1. Dojrzałość szkolna – rozważania terminologiczne i teoretyczne
2. Różne aspekty dojrzałości szkolnej
2.1. Dojrzałość emocjonalna
2.2. Dojrzałość społeczna
2.3. Dojrzałość intelektualna
3. Narzędzia do badania dojrzałości szkolnej
Zakończenie
Bibliografia
Wstęp
Przygotowanie dziecka do szkoły obejmuje działanie na rzecz dojrzałości szkolnej dzieci – fizycznej, intelektualnej, społecznej i emocjonalnej. Aby osiągnąć sukcesy w szkole, dziecko powinno osiągnąć dojrzałość szkolną.
Dojrzałość – to poziom rozwoju; szkolna – oznacza taki poziom rozwoju, który umożliwia dziecku przekroczenie progu szkoły i sprostaniu zadaniom i obowiązkom stawianym przed nim w szkole.
Dojrzałość szkolna, gotowość szkolna, przygotowanie do szkoły – to terminy używane raczej zamiennie i to zarówno w Polsce, jak i w innych krajach.
Rozdział I dotyczy wyjaśnień teoretycznych i terminologicznych uzasadnień dla używania tego pojęcia. Podejmując temat dojrzałości szkolnej należy odpowiedzieć na pytanie: jaki stopień rozwoju fizycznego, intelektualnego, społecznego i emocjonalnego umożliwia dziecku dostosowanie się do wymagań szkoły. Odpowiedź na to pytanie zawiera rozdział II.
Rozdział III zawiera narzędzia do badania dojrzałości szkolnej, które może przeprowadzić każdy nauczyciel dzieci 6-letnich. Warto je zastosować w miarę potrzeb, bo wczesne dostrzeżenie trudności dziecka może wyrównać braki i trudności zaraz na starcie.
W literaturze tematu znalazłam liczne opracowania dotyczące poruszanego problemu.
W pracy niniejszej wykorzystuję publikacje książkowe, artykuły z czasopism pedagogicznych, opracowania internetowe.
Pragnę serdecznie podziękować za uważną lekturę i wnikliwe uwagi dr Ewie Kuczyńskiej.
Zagadnieniu dojrzałości szkolnej (gotowości) badacze – nie tylko polscy, ale również zagraniczni poświęcają w swoich opracowaniach wiele miejsca.
W Niemczech mówi się o schulreife, tj. o dojrzałości szkolnej, w Anglii school readines oznacza gotowość szkolną, francuski l`aptitude a la scolarite mówi o zdolności do podjęcia nauki w szkole, wreszcie rosyjska podgotowka k szkole dotyczy przygotowania do szkoły[1].
Początkowo terminy te były używane zamiennie. Dopiero u schyłku XX wieku zaczęto rozgraniczać pojęcia gotowości i dojrzałości szkolnej. Podstawą do tego było „zarówno rozumienie samego procesu dojrzewania, jak też roli uczenia się w procesie rozwojowym”[2]. W pierwszym przypadku wychodzi się założenia, że dokonujące się zmiany rozwojowe maja charakter spontaniczny i wiążą się z dojrzewaniem, kierowanie rozwojem przypisuje się tu złożonemu mechanizmowi biologicznemu, jakim jest dojrzewanie, dojrzałość zaś traktuje się jako moment charakteryzujący się wrażliwością na oddziaływania zewnętrzne, które mogą modyfikować i kierunek i dynamikę zmian, jakie zachodzą w rozwoju. W drugim przypadku zakłada się, że istnieje możliwość ćwiczenia, kształtowania pewnych właściwości dziecka, stwarzająca szansę osiągnięcia dojrzałości szkolnej. Tu więc zwraca się uwagę na moment „przygotowania” czy „gotowości” do podjęcia zadań szkolnych. „Gotowość nie jest stanem, na który wystarczy po prostu czekać, ale trzeba ja wykształcać”.[3]
W dojrzałości szkolnej brane są pod uwagę dwa momenty: (1) właściwość rozwojowe dziecka i (2) wymagania szkoły. Faktem bezspornym jest, że dzieci nie dojrzewają w tym samym tempie i rytmie, a wymagania szkół nie są jednolite. Procesy dojrzewania i uczenia się są ze sobą silnie powiązane. W wyniku badań ustalone zostały pewne prawidłowości wskazujące na współdziałanie dojrzewania i uczenia się w rozwoju psychicznym dziecka. Oto niektóre z nich:
(1) najłatwiej dziecko uczy się tych czynności, które opierają się na rozwijających się u niego aktualnie formach zachowania,
(2) im bardziej dojrzały jest organizm tym mniej potrzeba ćwiczeń do osiągnięcia sprawności w danym zakresie,
(3) jeżeli dziecko nie osiągnie gotowości rozwojowej, nie daje oznak poprawy lub daje tylko czasową, występuje potrzeba prowadzenia z nim ćwiczeń. Skuteczność ćwiczeń zależy od rozwoju organizmu (dojrzewania, gotowości rozwojowej); a rozwój z kolei od ćwiczeń.
Używając terminu dojrzewanie, rozumiemy go jako „przejawy rozwoju występujące przy wyraźnym braku specyficznych doświadczeń praktycznych (ćwiczenia naśladowania) w przeciwieństwie do tych składników (...), w których rolę decydującą odgrywa doświadczenie”[4]. Termin dojrzewanie odnosi się do wewnętrznych procesów rozrostu, które powodują zmiany w zachowaniu, niezależnie od ćwiczeń i doświadczeń. Warto zgodzić się z poglądem B. Wilgockiej-Okoń, że dziecko dojrzałe biologicznie wcale nie musi być gotowe do podjęcia nauki szkolnej.
„Gotowość w dużej mierze zależy od ćwiczenia odpowiednich funkcji i doświadczenia. Dlatego też mówiąc o przygotowaniu dziecka do szkoły, gdzie ogromną rolę odgrywają właściwe zabiegi wychowawcze, celowe wydaje się używanie terminu „gotowość szkolna”, traktując go rozłącznie w stosunku do terminu „dojrzałości”. Tak więc gotowość szkolną współcześnie rozpatruje się jako proces i efekt współdziałania aktywności dziecka i aktywności dorosłych tworzących warunki do uczenia się, jako efekt interakcji, „współgry” właściwości dziecka i właściwości szkoły”.[5]
Problem dojrzałości bądź gotowości szkolnej interesował od lat psychologów i pedagogów.
Dojrzałość szkolna wg Szumana to: „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej”. Według K. Tyborowskiej jest to „moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka”.
Takie rozumienie pojęcia wskazuje, że dziecko w okresie poprzedzającym jego pójście do szkoły, stopniowo osiąga pewien określony poziom rozwoju i że to osiągnięcie jest niezbędnym warunkiem wrażliwości dziecka, na swoisty proces wychowania, nauczania, który nazywamy szkolnym. Możliwość skutecznego nauczania i wychowania zależy między innymi od tego, co w danym wieku dzieci potrafią pojąć i zrozumieć, a co jeszcze przekracza możliwości ich pojmowania, co może pobudzić do umysłowego wysiłku, a co jest w tym wieku mało ciekawe bądź abstrakcyjne.[6]
Dojrzałość szkolna nie jest więc uwarunkowana biologicznie etapem naturalnego rozwoju. Składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej. Dojrzałość do rozpoczęcia nauki w szkole uzależniona jest od wielu czynników, np.
· od dotychczasowego trybu życia dziecka,
· od tego czy uczęszczało do przedszkola,
· czy dorośli zaspokoili jego potrzeby poznawcze i uczuciowe,
· czy miało okazję współdziałać z rodzeństwem lub innymi dziećmi w najbliższym otoczeniu,
· czy stawiano mu wymagania dostosowane do jego możliwości, a jednocześnie rozwijające pożądane społecznie formy zachowania.
M. Pilkiewicz uważa, że „do szkoły dziecko powinno iść przygotowane pod określonym względem, tak aby mogło bez większego wysiłku opanować materiał nauczania w klasie pierwszej”. Wymagania stawiane dziecku, które ma rozpocząć naukę szkolną dotyczą głównie: rozwoju fizycznego, kształtowania się procesów poznawczych oraz dojrzałości społecznej i emocjonalnej.
Wiele uwagi problemowi dojrzałości szkolnej rozumianej jako: rozwój psychiczny, społeczny, fizyczny poświęca F. Holzinger. Udowodnił mianowicie, że dzieci wykazujące znaczne opóźnienie w swym rozwoju intelektualnym, rekrutują na ogół spośród grupy dzieci, których rozwój fizyczny nie sięga poziomu normalnego.
Podobną do S. Szumana teorię opracował W. Okoń, który dojrzałość szkolną (gotowość szkolną) definiuje jako „osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych w klasie I”.[7]
Definicja E. Hurlock, według której gotowość do uczenia się – to taki moment w rozwoju kiedy spełnione są trzy kryteria: (1) zainteresowanie dziecka uczeniem się, chęć bycia uczonym i samodzielnego uczenia się, (2) długotrwałość zainteresowania, kontynuowanie zainteresowania pomimo trudności i niepowodzeń, (3) osiąganie postępów w uczeniu się, choćby nieznacznych.[8]
Z kolei naukowcy amerykańscy („Rozwój psychiczny dziecka” Louise Bates Ames, Sidney M. Baker) są zdania, że jeżeli wiek rozwojowy dziecka, określony na podstawie badań testowych, odpowiada jego wiekowi biologicznemu, to powinno ono rozpocząć naukę w klasie pierwszej.
Zaś Raport Krajowego Centrum Klinicznych Programów Dla Niemowląt jednoznacznie stwierdza, że o sukcesie dziecka w szkole decyduje nie tyle nadzwyczajna umiejętność czytania czy znaj mość faktów, ile zbiór cech emocjonalnych i społecznych, takich jak: wiara w siebie, ciekawość, intencjonalność, samokontrola, towarzyskość, umiejętność porozumiewania się, czy umiejętność współdziałania. A to, czy posiadało te umiejętności czy nie, zależy od tego, jak dużo uwagi poświęcili jego rodzice – nauczyciele w przedszkolu – jego edukacji emocjonalnej.[9]
Współczesne ujęcie gotowości szkolnej wg A. Brzezińskiej rozpatrywane jest w kategoriach interakcyjnych; tzn. ujmuje się ją dynamicznie, jako efekt „współgry” właściwości dziecka i właściwości szkoły (ściślej: jej oferty edukacyjnej).
Proces wychowania musi być dopasowany od strony oferty (program klas I – III) do poziomu gotowości potencjalnych odbiorców (dzieci). Należy liczyć się z osobą dziecka, uwzględniając jego aktualny poziom kompetencji, czyli rozpoznawanie sfery aktualnego rozwoju.[10]
Według Lwa S. Wygotskiego wyznacza ją „poziom rozwoju funkcji psychicznych, jaki ukształtował się u dziecka w rezultacie przejścia pewnych już zakończonych cyklów rozwoju”[11]. Drugi to poszukiwanie „miejsc wrażliwych, od których proces wychowania można rozpocząć. Wg Wygotskiego warunkiem koniecznym dobranie trafnej metody postępowania wychowawczego jest rozpoznanie tzw. sfery rozwoju najbliższego. Dotyczy ona tych umiejętności, które dopiero się rozwijają i określa ją „różnica między poziomem rozwiązywania zadań dostępnych pod kierunkiem i przy pomocy dorosłych a poziomem rozwiązywania zadań dostępnych w samodzielnym działaniu.
Takie podwójne nastawienie na osobę wychowawczą czyni wychowanie bardziej podmiotowym w tym sensie także, iż nie tylko kształtuje nowe kompetencje, ale daje możliwość poszerzania poczucia kompetencji, a w efekcie poczucia sprosta, poczucia wpływu na zdarzenia zachodzące wokół jednostki, daje jej poczucie bycia aktorem i kreowania biegu zdarzeń, a nie bycia pionkiem i biernego podlegania otoczeniu.[12]
Jak widać z powyższych rozważań pojęcie dojrzałości, utożsamione przez niektórych autorów z gotowością szkolną jest niezwykle złożone a opracowując rozważany temat pracy, przyjęłam określenie dojrzałości szkolnej.
Podsumowaniem i uogólnieniem wszystkich definicji niech będzie ujęcie A. Szemińskiej, zdaniem której na dojrzałość szkolną, składa się:
(1) rozwój procesów poznawczych i sprawności naukowych, które umożliwiają opanowanie, bez specjalnych trudności,
(2) rozwój społeczny i emocjonalny (ogólna postawa wobec otaczającego świata),
(3) zasób umiejętności i wiadomości stanowiących podstawę do nauki w klasie pierwszej.
Oceniając poziom dojrzałości, nie należy tych elementów oceniać selektywnie, lecz w ujęciu globalnym, nie pomijając żadnego z nich.
Dojrzałość szkolna – czyli stan dziecka, który pozwala mu rozpocząć naukę w klasie pierwszej szkoły podstawowej, doczekała się wielu definicji, które pozwalają wyodrębnić z nich wiele wspólnych cech. Badania prowadzone w kierunku poszczególnych czynników ułatwiających przystosowanie do podjęcia roli ucznia, doprowadziły do powstania wieloaspektowego ujęcia dojrzałości szkolnej.
Szczegółową definicję zakresu dojrzałości szkolnej proponuje, wskazując w poszczególnych sferach rozwoju te warunki, które muszą być spełnione aby dziecko bez trudu realizowało program szkolny.
Strukturę tę przedstawia schemat 1.
SFERA FIZYCZNA à wzrost i ciężar ciała, sprawność motoryczna
à funkcje zmysłowe, stan zdrowia
SFERA UMYSŁOWA à rozumienie symboli, orientacja w świecie
à opanowanie wiedzy, operacje umysłowe
SFERA SPOŁECZNA à poczucie obowiązku, kontakty społeczne
à zbiorowe współdziałanie, samopoczucie w grupie
SFERA EMOCJONALNA à kierowanie uczuciami, uzewnętrznianie uczuć
à zmiany w nasileniu uczuć
SFERA WOLICJONALNA à wytrwałość w pracy, celowa działalność
à podejmowanie inicjatyw,
doprowadzenie podjętych zadań do końca
Rozwój we wszystkich wymienionych sferach nie zawsze następuje u każdego człowieka. Zadaniem edukacji przedszkolnej jest wspomaganie rozwoju dziecka we wszystkich sferach. G. Bigda i G. Grabowska zwracają uwagę na dużą rolę sprawności poszczególnych analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinetyczno – kinestetycznego. [13]
Dojrzałość szkolna obejmuje fizyczny i psychiczny rozwój dziecka. Możemy wyróżnić dojrzałość szkolną, fizyczną, umysłową, społeczną i emocjonalną.
Dojrzałość fizyczna, wiążąca się ze zdrowiem dziecka oraz ogólną sprawnością organizmu, w dużym stopniu warunkuje dojrzałość umysłową i społeczną. Podstawowym przejawem dojrzałości fizycznej jest: dobry stan zdrowia, odporność na choroby i zmęczenie, sprawność narządów zmysłów i narządów artykulacyjnych, ogólna sprawność ruchowa i manualna, związana z dobrą orientacją przestrzenną, koordynacją i pamięcią wzrokowo-ruchowo-słuchową, równowaga nerwowa (warunek zdrowia psychicznego i osiągnięcia dojrzałości uczuciowej) umożliwia dziecku opanowanie reakcji uczuciowych, ruchliwości a przede wszystkim – wraz z dojrzałością społeczną – będzie decydować o jego zdolności przystosowania się do nowych warunków.
Dojrzałość fizyczna warunkuje dojrzałość psychomotoryczną dziecka i ma wpływ na orientację w przestrzeni, koordynację ruchową i wzrokowo-ruchowo-słuchową, zręczność, sprawność ruchów rąk, opanowanie ruchów narzędziowych (praksji), umiejętność hamowania pewnych impulsów ruchowych, umiejętność wykonywania ruchów ciągłych (przy łączeniu elementów graficznych), zdolność utrzymania kierunku ruchu (rysowania elementów wzdłuż linii poziomej).
Podstawowym elementem dojrzałości psychoruchowej jest umiejętność przetwarzania statycznego obrazu graficznego (liter, wyrazów) na obszar dźwiękowy (głosek, słów) oraz tych obrazów na obraz ruchu. [14]
Dziecko umysłowo dojrzałe do nauki szkolnej:
(1) chce się już uczyć,
(2) interesuje się czytaniem i pisaniem,
(3) posługuje się mową w sposób zrozumiały dla otoczenia, a także poprawny pod względem gramatycznym i dźwiękowym,
(4) prawidłowo rozumie mowę innych,
(5) opanowało w określonym zakresie umiejętność czytania,
(6) pragnie dowiadywać się różnych rzeczy od dorosłych,
(7) osiągnęło pewien poziom rozwoju myślenia, wyobraźni i uwagi,
(8) potrafi dokonać analizy i syntezy wzrokowej oraz słuchowej,
(9) ma pewien zasób doświadczeń, wyobraźni i wiadomości – pozwalający powiązać znak graficzny z odpowiednim dźwiękiem oraz treścią znana dziecku i będący podstawa do rozwoju mowy i logicznego myślenia, procesów analizy i syntezy, na których opiera się nauczanie czytania, pisania i matematyki w klasie I,
(10) posiada zdolność skupienia uwagi nie tylko na tym co je zainteresuje, ale także na temacie lekcji i na zadaniach wysuniętych przez nauczyciela,
(11) myśli z zadowoleniem i zaciekawieniem o nowych, szkolnych obowiązkach.
Natomiast o dojrzałości emocjonalno – społecznej dziecka świadczy: stopień samodzielności i zaradności, chęć i umiejętność nawiązywania kontaktu z rówieśnikami i nauczycielem, orientacja i umiejętność przystosowania się do nowego środowiska, równowaga uczuciowa i opanowanie, obowiązkowość, wytrwałość, wiara we własne siły, samoocena, pojmowanie bez lęku, trudnych i nowych działań.
Proces dojrzewania nie zawsze przebiega harmonijnie. Zależy bowiem od cech wrodzonych oraz od bardzo różnych warunków środowiska, kształtujących rozwój dziecka. Mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie to cztery równoległe umiejętności komunikowania się wspierające się rozwojem w rozwoju. Dzieci uczą się języka mówionego bez instrukcji, ale czytania i pisania mogą się nauczyć wtedy, gdy pomogą im dorośli. [15]
Bieżący rok szkolny przyniósł zmiany w prawie oświatowym w wyniku, których dzieci sześcioletnie objęte zostaną obowiązkowym rocznym przygotowaniem – w przedszkolu lub oddziale przedszkolnym przy szkole podstawowej. Na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu zespół pedagogów powołany przez CODN przygotował projekt podstawy programowej edukacji elementarnej, łączącej obecne wychowanie przedszkolne i kształcenie zintegrowane. Wprowadzenie nowej podstawy poprzedzone jest ogólnopolską dyskusją po to by spopularyzować idee leżące u jej podstaw.
Uruchomiono internetowe forum dyskusyjne „Edukacja elementarna”, co umożliwia wymianę poglądów nauczycieli, doradców metodycznych, rodziców i osób zainteresowanych.
Forum stało się miejscem rzeczowej dyskusji, wymiany poglądów, dzielenia się doświadczeniami, spostrzeżeniami, pomysłami jak również wątpliwościami. Przedstawiam wnioski uczestników forum dyskusyjnego zdaniem, których należy:
· upowszechnić wychowanie przedszkolne dla dzieci młodszych, ze szczególnym uwzględnieniem środowisk wiejskich,
· upowszechnić wśród rodziców wiedzę na temat roli edukacji elementarnej w wyrównywaniu szans edukacyjnych dzieci z różnych środowisk,
· uwzględnić w organizacji edukacji elementarnej zadania z zakresu opieki i profilaktyki zdrowotnej,
· rozważyć możliwość (tam gdzie są warunki) tworzenia centrów edukacji elementarnej w budynkach przedszkoli,
· stworzyć system przepływu informacji zapewniający ciągłość i spójność oddziaływań psychologiczno – pedagogicznych i prozdrowotnych,
· przed przyjęciem kandydatów na studia pedagogiczne rozważyć możliwość zastosowania kryteriów predyspozycji osobowościowych,
· rozważyć możliwość finansowej pomocy Jednostkom Samorządów Terytorialnych w tworzeniu właściwych warunków do realizacji zadań edukacji elementarnej (baza, dowóz, opieka, wyżywienie, pomoc materialna),
· podjąć działania logistyczne dotyczące zmian w prawie oświatowym do realizacji zadań z a kresu edukacji elementarnej (opieka na sześciolatkiem) podczas dowożenia o podczas pobytu w świetlicy). [16]
Taki obraz „dzisiejszych” zmian w edukacji elementarnej rysuje zmiany w sylwetce wizji dziecka dojrzałego do edukacji. Cenne umiejętności i sprawności społeczne, interpersonalne, stoją więc na równi z nauką abecadła, otwartość, ciekawość świata, a więc także elastyczność i zdolność szybkiego reagowania na zmiany jest równie ważna jak działania arytmetyczne.
Zmniejszenie nacisku na rozwój kompetencji poznawczych w edukacji najmłodszych na korzyść kompetencji emocjonalnych, społecznych czy moralnych oraz kwestii nauki języków obcych.
Konieczność podjęcia rozwiązań dotyczących tych wniosków jest niezbędna, szczególnie w kontekście przemian obejmujących nasz kraj w ostatnim czasie. [17]
...
magda-przedszkole