncheva D., Karachanak S.,

Piskácková T., balascák I., Peltonen L. i wsp.:

Genetic structure of Europeans: a view from the

North-East. PLoS ONE. 2009. 4: e5472.

20. biswas S., Scheinfeldt L. b., Akey J. M.:

Genome-wide insights into the patterns and de-

terminants of fine-scale population structure in

humans. Am J Hum Genet. 2009. 84: 641-650.

21. Li J. Z., Absher D. M., Tang H., Southwick

A. M., Casto A. M., Ramachandran S., Cann H.

PIśMIENNICTWO

1. Piasecki K., Zajdel D.: badania antropo-

logiczne we Fromborku. Grób nr 13. Rekon-

strukcja wyglądu na podstawie czaszki., [w]:

Gąssowski J.(ed.), Poszukiwanie grobu Mikołaja

Kopernika, Castri Dominae Nostrae Litterae An-

nales, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtu-

sku, 2005, 27-37.

2. Zajdel D.: Czy tak wyglądał Kopernik?,

Problemy Kryminalistyki, 2006, 251, 39-44.

3. Czekanowski J.: Człowiek w czasie i prze-

strzeni, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa,

1937.

4. Henzel T., Michalski I.: Podstawy klasyfika-

cji człowieka w ujęciu Tadeusza Henzla i Irene-

usza Michalskiego, Przegląd Antropologiczny,

1955, 21(2).

5. Michalski I.: Struktura antropologiczna

Polski, 1949, łódzkie Towarzystwo Naukowe.

6. bielicki T.: Typologiczna i populacyjna

koncepcja rasy w antropologii, Materiały i prace

antropologiczne, 1961, 55.

7. Pulker H., Lareu M. V., Phillips C., Carrace-

do A.: Finding genes that underlie physical traits

of forensic interest using genetic tools. Forensic

Sci. Int. Genet. 2007. 1: 100-104.

8. Sulem P., Gudbjartsson D. F., Stacey S. N.,

Helgason A., Rafnar T., Jakobsdottir M., Stein-

berg S., Gudjonsson S. A., Palsson A., Thorle-

ifsson G. i wsp.: Two newly identified genetic

determinants of pigmentation in Europeans. Nat

Genet. 2008. 40: 835-837.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: